Bài giảng Tư tưởng Hồ Chí Minh - Chương VII: Tư tưởng Hồ Chí Minh về văn hóa, đạo đức và xây dựng con người mới - Lê Thị Ngọc Hoa

CHƯƠNG VII TƯ TƯỞNG HỒ CHÍ MINH VỀ VĂN HÓA, ĐẠO ĐỨC VÀ XÂY DỰNG CON NGƯỜI MỚI I. TƯ TƯỞNG HỒ CHÍ MINH VỀ VĂN HÓA II. TƯ TƯỞNG HỒ CHÍ MINH VỀ ĐẠO ĐỨC III. TƯ TƯỞNG HỒ CHÍ MINH VỀ XÂY DỰNG CON NGƯỜI MỚI KẾT LUẬN I. TƯ TƯỞNG HỒ CHÍ MINH VỀ VĂN HÓA 1. Khái niệm văn hóa theo tư tưởng Hồ Chí Minh a. Định nghĩa về văn hóa “Vì lẽ sinh tồn cũng như mục đích của cuộc sống, loài người mới sáng tạo, phát minh ra ngôn ngữ, chữ viết, đạo đức, pháp luật, khoa học, tôn giáo, văn hóa, nghệ thuật, những công cụ cho sinh hoạt hàng ngày về ăn, mặc, ở và các phương thức sử dụng. Toàn bộ những sáng tạo và phát minh đó tức là văn hóa. Văn hóa là tổng hợp của mọi phương thức sinh hoạt cùng với biểu hiện của nó mà loài người đã sản sinh ra nhằm thích ứng những nhu cầu đời sống và đòi hỏi của sự sinh tồn” Tháng 8-1943, khi còn trong nhà tù Tưởng Giới Thạch, lần đầu tiên Hồ Chí Minh đưa ra định nghĩa của mình về văn hóa Với định nghĩa này, Hồ Chí Minh đã khắc phục được tính phiến diện trong quan niệm về văn hóa trong lịch sử và hiện tại: Văn hóa không chỉ là một hiện tượng tinh thần tách rời cuộc sống vật chất mà bao gồm toàn bộ những giá trị vật chất và tinh thần do con người sáng tạo ra trong quá trình lịch sử Văn hóa không chỉ thu hẹp trong lĩnh vực văn học – nghệ thuật mà văn hóa bao trùm lên toàn bộ các lĩnh vực của đời sống xã hội Văn hóa cũng không phải chỉ thu hẹp trong lĩnh vực giáo dục, không chỉ phản ánh trình độ học vấn của một người, mà là thước đo trình độ phát triển của toàn xã hội: về sản xuất, khoa học – kỹ thuật, chính trị, tôn giáo, văn học – nghệ thuật, đạo đức, lối sống, phong tục tập quán 1. Khái niệm văn hóa theo tư tưởng Hồ Chí Minh b. Quan điểm về xây dựng một nền văn hóa mới “1. Xây dựng tâm lý: tinh thần độc lập tự cường 2. Xây dựng luân lý: biết hy sinh mình, làm lợi cho quần chúng 3. Xây dựng xã hội: mọi sự nghiệp có liên quan đến phúc lợi của nhân dân trong xã hội 4. Xây dựng chính trị: dân quyền 5. Xây dựng kinh tế” Hồ Chí Minh, toàn tập, tập 3. tr.431 HCM đã đưa ra 5 điểm lớn định hướng cho việc xây dựng nền văn hóa dân tộc 2. Quan điểm của Hồ Chí Minh về các vấn đề chung của Văn hóa a. Vị trí, vai trò của văn hóa trong đời sống xã hội - Một là, văn hóa là đời sống tinh thần của xã hội, thuộc kiến trúc thượng tầng Trong quan hệ với chính trị, xã hội Trong quan hệ với kinh tế Chính trị, xã hội được giải phóng thì văn hóa mới được giải phóng Chính trị giải phóng trước, từ đó mở đường cho văn hóa phát triển - Hai là, văn hóa không thể đứng ngoài mà phải ở trong kinh tế và chính trị Văn hóa phải ở trong kinh tế và chính trị Kinh tế và chính trị cũng phải có tính VH VH phải tham gia thực hiện nhiệm vụ chính trị và xây dựng CNXH VH phải phục vụ, thúc đẩy việc xây