BẢN CHẤT CỦA NHẬN THỨC
Nhận thức là gì? Con người có thểnhận thức được thếgiới hay không? Các quan điểm triết
học khác nhau có những câu trảlời khác nhau đối với những vấn đềtrên.
8.1.1. Một sốquan điểm ngoài Mác xít vềnhận thức
8.1.1.1. Quan điểm duy tâm
Không thừa nhận thếgiới vật chất tồn tại độc lập với ý thức, do đó không thừa nhận nhận
thức là sựphản ánh hiện thực khách quan.
+ Duy tâm chủquan,tất cảmọi cái đang tồn tại đều là phức hợp những cảm giác của con
người. Do đó, nhận thức, theo họ, chẳng qua là sựnhận thức cảm giác, biểu tượng của con người.
+ Duy tâm khách quan, mặc dù không phủnhận khảnăng nhận thức thếgiới, song coi nhận
thức cũng không phải là sựphản ánh hiện thực khách quan mà chỉlà sựtựnhận của ý niệm, tư
tưởng tồn tại ở đâu đó ngoài con người.
+ Thuyết hoài nghinghi ngờtính xác nhận của tri thức, biến sựnghi ngờthành một nguyên
tắc nhận thức, thậm chí chuyển thành nghi ngờsựtồn tại của bản thân thếgiới bên ngoài.
+ Tthuyết không thểbiếtlại phủnhận khảnăng nhận thức thếgiới. Đối với họ, thếgiới
không thểbiết được, lý trí của con người có tính chất hạn chếvà ngoài giới hạn của cảm giác ra,
con người không thểbiết được gì nữa. Quan điểm của thuyết hoài nghi và thuyết không thểbiết
đã bịbác bỏbởi thực tiễn và sựphát triển của nhận thức loài người.
138 trang |
Chia sẻ: tranhoai21 | Lượt xem: 1655 | Lượt tải: 3
Bạn đang xem trước 20 trang tài liệu Triết học Mac - Lê nin - Chương 8: Lý luận nhận thức, để xem tài liệu hoàn chỉnh bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên
Chương 8: Lý luận nhận thức
Chương 8: LÝ LUẬN NHẬN THỨC
8.1. BẢN CHẤT CỦA NHẬN THỨC
Nhận thức là gì? Con người có thể nhận thức được thế giới hay không? Các quan điểm triết
học khác nhau có những câu trả lời khác nhau đối với những vấn đề trên.
8.1.1. Một số quan điểm ngoài Mác xít về nhận thức
8.1.1.1. Quan điểm duy tâm
Không thừa nhận thế giới vật chất tồn tại độc lập với ý thức, do đó không thừa nhận nhận
thức là sự phản ánh hiện thực khách quan.
+ Duy tâm chủ quan, tất cả mọi cái đang tồn tại đều là phức hợp những cảm giác của con
người. Do đó, nhận thức, theo họ, chẳng qua là sự nhận thức cảm giác, biểu tượng của con người.
+ Duy tâm khách quan, mặc dù không phủ nhận khả năng nhận thức thế giới, song coi nhận
thức cũng không phải là sự phản ánh hiện thực khách quan mà chỉ là sự tự nhận của ý niệm, tư
tưởng tồn tại ở đâu đó ngoài con người.
+ Thuyết hoài nghi nghi ngờ tính xác nhận của tri thức, biến sự nghi ngờ thành một nguyên
tắc nhận thức, thậm chí chuyển thành nghi ngờ sự tồn tại của bản thân thế giới bên ngoài.
+ Tthuyết không thể biết lại phủ nhận khả năng nhận thức thế giới. Đối với họ, thế giới
không thể biết được, lý trí của con người có tính chất hạn chế và ngoài giới hạn của cảm giác ra,
con người không thể biết được gì nữa. Quan điểm của thuyết hoài nghi và thuyết không thể biết
đã bị bác bỏ bởi thực tiễn và sự phát triển của nhận thức loài người.
