Bài giảng Lý thuyết thống kê - Nguyễn Thị Thành

BỘ CÔNG THƯƠNG TRƯỜNG CAO ĐẲNG CÔNG NGHIỆP & XÂY DỰNG  BÀI GIẢNG MÔN HỌC LÝ THUYẾT THỐNG KÊ Dùng cho hệ: Cao đẳng chuyên nghiệp Chuyên ngành: (Lưu hành nội bộ) Người biên soạn: Nguyễn Thị Thành Người phản biện: Hoàng Thị Nguyên Uông Bí, năm 2010 1MỤC LỤC MỤC LỤC............................................................................................................. 0 LỜI MỞ ĐẦU ....................................................................................................... 3 CHƯƠNG I: NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ THỐNG KÊ HỌC................. 4 1.1. Sơ lược sự ra đời và phát triển của thống kê học.................................... 4 1.2. Đối tượng nghiên cứu và nhiệm vụ của thống kê ................................... 4 1.2.1. Đối tượng nghiên cứu của thống kê ................................................. 4 1.2.2. Nhiệm vụ của thống kê ...................................................................... 4 1.3. Một số khái niệm thường dùng trong thống kê ....................................... 4 1.3.1. Khái niệm chung về thống kê ............................................................ 4 1.3.2. Tổng thể thống kê............................................................................... 4 1.3.3. Tiêu thức thống kê ............................................................................. 5 1.3.4. Chỉ tiêu thống kê ................................................................................ 6 1.3.5. Hệ thống chỉ tiêu thống kê................................................................. 6 1.3.6. Các loại thang đo................................................................................ 6 CHƯƠNG II: QUÁ TRÌNH NGHIÊN CỨU THỐNG KÊ ............................. 8 2.1. Sơ đồ chung về quá trình nghiên cứu thông kê ...................................... 8 2.2. Phân tích đối tượng nghiên cứu - xác định nội dung vấn đề nghiên cứu ........................................................................................................................... 8 2.3. Xây dựng hệ thống các khái niệm, chỉ tiêu thống kê .............................. 8 2.4. Điều tra thống kê ....................................................................................... 8 2.4.1. Khái niệm, nhiệm vụ của điều tra thống kê...................................... 8 2.4.2. Các loại điều tra thống kê .................................................................. 8 2.4.3. Các phương pháp thu thập tài liệu.................................................... 9 2.4.4. Các hình thức tổ chức điều tra thống kê .......................................... 9 2.4.5. Sai số trong điều tra thống kê............................................................ 9 2.5. Xử lý dữ liệu và phân tích thống kê sơ bộ.............................................. 10 2.6. Lựa chọn các phương pháp thống kê thích ứng ................................... 10 2.7. Phân tích, tổng hợp, giải thích kết quả .................................................. 10 2.8. Trình bày kết quả nghiên cứu ................................................................ 10 CHƯƠNG III: TRÌNH BÀY SỐ LIỆU THỐNG KÊ .................................... 11 3.1. Sắp xếp các số liệu và phân tổ thống kê................................................. 11 3.1.1. Sắp xếp số liệu thống kê................................................................... 11 3.1.2. Phân tổ thống kê .............................................................................. 11 3.2. Bảng thống kê và đồ thị thống kê ........................................................... 13 3.2.1. Bảng thống kê................................................................................... 13 3.2.2. Đồ thị thống kê ................................................................................. 13 CHƯƠNG IV: CÁC MỨC ĐỘ CỦA HIỆN TƯỢNG KINH TẾ - XÃ HỘI ............................................................................................................................. 