dựng và phát triển kinh tế “Văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, vừa là mục tiêu, vừa là động lực thúc đẩy sự phát triển kinh tế, xã hội” 2. Quan điểm của Hồ Chí Minh về các vấn đề chung của Văn hóa b. Quan điểm về tính chất của nền văn hóa Tính dân tộc Tính khoa học Tính Đại chúng - Văn hóa dân tộc phải có đặc điểm và bản sắc riêng - Tính dân tộc của văn hóa được biểu hiện: Ở chủ nghĩa yêu nước và tinh thần độc lập, tự cường của dân tộc Ở cốt cách và tâm hồn con người Việt Nam Ở hình thức và phương diện diễn đạt- Phải hiện đại, tiên tiến, thuận với trào lưu tiến hóa của nhân loại: h.bình, đ.lập, d.chủ và tiến bộ xã hội - Kế thừa truyền thống tốt đẹp của dân tộc, đồng thời tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại Văn hóa phải phục vụ nhân dân, phản ánh tâm tư, nguyện vọng của nhân dân “Văn hóa phải thiết thực phục vụ nhân dân, góp phần vào việc nâng cao đời sống vui tươi, lành mạnh của quần chúng Văn hóa là trình độ phát triển của con người, do con người làm ra, nó phải trở về phục vụ con người 2. Quan điểm của Hồ Chí Minh về các vấn đề chung của Văn hóa c. Quan điểm về chức năng của văn hóa - Bồi dưỡng tư tưởng đúng đắn và tình cảm cao đẹp cho con người Lý tưởng cao đẹp cho một Đảng, mỗi dân tộc và mỗi con người Bồi dưỡng tình cảm lớn - Mở rộng hiểu biết, nâng cao dân trí “Một dân tộc dốt là một dân tộc yếu” “Biến một nước dốt nát, cực khổ thành một nước văn hóa cao và đời sống vui tươi hạnh phúc” - Hướng con người vươn tới chân, thiện, mỹ Văn hóa phải tham gia chống tham nhũng, lười biếng, phù hoa, xa xỉ. Văn hóa giúp cho con người phân biệt được cái tốt với cái xấu, cái tiến bộ với cái lạc hậu 3. Tư tưởng Hồ Chí Minh về một số lĩnh vực chính của văn hóa a. Quan điểm của Hồ Chí Minh về văn hóa giáo dục - Phê phán nền giáo dục phong kiến Hồ Chí Minh đã: - Tố cáo nền giáo dục thực dân - Xấy dựng nền giáo dục của nước Việt Nam mới - Quan điểm HCM về văn hóa giáo dục tập trung ở những điểm sau: Mục tiêu, thực hiện cả ba chức năng của văn hóa bằng giáo dục Tiến hành cải cách giáo dục để xây dựng hệ thống trường lớp với chương trình, nội dung dạy và học thật khoa học, thật hợp lý Học ở mọi nơi, mọi lúc; học mọi người; học suốt đời; coi trọng việc tự học, tự đào tạo và đào tạo lại Phương châm giáo dục Phương pháp giáo dục Quan tâm xây dựng đội ngũ giáo viên Không ngừng nâng cao Đảng trí b. Văn hóa văn nghệ - Văn nghệ là một mặt trận, văn nghệ sỹ là chiến sĩ, tác phẩm văn nghệ là vũ khí sắc bén trong đấu tranh cách mạng, trong xây dựng xã hội mới, con người mới - Văn nghệ phải gắn với đời sống thực tiễn của nhân dân - Văn nghệ phải có những tác phẩm xứng đáng với dân tộc và thời đại c. Văn hóa đời sống Văn hóa đời sống thực chất là “đời sống mới” với ba nội dung: Đạo đức mới Lối sống mới Nếp sống mới Cần, kiệm, liêm, chính Lối sống có lý tưởng, có đạo đức, văn