8.1.1.2. Quan điểm của chủ nghĩa duy vật siêu hình:
Thừa nhận con người có khả năng nhận thức thế giới và coi nhận thức là sự phản ánh hiện
thực khách quan vào bộ óc người. Tuy nhiên, do hạn chế bởi tính siêu hình, máy móc và trực quan
nên chủ nghĩa duy vật trước C.Mác đã không giải quyết được một cách thực sự khoa học những
vấn đề của lý luận nhận thức.
Nhìn chung chủ nghĩa duy vật trước C.Mác chưa thấy đầy đủ vai trò của thực tiễn đối với
nhận thức.
8.1.2. Quan điểm của Chủ nghĩa duy vật biện chứng về bản chất của nhận thức
8.1.2.1. Nhận thức là gì ?
Nhận thức là quá trình phản ánh tái tạo lại hiện thực trong tư duy con người trên cơ sở của
thực tiễn - xã hội.
127
Chương 8: Lý luận nhận thức
8.1.2.2. Lý luận nhận thức của chủ nghĩa Mác dựa trên những nguyên tắc cơ bản sau đây:
Một là, thừa nhận thế giới vật chất tồn tại khách quan, ở ngoài con người, độc lập đối với cảm
giác, tư duy và ý thức của con người - Hiện thực khách quan là đối tượng của nhận thức.
Hai là, thừa nhận năng lực nhận thức thế giới của con người. Về nguyên tắc không có cái gì
là không thể biết. Dứt khoát là không có và không thể có đối tượng nào mà con người không thể
biết được, chỉ có những cái hiện nay con người chưa biết, nhưng trong tương lai với sự phát triển
của khoa học và thực tiễn, con người sẽ biết được. Với khẳng định trên đây, lý luận nhận thức
macxít khẳng định sức mạnh của con người trong việc nhận thức và cải tạo thế giới.
Ba là, là một quá trình biện chứng, tích cực, sáng tạo. Quá trình nhận thức diễn ra theo con
đường từ trực quan sinh động đến tư duy trừu tượng rồi từ tư duy trừu tượng đến thực tiễn. Đó
cũng là quá trình nhận thức đi từ hiện tượng đến bản chất, từ bản chất kém sâu sắc đến bản chất
sâu sắc hơn.
Bốn là, cơ sở chủ yếu và trực tiếp nhất của nhận thức là thực tiễn. Thực tiễn còn là mục đích
của nhân thức, là tiêu chuẩn để kiểm tra chân lý của nhận thức. Nhận thức là quá trình con người
phản ánh một cách biện chứng, năng động sáng tạo thế giới khách quan trên cơ sở thực tiễn lịch
sử - xã hội.
8.1.3. Chủ thể và khách thể nhận thức
Nhận thức là quá trình xảy ra do sự tương tác giữa chủ thể và khách thể nhận thức.
Chủ thể nhận thức: Theo nghĩa rộng đó là xã hội, là loài người nói chung. Hay cụ thể hơn đó
là những nhóm người như các giai cấp, dân tộc, tập thể, các nhà bác học.v.v.. Nhưng không phải con
người bất kỳ nào cũng là chủ thể nhận thức, con người chỉ trở thành chủ thể nhận thức khi tham gia
vào các hoạt động xã hội nhằm biến đổi và nhận thức khách thể. Do vậy, con người (cá nhân, nhóm
người, giai cấp, dân tộc hoặc cả nhân loại) là chủ thể tích cực, sáng tạo của nhận thức.
Khi nhận thức, các yếu tố của chủ thể như lợi ích, lý tưởng, tài năng, ý chí, phẩm chất đạo
đức đều tham gia vào quá trình nhận thức với những mức độ khác nhau và ảnh hưởng đến kết
quả nhận thức.
Còn khách thể nhận thức là một bộ phận nào đó của hiện thực mà nhận thức hướng tới nắm
bắt, phản ánh, nó nằm trong phạm vi tác động của hoạt động nhận thức. Do vậy, khách thể nhận
thức không đồng nhất hoàn toàn với hiện thực khách quan, phạm vi của khách thể nhận thức được
mở rộng đến đâu là tuỳ theo sự phát triển của nhận thức, của khoa học.