15 4.1. Số tuyệt đối trong thống kê ..................................................................... 15 4.1.1. Khái niệm, đặc điểm và ý nghĩa của số tuyệt đối............................ 15 4.1.2. Các loại số tuyệt đối ......................................................................... 15 4.2. Số tương đối trong thống kê ................................................................... 15 4.2.1. Khái niệm, ý nghĩa và đặc điểm của số tương đối .......................... 15 4.2.2. Các loại số tương đối........................................................................ 16 24.3. Số bình quân trong thống kê .................................................................. 18 4.3.1. Khái niệm, đặc điểm, ý nghĩa số bình quân.................................... 18 4.3.2. Các loại số bình quân....................................................................... 18 2.4. Độ biến thiên của tiêu thức..................................................................... 22 2.4.1. Ý nghĩa của độ biến thiên tiêu thức ................................................ 22 2.4.2. Các chỉ tiêu đo độ biến thiên tiêu thức............................................ 22 CHƯƠNG V: DÃY SỐ THỜI GIAN .............................................................. 25 5.1. Khái niệm, phân loại dãy số thời gian ................................................... 25 5.1.1. Khái niệm về dãy số thời gian.......................................................... 25 5.1.2. Các loại dãy số thời gian.................................................................. 25 5.1.3. Tác dụng của dãy số thời gian......................................................... 25 5.1.4. Nguyên tắc ........................................................................................ 25 5.2. Các chỉ tiêu phân tích dãy số thời gian .................................................. 25 5.2.1. Mức độ trung bình theo thời gian ................................................... 25 5.2.2. Lượng tăng (hoặc giảm) tuyệt đối ................................................... 26 5.2.3. Tốc độ phát triển .............................................................................. 26 5.2.4. Tốc độ tăng (hoặc giảm) .................................................................. 27 5.2.5. Giá trị tuyệt đối 1% tăng (hoặc giảm): ............................................ 28 CHƯƠNG VI: CHỈ SỐ ..................................................................................... 29 6.1. Khái niệm và tác dụng của chỉ số........................................................... 29 6.1.1. Khái niệm về chỉ số .......................................................................... 29 6.2.2. Các loại chỉ số................................................................................... 29 6.2.3. Tác dụng của chỉ số ......................................................................... 29 6.2. Phương pháp tính chỉ số......................................................................... 29 6.2.1. Chỉ số đơn ......................................................................................... 29 6.2.2. Chỉ số tổng hợp................................................................................. 30 6.3. Hệ thống chỉ số........................................................................................ 31 6.3.1. Khái niệm hệ thống chỉ số ............................................................... 31 6.3.2. Tác dụng của hệ thống chỉ số.......................................................... 31 6.3.3. Các loại hệ thống chỉ số ................................................................... 