minh, tiên tiến Xây dựng những thói quen và phong tục, tập quán tốt đẹp II. TƯ TƯỞNG HỒ CHÍ MINH VỀ ĐẠO ĐỨC 1. Quan điểm về vai trò và sức mạnh của đạo đức - Đạo đức là cái “gốc” của người cách mạng Người cách mạng phải có đạo đức cách mạng. Vì: Có đạo đức cách mạng mới có quyết tâm làm cách mạng Có đạo đức cách mạng mới có thể biến quyết tâm thành hành động thực tiễn để hoàn thành nhiệm vụ cách mạng Nội dung cơ bản của Tư tưởng Hồ Chí Minh về đạo đức 1. Quan điểm về vai trò và sức mạnh của đạo đức - Đạo đức là tiêu chuẩn hàng đầu của người lãnh đạo trong điều kiện Đảng cầm quyền Nội dung cơ bản của Tư tưởng Hồ Chí Minh về đạo đức 1. Quan điểm về vai trò và sức mạnh của đạo đức - Mối quan hệ giữa đạo đức và tài năng Trong đức phải có tài Tài càng lớn thì đức càng phải cao “Đức” là gốc của “tài”, “hồng” là gốc của “chuyên”, “phẩm chất” là gốc của “năng lực” Nội dung cơ bản của Tư tưởng Hồ Chí Minh về đạo đức 1. Quan điểm về vai trò và sức mạnh của đạo đức - Đạo đức làm nên sức mạnh, sức hấp dẫn của chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa cộng sản “Phong trào cộng sản quốc tế trở thành lực lượng quyết định vận mệnh loài người chẳng những là do chiến lược và sách lược thiên tài của cách mạng vô sản, mà còn do những phẩm chất đạo đức cao quý làm cho Chủ nghĩa cộng sản trở thành sức mạnh vô địch” - Đạo đức là thước đo lòng cao thượng của mỗi con người 2. Quan điểm về những chuẩn mực đạo đức cách mạng Trung với nước, hiếu với dân Cần, kiệm, liêm, chính, chí công vô tư Yêu thương con người Tinh thần quốc tế trong sáng, thủy chung * Trung với nước, hiếu với dân Là phẩm chất đạo đức quan trọng nhất, bao trùm nhất và chi phối những phẩm chất khác. vì có phẩm chất này người cách mạng mới vượt qua mọi khó khăn, gian khổ để hoàn thành nhiệm vụ cách mạng Trung – Hiếu? “Trung” là trung quân: trung với vua Hiếu” là hiếu thuận: hiếu với ông bà, cha mẹ Quan niệm truyền thống: Theo Hồ Chí Minh: Trung: trung với nước Hiếu: hiếu với dân Nắm vững dân tình Hiểu rõ dân tâm Cải thiện dân sinh Nâng cao dân trí Hồ Chí Minh là tấm gương sáng ngời về phẩm chất “Trung với nước hiếu với dân” “Cả đời tôi chỉ có một mục tiêu: phấn đấu cho quyền lợi Tổ quốc và hạnh phúc của nhân dân. Những lúc Tôi ẩn nấp nơi núi non, hoặc vào ra chốn tù tội, xông pha sự hiểm nghèo là vì mục đích đó” * Cần, kiệm, liêm, chính, chí công vô tư Là phẩm chất cần thiết đối với con người Việt Nam trong suốt quá trình đấu tranh cách mạng, đặc biệt là trong công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội Hồ Chí Minh Giải thích: - Cần: Lao động cần cù, siêng năng, kiên trì, bền bỉ, dẻo dai trong công việc Lao động có kế hoạch, sáng tạo, có năng suất và hiệu quả - Kiệm: Sức lao động Thì giờ Tiền của Từ cái nhỏ đến cái to Có nội dung tương đối toàn diện “Tiết kiệm không phải là bủn xỉn”, “khi không nên tiêu xài thì một đồng xu