Trong hoạt động nhận thức cũng như trong hoạt động thực tiễn, chủ thể nhận thức và khách
thể nhận thức quan hệ gắn bó với nhau, trong đó khách thể đóng vai trò quyết định chủ thể. Chính
sự tác động của khách thể lên chủ thể đã tạo nên hình ảnh nhận thức về khách thể. Song chủ thể
phản ánh khách thể như một quá trình sáng tạo, trong đó chủ thể ngày càng nắm bắt được bản
chất, quy luật của khách thể.
Cả chủ thể nhận thức và khách thể nhận thức đều mang tính lịch sử - xã hội.
128
Chương 8: Lý luận nhận thức
8.2. THỰC TIỄN VÀ NHẬN THỨC
8.2.1. Phạm trù thực tiễn
Phạm trù thức tiễn là một trong những phạm trù nền tảng, cơ bản không chỉ của lý luận
nhận thức macxít mà còn của toàn bộ triết học Mác - Lênin nói chung.
Các nhà duy vật trước C.Mác đã có công lớn trong việc phát triển thế giới quan duy vật và
đấu tranh chống chủ nghĩa duy tâm, tôn giáo và thuyết không thể biết. Tuy nhiên, lý luận của họ
còn nhiều hạn chế, thiếu sót, trong đó hạn chế lớn nhất là không thấy được vai trò của hoạt động
thực tiễn đối với nhận thức, do đó chủ nghĩa duy vật của họ mang tính chất trực quan. Mác đã chỉ rõ
rằng, khuyết điểm chủ yếu, từ trước đến nay, của mọi chủ nghĩa duy vật (kể cả chủ nghĩa duy vật
của Phoiơbắc) là không thấy được vai trò của thực tiễn.
Có một số nhà triết học duy tâm, tuy đã thấy được mặt năng động, sáng tạo trong hoạt động
của con người, nhưng cũng chỉ hiểu thực tiễn như là hoạt động tính thần, chứ không hiểu nó như
là hoạt động hiện thực, hoạt động vật chất cảm tính của con người.
Kế thừa những yếu tố hợp lý và khắc phục những thiếu sót trong quan điểm về thực tiễn của
các nhà triết học trước C.Mác, C.Mác và Ph.Ăngghen đã đem lại một quan điểm đúng đắn, khoa
học về thực tiễn và vai trò của nó đối với nhận thức cũng như đối với sự tồn tại và phát triển của
xã hội loài người. Với việc đưa phạm trù thực tiễn vào lý luận, hai ông đã thực hiện một bước
chuyển biến cách mạng trong lý luận nói chung và trong lý luận nhận thức nói riêng. Lênin nhận
xét: “Quan điểm về đời sống, về thực tiễn, phải là quan điểm thứ nhất và cơ bản của lý luận về
nhận thức”1.
8.2.1.1. Thực tiễn là gì?
Thực tiễn là những hoạt động vật chất có mục đích mang tính lịch sử - xã hội của con người
nhằm cải tạo tự nhiên và xã hội.
Hoạt động thực tiễn là hoạt động bản chất của con người. Nếu con vật chỉ hoạt động theo
bản năng nhằm thích nghi một cách thụ động với thế giới bên ngoài, thì con người, nhờ vào thực
tiễn như là hoạt động có mục đích, có tính xã hội của mình mà cải tạo thế giới để thoả mãn nhu
cầu của mình, thích nghi một cách chủ động, tích cực với thế giới và để làm chủ thế giới. Con
người không thể thoả mãn với những gì mà tự nhiên cung cấp cho mình dưới dạng có sẵn. Con
người phải tiến hành lao động sản xuất ra của cải vật chất để nuôi sống mình. Để lao động và lao
động có hiệu quả, con người phải chế tạo và sử dụng công cụ lao động. Bằng hoạt động thực tiễn,
trước hết là lao động sản xuất, con người tạo nên những vật phẩm vốn không có sẵn trong tự
nhiên. Không có hoạt động đó, con người và xã hội loài người không thể tồn tại và phát triển
được. Vì vậy, có thể nói rằng thực tiễn là phương thức tồn tại cơ bản của con người và xã hội, là
phương thức đầu tiên và chủ yếu của mối quan hệ giữa con người và thế giới. Thực tiễn là cái xác
định một cách thực tế sự liên hệ giữa sự vật với những điểu cần thiết đối với con người.