31 TÀI LIỆU THAM KHẢO................................................................................... 33 3LỜI MỞ ĐẦU Để đáp ứng kịp thời cho nhu cầu về tài liệu giảng dạy cũng như học tập của trường Bộ môn kế toán đã tổ chức biên soạn bài giảng "Lý thuyết thống kê" Trong khi biên soạn, các giáo viên đã tiếp thu nghiêm túc những đóng góp của người đọc về những điểm cần chỉnh lý và bổ sung đảm bảo tính cơ bản, hiện đại, chính xác, khoa học và cập nhật được nhiều thông tin, những thay đổi của chế độ kế toán cũng như các chuẩn mực của kế toán. Bài giảng "Lý thuyết thống kê" là tài liệu giảng dạy cho chuyên ngành hạch toán kế toán của trường Cao đẳng Công nghiệp và Xây dựng đồng thời giáo trình là tài liệu tốt cho các bạn đọc quan tâm khác. Bài giảng "Lý thuyết thống kê" là phần kiến thức cơ bản nhằm trang bị cho người đọc những khái niệm, đối tượng vai trò chức năng cũng như phương pháp thống kê cơ bản. Giáo trình là nền tảng cần có để tiếp tục học các chuyên ngành như thống kê doanh nghiệp, kế toán tài chính,... Mong rằng giáo trình sẽ là tài liệu hữu ích trong công tác giảng dạy và nghiên cứu của học sinh trong và ngoài trường. Tuy nhiên trong quá trình biên soạn và xuất bản không tránh khỏi những sai sót, rất mong người đọc đóng góp ý kiến để hoàn thiện hơn cho lần xuất bản sau. Tổ bộ môn kế toán. 4CHƯƠNG I: NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ THỐNG KÊ HỌC 1.1. Sơ lược sự ra đời và phát triển của thống kê học Thống kê học là một môn khoa học xã hội, ra đời và phát triển theo nhu cầu của hoạt động thực tiễn xã hội. Trước khi trở thành một môn khoa học, thống kê học đã có nguồn gốc lịch sử phát triển khá lâu. Đó là cả một quá trình tích luỹ kinh nghiệm từ giản đơn đến phức tạp, được đúc kết dần thành lý luận khoa học và ngày càng hoàn thiện. Thống kê học có nội dung tiến bộ phản ánh tương đối chân thực hiện tượng xã hội, vạch rõ tính chất lạc hậu, phản động của chế độ phong kiến, giúp cho nền sản xuất tư bản chủ nghĩa phát triển nhanh chóng. 1.2. Đối tượng nghiên cứu và nhiệm vụ của thống kê 1.2.1. Đối tượng nghiên cứu của thống kê *) Thống kê nghiên cứu các hiện tượng xã hội - Dân số xã hội. - Tái sản xuất của cải vật chất xã hội. - Văn hoá, giáo dục, y tế, thể dục thể thao. - Quản lý nhà nước. - Các hiện tượng tự nhiên có liên quan đến đời sống xã hội. *) Thống kê khác với các môn khoa học xã hội khác ở nội dung nghiên cứu Nội dung nghiên cứu thống kê là mặt lượng của hiện tượng xã hội bao gồm: - Quy mô, kết cấu, quan hệ tỷ lệ, tốc độ phát triển, mức độ điển hình của hiện tượng - Đặc tính về số lượng của hiện tượng được biểu hiện bằng con số thì luôn luôn biến đổi theo thời gian và không gian. *) Thống kê nghiên cứu các hiện tượng xã hội số lớn. Đối tượng nghiên cứu của thống kê học là mặt lượng trong mối liên hệ mật thiết với mặt chất của hiện tượng và quá trình kinh tế xã hội số lớn, trong điều kiện thời gian và địa điểm cụ thể. 1.2.2. Nhiệm vụ của thống kê - Xây dựng hệ thống chỉ tiêu thông kê nhằm đáp ứng nhu cầu thông tin cho phân tích và dự đoán. - Tổ chức điều tra thu nhập và tổng hợp số liệu của các hiện tượng kinh tế xã hội số lớn trong những thời gian và địa điểm cụ thể. - Vận dụng các phương pháp toán học để tổng hợp, xử lý, tính toán, phân tích các chỉ tiêu thống kê nhằm nêu nên bản chất và tính quy luật của hiện tượng. 1.3. Một số khái niệm thường dùng trong thống kê 1.3.1. Khái niệm chung về thống kê Thống kê học là một môn khoa học nghiên cứu hệ thống các phương pháp thu thập, xử lý và phân tích các con số ( mặt lượng) của những hiện tượng số lớn để tìm hiểu bản chất và tính quy luật vốn có của chúng ( mặt chất) trong những điều kiện thời gian và địa điểm cụ thể. 1.3.2. Tổng thể thống kê *) Khái niệm tổng thể thống kê Tổng thể thống kê (còn gọi là tổng thể chung) là tập hợp các đơn vị cá biệt (hay phần tử) thuộc hiện tượng nghiên cứu, cần quan sát, thu thập và phân tích 5mặt lượng của chúng theo một hay một số tiêu thức nào đó. Xác định tổng thể là xác định phạm vi của đối tượng nghiên cứu. Tuỳ theo mục đích nghiên cứu mà tổng thể xác định có khác nhau. Ví dụ, dân số trung bình của Việt Nam năm 2009 là 85,847 triệu người thì tổng số dân trung bình năm 2009 là tổng thể thống kê; Các đơn vị cá biệt (hay phần