cũng không nên tiêu. Khi có việc đáng làm, việc ích lợi cho đồng bào, cho tổ quốc thì dù bao nhiêu công, tốn bao nhiêu của, cũng vui lòng” Tiết kiệm: Cần, kiệm có mối quan hệ mật thiết với nhau, luôn đi đôi với nhau “Tăng gia là tay phải của hạnh phúc, tiết kiệm là tay trái của hạnh phúc” (Hồ Chí Minh) Là ngược lại với xa hoa, lãng phí - Liêm: Là trong sạch, không tham lam Hành vi trái với “liêm”: Chữ liêm phải đi đôi với chữ kiệm, cũng như chữ kiệm phải đi đôi với cần - Chính: Là thẳng thắn, đứng đắn , không gian tà Người chính trực là người: Đối với mình Không tự cao, tự đại, luôn chịu khó học tập, cầu tiến bộ Đối với người Không nịnh hót người trên, không khinh thường người dưới Đối với việc Để việc công lên trên việc riêng “Mình có đứng đắn mới tề được gia, trị được quốc, bình được thiên hạ” - Chí công vô tư Chí công Vô tư Rất mực công minh, chính trực, công bằng, công tâm Không được thiên tư, thiên vị Đối lập với “chí công vô tư” là “dĩ công vi tư” “Phải lo trước thiên hạ, Vui sau thiên hạ” - Các đức tính trên có quan hệ mật thiết với nhau Cần, kiệm, liêm, chính là bốn đức cơ bản của một con người, không thể thiếu đức nào Đối với mọi quốc gia, dân tộc: Cần, kiệm, liêm, chính là thước đo sự giàu có về vật chất, mạnh về tinh thần, thể hiện sự văn minh tiến bộ Cần, kiệm, liêm, chính sẽ dẫn đến Chí công vô tư. Ngược lại, đã chí công vô tư thì nhất định thực hiện được cần, kiệm, liêm, chính và nhiều đức tính khác * Yêu thương con người - Là một trong những phẩm chất đạo đức cao đẹp nhất của con người, bởi vì phải có phẩm chất này thì mới có quyết tâm làm cách mạng để giải phóng dân tộc, giải phóng giai cấp, giải phóng con người - Có tình cảm rộng lớn dành cho đồng bào, dân tộc và cho những người lao động, người bị áp bức, bóc lột, người cùng khổ trên thế gian này - Có thái độ tôn trọng con người, sống có tình, có nghĩa - Có thái độ bao dung tha thứ với những người có sai lầm, khuyết điểm nhưng đã biết nhận thức và sửa chữa * Tinh thần quốc tế trong sáng, thủy chung Là một trong những phẩm chất quan trọng nhất của đạo đức cộng sản, nhằm thực hiện những mục tiêu lớn của thời đại: hòa bình, độc lập dân tộc, dân chủ và tiến bộ xã hội Phẩm chất này thể hiện: - Sự tôn trọng, hiểu biết, thương yêu, đoàn kết với giai cấp vô sản, nhân dân lao động ở các nước trên thế giới - Sự đoàn kết với những người tiến bộ trên toàn thế giới, chống lại mọi sự chia rẽ, bất bình đẳng và phân biệt chủng tộc 3. Quan điểm về những nguyên tắc xây dựng đạo đức mới - Nói đi đôi với làm Hồ Chí Minh coi đây là nguyên tắc quan trọng bậc nhất trong xây dựng một nền đạo đức mới Lời nói đi đôi với việc làm thì mới đem lại hiệu quả thiết thực với bản thân mình và có tác dụng đối với người khác Nói đi đôi với làm đối lập hoàn toàn với thói đạo đức giả của giai cấp bóc lột, nói một đằng làm một nẻo, thậm chí nói không làm - Nêu gương