Tuy trình độ và các hình thức hoạt động thực tiễn có thay đổi qua các giai đoạn lịch sử khác
nhau của xã hội, nhưng thực tiễn luôn luôn là dạng hoạt động cơ bản và phổ biến của xã hội loài
1 Sách đã dẫn t.18. tr 167
129
Chương 8: Lý luận nhận thức
người. Hoạt động đó chỉ có thể được tiến hành trong các quan hệ xã hội. Thực tiễn cũng có quá
trình vận động và phát triển của nó; trình độ phát triển của thực tiễn nói lên trình độ chinh phục
giới tự nhiên và làm chủ xã hội của con người. Do đó, về mặt nội dung cũng như về phương thức
thực hiện, thực tiễn có tính lịch sử - xã hội.
Thực tiễn bao gồm nhiều yêu tố và nhiều dạng hoạt động. Bất kỳ quá trình hoạt động thực
tiễn nào cũng gồm những yếu tố như nhu cầu, lợi ích, mục đích, phương tiện và kết quả. Các yếu
tố đó có liên hệ với nhau, quy định lẫn nhau mà nếu thiếu chúng thì hoạt động thực tiễn không thể
diễn ra được.
8.2.1.2. Các loại hình cơ bản của thực tiễn:
+ Hoạt động sản xuất vật chất. Đây là dạng hoạt động thực tiễn nguyên thuỷ nhất và cơ bản
nhất vì nó quyết định sự tồn tại và phát triển của xã hội loài người và quyết định các dạng khác
của hoạt động thực tiễn, nó tạo thành cơ sở của tất cả các hình thức khác của hoạt động sống của
con người, giúp con người thoát khỏi giới hạn tồn tại của động vật.
+ Hoạt động chính trị - xã hội là loại hình thực tiễn nhằm biến đổi các quan hệ xã hội, chế
độ xã hội.
+ Hoạt động thực nghiệm khoa học (bao gồm cả thực nghiệm khoa học tự nhiên và khoa
học xã hội), đây là dạng hoạt động thực tiễn diễn ra trong những điều kiện " nhân tạo" mà những
kết quả của nó dù là thành công hay thất bại đều có ý nghĩa quan trọng vì nó rút ngắn được quá
trình nhận thức nhằm làm cho hoạt động thực tiễn ngày càng hiệu quả.
8.2.2. Vai trò của thực tiễn đối với nhận thức
8.2.2.1. Thực tiễn là cơ sở, là động lực chủ yếu và trực tiếp của nhận thức.
Ph. Ăngghen khẳng định: “ chính việc người ta biến đổi tự nhiên, chứ không phải chỉ một
mình giới tự nhiên, với tính cách giới tự nhiên, là cơ sở chủ yếu nhất và trực tiếp nhất của tư duy
con người, và trí tuệ con người đã phát triển song song với việc người ta đã học cải biến tự
nhiên”1.
Con người quan hệ với thế giới không phải bắt đầu bằng lý luận mà bằng thực tiễn. Chính
từ trong quá trình hoạt động thực tiễn cải tạo thế giới mà nhận thức ở con người được hình thành
và phát triển. Bằng hoạt động thực tiễn, con người tác động vào thế giới, buộc thế giới phải bộc lộ
những thuộc tính, những tính quy luật để cho con người nhận thức chúng. Ban đầu con người thu
nhận những tài liệu cảm tính, sau đó tiến hành so sánh, phân tích, tổng hợp, khái quát hoá, trừu
tượng hoá để phản ánh bản chất, quy luật vận động của các sự vật, hiện tượng trong thế giới, từ
đó xây dựng thành các khoa học, lý luận. Như vậy, thực tiễn cung cấp những tài liệu cho nhận
thức, cho lý luận. Mọi tri thức dù trực tiếp hay gián tiếp đối vơi người này hay người kia, thế hệ
này hay thế hệ khác, ở trình độ kinh nghiệm hay lý luận xét đến cùng đều bắt nguồn từ thực tiễn.