tử) cấu thành nên tổng thể thống kê gọi là đơn vị tổng thể. Tuỳ mục đích nghiên cứu mà xác định tổng thể và từ tổng thể xác định được đơn vị tổng thể. Ví dụ (quay lại ví dụ trên): Đơn vị tổng thể là người dân. Đơn vị tổng thể bao giờ cũng có đơn vị tính phù hợp. Đơn vị tổng thể là xuất phát điểm của quá trình nghiên cứu thống kê, bởi vì nó chứa đựng những thông tin ban đầu cần cho quá trình nghiên cứu. Trên thực tế có xác định được đơn vị tổng thể thì mới xác định được tổng thể. Thực chất xác định tổng thể là xác định các đơn vị tổng thể. *) Các loại tổng thể thống kê - Tổng thể bộc lộ: Tổng thể trong đó bao gồm các đơn vị (hay phân tử) mà ta có thể quan sát hoặc nhận biết trực tiếp được. Thí dụ: Tổng số sinh viên của Trường Cao đẳng công nghiệp và xây dựng năm học 2009-2010. - Tổng thể tiền ẩn: Tổng thể trong đó bao gồm các đơn vị (hay phân tử) mà ta không thể quan sát hoặc nhận biết trực tiếp được. Thí dụ: Tổng số sinh viên yêu ngành Kinh tế - CNTT. - Tổng thể đồng chất: Tổng thể trong đó bao gồm các đơn vị (hay phân tử) giống nhau ở một hay một số đặc điểm chủ yếu có liên quan đến mục đích nghiên cứu. - Tổng thể không đồng chất: Tổng thể trong đó bao gồm các đơn vị (hay phân tử) không giống nhau ở một hay một số đặc điểm chủ yếu có liên quan đến mục đích nghiên cứu. Thí dụ: Mục đích nghiên cứu là hiệu quả sử dụng vốn của các doanh nghiệp may trên địa bàn Quảng Ninh thì tổng thể các doanh nghiệp may trên địa bàn QN là tổng thể đồng chất nhưng tổng thể tất cả các DN trên địa bàn QN là tổng thể không đồng chất. - Tổng thể mẫu: Tổng thể bao gồm một số đơn vị được chọn ra từ tổng thể chung theo một phương pháp lấy mẫu nào đó. Thí dụ: Số sinh viên được chọn tham dự Đại hội Đoàn Trường Cao đẳng Công nghiệp và xây dựng năm 2009 là 150 người - Tổng thể chung - Tổng thể bộ phận 1.3.3. Tiêu thức thống kê *) Khái niệm tiêu thức thống kê Tiêu thức thống kê là các đặc điểm của đơn vị tổng thể được chọn ra để nghiên cứu. Ví dụ, mỗi người dân có tiêu thức giới tính, độ tuổi, trình độ văn hoá, nghề nghiệp. Mỗi doanh nghiệp có các tiêu thức như số lao động, diện tích đất, vốn cố 6định, vốn lưu động... Mỗi đơn vị tổng thể có nhiều tiêu thức. Mỗi tiêu thức có thể biểu hiện giống nhau hoặc khác nhau ở các đơn vị tổng thể. *) Các loại tiêu thức thống kê - Tiêu thức số lượng là tiêu thức thể hiện trực tiếp bằng con số. Ví dụ độ tuổi, mức lương... - Tiêu thức chất lượng là tiêu thức thể hiện không bằng con số. Ví dụ giới tính, quốc tịch, trình độ ngoại ngữ - Tiêu thức thay phiên chỉ có 2 biểu hiện không trùng nhau. Thí dụ: giới tính, sinh tử... * Chú ý: Có những tiêu thức thể hiện tương đối tổng hợp nhiều đặc tính của đơn vị tổng thể thì có thể trùng với chỉ tiêu thống kê như năng suất lúa, năng suất lao động, giá thành... 1.3.4. Chỉ tiêu thống kê *) Khái niệm chỉ tiêu thống kê Chỉ tiêu thống kê phản ánh lượng gắn với chất của các mặt, các tính chất cơ bản của hiện tượng số lớn trong thời gian và địa điểm cụ thể. *) Đặc điểm của chỉ tiêu thống kê: - Phản ánh kết quả nghiên cứu thống kê. - Mỗi chỉ tiêu thống kê phản ánh nội dung mặt lượng trong mối liên hệ với mặt chất về một khía cạnh, một đặc điểm nào đó của hiện tượng. - Đặc trưng về lượng biểu hiện bằng những con số cụ thể, khác nhau trong điều kiện thời gian và địa điểm cụ thể, có đơn vị đo lường và phương pháp tính đã quy định. *) Các loại chỉ tiêu thống kê: - Chỉ tiêu thống kê khối lượng: Phản ánh quy mô về lượng của hiện tượng nghiên cứu. Ví dụ tổng số dân, diện tích gieo trồng, số học sinh. - Chỉ tiêu chất lượng: Phản ánh các đặc điểm về mặt chất của hiện tượng như trình độ phổ biến, mức độ tốt xấu và quan hệ của các tiêu thức. Ví dụ giá thành, giá cả, hiệu quả sử dụng vốn. *) Hình thức đơn vị đo lường: Có 2 hình thức hiện vật và giá trị - Chỉ tiêu hiện vật là chỉ tiêu thể hiện bằng các số liệu có đơn vị đo lường tự nhiên như cái, con, đơn vị đo chiều dài, trọng lượng. - Chỉ tiêu giá trị là chỉ tiêu biểu hiện số liệu có đơn vị đo lường là tiền. 1.3.5. Hệ thống chỉ tiêu thống kê Hệ thống chỉ tiêu thống kê là tập hợp những chỉ tiêu có thể phản ánh các mặt, các tính chất quan trọng nhất, các mối quan hệ cơ bản giữa các mặt của tổng thể và mối liên hệ của tổng thể với các hiện tượng có liên quan. 1.3.6. Các loại thang đo *) Thang đo định danh Thang đo định danh là thang đo dùng các mẫ số để phân loại các đối tượng. Thang đo dịnh danh không mang ý nghĩa nào cả mà chỉ để lượng hoá các dữ liệu cần cho nghiên cứu. Nó thường được sử dụng cho các tiêu thức thuộc tính. Người ta thường dùng các chữ số tự nhiên như 1, 2, 3, 4... để làm mã số. Thí dụ: Tình trạng gia đình: 1: Độc thân; 2: Kết hôn; 3: Ly dị; 4: Khác. 7*) Thang đo thức bậc Thang đo thứ bậc là thang đo sự chênh lệch giữa các biểu hiện của tiêu thức có quan hệ thứ bậc hơn kém. Sự chênh lệch này không nhất thiết phải bằng nhau. Nó được dùng cho cả tiêu thức thuộc tính và tiêu thức số lượng. Thí dụ: Tiền lương của công nhân trong doanh nghiệp hàng tháng là: < 1500 ngàn đồng; từ 1500-3000 ngàn đồng; từ 3000-4000 ngàn đồng và > 4000 ngàn đồng. *) Thang đo khoảng Thang đo khoảng là thang đo thứ bậc có khoảng cách đều nhau. Nó được dùng cho cả tiêu thức thuộc tính và tiêu thức số lượng. Thang đo khoảng cho phép chúng ta đo lường một cách chính xác sự khác nhau giữa hai giá trị. *) Thang đo tỷ lệ Thang đo tỷ lệ là loại thang đo cao nhất trong thống kê. Nó sử dụng các số tự nhiên như từ 1 đến 9 và 0 để lượng hoá các dữ liệu. Nó được sử dụng chủ yếu cho các tiêu thức số lượng. 8CHƯƠNG II: QUÁ TRÌNH NGHIÊN CỨU THỐNG KÊ 2.1. Sơ đồ chung về quá trình nghiên cứu thông kê Mô hình nghiên cứu thống kê phải đạt được những yêu cầu sau đây: - Phản ánh được đối tượng nghiên cứu, cơ sở kinh tế - xã hội của vấn đề cần nghiên cứu. - Khẳng định những phương pháp truyền thống có cải tiến và hoàn thiện, đồng thời vận dụng thêm các phương pháp mới. - Có tính khả thi. 2.2. Phân tích đối tượng nghiên cứu - xác định nội dung vấn đề nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu được phân tích theo các mặt sau đây: - Hiện tượng đó có những chỉ tiêu đặc thù gì? - Hiện tượng đó nằm trong không gian, thời gian nào? - Mục tiêu nghiên cứu cụ thể về hiện tượng đó là gì? 2.3. Xây dựng hệ thống các khái niệm, chỉ tiêu thống kê Các hiện tượng mà thống kê nghiên cứu đều rất phức tạp, để phản ánh chính xác chúng, cần phải xây dựng một hệ thống chỉ tiêu thông kê với các nguyên tắc sau: - Hệ thống chỉ tiêu phải phục vụ cho mục đích nghiên cứu. - Hiện tượng càng phức tạp, nhất là các hiện tượng trừu tượng, số lượng chỉ tiêu cần nhiều hơn. - Để thực hiện thu thập thông tin, chỉ cần điều tra chỉ tiêu sẵn có ở cơ sở. - Để tiết kiệm chi phí, không để một chỉ tiêu thừa nào trong hệ thống. 2.4. Điều tra thống kê 2.4.1. Khái niệm, nhiệm vụ của điều tra thống kê Điều tra thống kê là tổ chức một cách khoa học và theo một kế hoạch thống nhất để thu thập tài liệu về hiện tượng nghiên cứu, dựa trên hệ thống chỉ tiêu đã xác định trước. Nhiệm vụ của điều tra thống kê là thu thập tài liệu về các đơn vị tổng thể cần thiết cho các khâu tiếp theo của quá trình nghiên cứu thống kê. Điều tra thống kê phải thoả mãn các yêu cầu cơ bản sau: - Tính chính xác - Tính kịp thời - Tính đầy đủ 2.4.2. Các loại điều tra thống kê *) Điều tra thường xuyên và điều tra không thường xuyên - Điều tra thường xuyên là thu thập tài liêu một cách liên tục theo thời gian. - Điều tra không thường xuyên là thu thập tài liệu không vào thời gian nhất định, tuỳ thuộc vào nhu cầu của từng thời điểm. *) Điều tra toàn bộ và điều tra không toàn bộ. - Điều tra toàn bộ là thu thập tài liệu của toàn bộ tổng thể ( tổng điều tra). - Điều tra không toàn bộ là thu thập tài liệu của một số đơn vị được chọn ra từ tổng thể chung. - Các loại điều tra không toàn bộ: + Điều tra chọn mẫu + Điều tra trọng điểm 9+ Điều tra chuyên đề 2.4.3. Các phương pháp thu thập tài liệu - Thu thập trực tiếp - Thu thập gián tiếp 2.4.4. Các hình thức tổ chức điều tra thống kê *) Báo cáo thống kê định kỳ Báo cáo th