Trong quá trình hoạt động thực tiễn biến đổi thế giới, con người cũng biến đổi luôn cả bản
thân mình, phát triển năng lực bản chất, năng lực trí tuệ của mình. Nhờ đó, con người ngày càng đi
sâu vào nhận thức thế giới, khám phá những bí mật của thế giới, làm phong phú và sâu sắc tri thức
1 Sách đã dẫn, t.20, tr.720
130
Chương 8: Lý luận nhận thức
của mình về thế giới. Thực tiễn còn đề ra nhu cầu, nhiệm vụ và phương hướng phát triển của nhận
thức. Nhu cầu thực tiễn đòi hỏi phải có tri thức mới, phải tổng kết kinh nghiệm, khái quát lý luận, nó
thúc đẩy sự ra đời và phát triển của các ngành khoa học. Khoa học ra đời chính vì chúng cần thiết
cho hoạt động thực tiễn của con người.
8.2.2.2. Thực tiễn là mục đích của nhận thức.
Nhận thức phải quay về phục vụ thực tiễn. Kết quả nhận thức phải hướng dẫn chỉ đạo
thực tiễn. Lý luận, khoa học chỉ có ý nghĩa thực sự khi chúng được vận dụng vào thực tiễn, cải
tạo thực tiễn.
Ngày nay, công cuộc đổi mới xã hội theo định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta đang đặt ra
nhiều vấn đề mới mẻ và phức tạp đòi hỏi lý luận phải đi sâu nghiên cứu để đáp ứng những yêu
cầu đó. Chẳng hạn, đó là những vấn đề về chủ nghĩa xã hội và con đường đi lên chủ nghĩa xã hội
ở nước ta; về công nghiệp hoá, hiện đại hóa; về kinh tế thị trường; về đổi mới hệ thống chính trị,
về thời đại ngày nay Qua việc làm sáng tỏ những vấn đề do thực tiễn đặt ra trên đây, lý luận sẽ
có được vai trò quan trọng, góp phần đắc lực vào sự nghiệp đổi mới ở nước ta.
8.2.2.3. Thực tiễn là tiêu chuẩn của chân lý.
“Vấn đề tìm hiểu xem tư duy của con người có thể đạt tới chân lý khách quan không, hoàn
toàn không phải là một vấn đề lý luận mà là một vấn đề thực tiễn. Chính trong thực tiễn mà con
người phải chứng minh chân lý”1. Tất nhiên, nhận thức khoa học còn có tiêu chuẩn riêng, đó là
tiêu chuẩn lôgíc. Nhưng tiêu chuẩn lôgíc không thể thay thế cho tiêu chuẩn thực tiễn, và xét đến
cùng, nó cũng phụ thuộc vào tiêu chuẩn thực tiễn.
Cần phải hiểu thực tiễn là tiêu chuẩn của chân lý một cách biện chứng; tiêu chuẩn này vừa
có tính tuyệt đối vừa có tính tương đối.
Tiêu chuẩn thực tiễn có tính tuyệt đối vì thực tiễn là tiêu chuẩn khách quan để kiểm nghiệm
chân lý, thực tiễn ở mỗi giai đoạn lịch sử có thể xác nhận được chân lý.
Nhưng tiêu chuẩn thực tiễn có cả tính tương đối vì thực tiễn không đứng nguyên một chỗ mà
biến đổi và phát triển; thực tiễn là một quá trình và được thực hiện bởi con người không tránh khỏi
có cả yếu tố chủ quan. Tiêu chuẩn thực tiễn không cho phép biến những tri thức của con người
thành những chân lý tuyệt đích cuối cùng. Trong quá trình phát triển của thực tiễn và nhận thức,
những tri thức đạt được trước kia và hiện nay vẫn phải thường xuyên chịu kiểm nghiệm bởi thực
tiễn tiếp theo, tiếp tục được thực tiễn bổ sung, điều chỉnh, sửa chữa và phát triển hoàn thiện hơn.
Việc quán triệt tính biện chứng của tiêu chuẩn thực tiễn giúp chúng ta tránh khỏi những
cực đoan sai lầm như chủ nghĩa giáo điều, bảo thủ hoặc chủ nghĩa chủ quan, chủ nghĩa tương đối.
Sự phân tích trên đây về vai trò thực tiễn đối với nhận thức, đối với lý luận đòi hỏi chúng ta
phải quán triệt quan điểm thực tiễn. Quan điểm này yêu cầu việc nhận thức phải xuất phát từ thực
tiễn, dựa trên cơ sở thực tiễn, đi sâu vào thực tiễn, phải “coi trọng tổng kết thực tiễn Việt Nam”.
Nghiên cứu lý luận phải liên hệ với thực tiễn, học đi đôi với hành. Nếu xa rời thực tiễn sẽ dẫn tới
các sai lầm của bệnh chủ quan, giáo điều, máy móc, bệnh quan liêu.
1 Sách đã dẫn, t.3, tr.9-10
131
Chương 8: Lý luận nhận thức
8.3. BIỆN CHỨNG CỦA QUÁ TRÌNH NHẬN THỨC
Nhận thức của con người là một quá trình trong đó có nhiều giai đoạn, trình độ, vòng khâu và
hình thức khác nhau; chúng có nội dung cũng như vai trò khác nhau đối với việc nhận thức sự vật.
8.3.1. Nhận thức cảm tính và nhận thức lý tính
Nhận thức cảm tính và nhận thức lý tính là những giai đoạn khác nhau của cùng một quá
trình nhận thức thống nhất.
8.3.1.1. Nhận thức cảm tính (hay còn gọi là trực quan sinh động)
Là giai đoạn đầu tiên của quá trình nhận thức. Nó được thể hiện dưới 3 hình thức là cảm
giác, tri giác và biểu tượng.
Cảm giác là hình thức đầu tiên của quá trình nhận thức và là nguồn gốc của mọi hiểu biết
của con người. Cảm giác là sự phản ánh từng mặt, từng thuộc tính bên ngoài của sự vật vào các
giác quan của con người. Sự vật hoặc hiện tượng trực tiếp tác động vào các giác quan con người
thì gây nên cảm giác (chẳng hạn như cảm giác về màu sắc, mùi vị, âm thanh, nhiệt độ). Cảm
giác là kết quả của sự tác động vật chất của sự vật vào các giác quan con người, là sự chuyển hoá
năng lượng kích thích bên ngoài thành yếu tố của ý thức. Cảm giác, theo Lênin, là hình ảnh chủ
quan của thế giới khách quan.
Tri giác là sự tổng hợp nhiều cảm giác; nó đem lại hình ảnh hoàn chỉnh hơn về sự vật. Tri
giác nảy sinh trên cơ sở các cảm giác, là sự kết hợp của các cảm giác. So với cảm giác, tri giác là
hình thức cao hơn của nhận thức cảm tính, nó đem lại cho chúng ta tri thức về sự vật đầy đủ hơn,
phong phú hơn.
Biểu tượng là hình ảnh của sự vật được giữ lại trong trí nhớ. Sự tiếp xúc trực tiếp nhiều lần
với sự vật sẽ để lại trong chúng ta những ấn tượng, những hình ảnh về sự vật đó. Những ấn tượng,
hình ảnh này đậm nét và sâu sắc đến mức có thể hiện lên trong ký ức của chúng ta ngay cả khi sự
vật không ở trước mắt. Đó chính là những biểu tượng. Trong biểu tượng chỉ giữ lại những nét chủ
yếu, nổi bật nhất của sự vật do cảm giác, tri giác đem lại trước đó. Biểu tượng thường hiện ra khi
có những tác nhân tác động, kích thích đến trí nhớ con người. Hình thức cao nhất của biểu tượng
là sự tưởng tượng; sự tưởng tượng đã mang tính chủ động, sáng tạo. Tưởng tượng có vai trò rất to
lớn trong hoạt động sáng tạo khoa học và sáng tạo nghệ thuật.
Biểu tượng tuy vẫn còn mang tính chất cụ thể, sinh động của nhận thức cảm tính, song đã
bắt đầu mang tính chất khái quát và gián tiếp. Có thể xem biểu tượng như là hình thức trung gian
quá độ cần thiết để chuyển từ nhận thức cảm tính lên nhận thức lý tính. Trên cơ sở những tài liệu
do nhận thức cảm tính cung cấp, nhận thức sẽ phát triển lên một giai đoạn cao hơn, đó là nhận
thức lý tính.
8.3.1.2. Nhận thức lý tính (hay còn gọi là tư duy trừu tượng)
Là giai đoạn tiếp theo và cao hơn về chất của quá trình nhận thức, nó nảy sinh trên cơ sở
nhận thức cảm tính. Nếu chỉ bằng cảm giác, tri giác thì nhận thức của con người sẽ rất hạn chế,
bởi vì con người không thể bằng cảm giác mà hiểu được những cái như tốc độ ánh sáng, giá trị
của hàng hoá, quan hệ giai cấp, hình thái kinh tế - xã hội, v.v.. Muốn hiểu được những cái đó phải
nhờ đến sức mạnh của tư duy trừu tượng.
132
Chương 8: Lý luận nhận thức
Tư duy trừu tượng là sự phản ánh khái quát và gián tiếp hiện thực khách quan. Tư duy phải
gắn liền với ngôn ngữ, ngôn ngữ là cái vỏ vật chất của tư duy. Tư duy có tính năng động sáng tạo,
nó có thể phản ánh được những mối liên hệ bản chất, tất nhiên, bên trong của sự vật, do đó phản
ánh sự vật sâu sắc hơn và đầy đủ hơn. Muốn tư duy, con người phải sử dụng các phương pháp
như so sánh, phân tích và tổng hợp, khái niệm hoá và trừu tượng hoá, v.v.. Nhận thức lý tính, hay
tư duy trừu tượng, được thể hiện ở các hình thức như khái niệm, phán đoán và suy lý.
Khái niệm là một hình thức của tư duy trừu tượng, phản ánh những mối liên hệ và thuộc
tính bản chất, phổ biến của một tập hợp các sự vật, các hiện tượng nào đó, chẳng hạn, các khái
niệm “cái nhà”, “con người”, “giai cấp”, v.v
Khái niệm đóng vai trò quan trọng trong tư duy khoa học. Khái niệm là những vật liệu tạo
thành ý thức, tư tưởng. Khái niệm là những phương tiện để con người tích luỹ thông tin, suy nghĩ
và trao đổi tri thức với nhau.
Khái niệm có tính chất khách quan bởi chúng phản ánh những mối liên hệ, những thuộc tính
khách quan của các sự vật, hiện tượng trong thế giới. Vì vậy, khi vận dụng khái niệm phải chú ý
đến tính khách quan của nó. Nếu áp dụng khái niệm một cách chủ quan, tuỳ tiện sẽ rơi vào chiết
trung và ngụy biện. V.I.Lênin chỉ rõ: “Những khái niệm của con người là chủ quan trong tính trừu
tượng của chúng, trong sự tách rời của chúng, nhưng là khách quan trong chỉnh thể, trong quá
trình, trong kết cuộc, trong khuynh hướng, trong nguồn gốc”1.
Nội hàm của khái niệm không phải là bất biến, bởi vì hiện thực khách quan luôn vận đông
và phát triển cho nên khái niệm phản ánh hiện thực đó không thể bất biến mà cũng phải vận động,
phát triển theo, liên hệ chuyển hoá lẫn nhau, mềm dẻo, linh hoạt, năng động. Vì vậy, cần phải chú
ý đến tính biện chứng, sự mềm dẻo của các khái niệm khi vận dụng chúng. Phải mài sắc, gọt giũa
các khái niệm đã có, thay thế khái niệm cũ bằng kh