về đạo đức * Nói đi đôi với làm, phải nêu gương về đạo đức Có tác dụng thiết thực: “một tấm gương sống còn có giá trị hơn một trăm bài diễn văn tuyên truyền” “Trước mặt quần chúng không phải cứ viết lên Trán hai chữ “cộng sản” mà ta được họ yêu mến. Quần chúng chỉ yêu mến những người có tư cách đạo đức. Muốn hướng dẫn nhân dân, mình phải làm mực thước cho người ta bắt chước” Có thực hiện được trong mọi lĩnh vực, mọi đối tượng Hồ Chí Minh là tấm gương đạo đức trong sáng tuyệt vời của một cuộc đời trọn vẹn * Xây đi đôi với chống - Để xây dựng đạo đức mới cần thực hiện xây đi đôi với chống. Muốn xây phải chống, chống nhằm mục đích xây - Xây đạo đức mới, trước hết phải tiến hành bằng việc giáo dục những phẩm chất, những chuẩn mực đạo đức mới (gia đình, nhà trường, xã hội) - Xây đạo đức mới cần phải chống những biểu hiện vô đạo đức trong đời sống hàng ngày Chủ nghĩa cá nhân; tham ô, lãng phí, quan liêu: là bạn đồng minh của hai kẻ địch kia Thói quen và truyền thống lạc hậu: kẻ địch to của cách mạng Chủ nghĩa đế quốc: kẻ địch rất nguy hiểm - Để xây và chống hiệu quả, cần phát động các phong trào quần chúng rộng rãi * Phải tu dưỡng đạo đức suốt đời Hồ Chí Minh quan niệm: - Hồ Chí Minh chỉ ra biện pháp để tu dưỡng đạo đức mới phải : Trên tinh thần tự giác, tự nguyện, dựa vào lương tâm của mỗi người và dư luận của quần chúng Gắn với thực tiễn bền bỉ, mọi lúc, mọi nơi, mọi hoàn cảnh Thường xuyên chống lại chủ nghĩa cá nhân - Đối với mỗi người, việc tu dưỡng đạo đức phải được thực hiện trong mọi hoạt động thực tiễn 4. Sinh viên học tập và làm theo tư tưởng, tấm gương đạo đức Hồ Chí Minh a. Học tập và làm theo tư tưởng đạo đức Hồ Chí Minh - Xác định đúng vị trí, vai trò của đạo đức đối với cá nhân “Thanh niên phải có đức, có tài. Có tài mà không có đức cũng như một anh làm kinh tế tài chính rất giỏi nhưng lại đi đến thụt két thì chẳng không những làm được gì có lợi cho xã hội mà còn làm hại cho xã hội nữa. Nếu có đức mà không có tài ví như ông bụt không làm hại gì nhưng cũng không lợi gì cho loài người cả” - Kiên trì tu dưỡng theo các phẩm chất đạo đức Hồ Chí Minh Yêu tổ quốc Yêu nhân dân Yêu chủ nghĩa xã hội Yêu lao động Yêu khoa học và kỷ luật “Không phải là đòi hỏi nước nhà đã cho mình những gì. Mà phải tự hỏi mình đã làm gì cho nước nhà?” 4. Nội dung học tập và làm theo tấm gương đạo đức Hồ Chí Minh - Thực trạng đạo đức, lối sống trong sinh viên hiện nay - Học tập tấm gương đạo đức Hồ Chí Minh Hai là, học cần, kiệm, liêm, chính, chí công vô tư, đời riêng trong sáng, nếp sống giản dị và đức khiêm tốn phi thường Một là, trung với nước, hiếu với nhân dân, suôt đời đấu tranh cho sự nghiệp giải phóng dân tộc, giải phóng giai cấp, giải phóng con người Ba là, học đức tin tuyệt đối vào sức mạnh của quần chúng nhân dân, kính trọng nhân dân và hết lòng, hết sức phụng sự nhân dân; luôn nhân ái, vị tha, khoan dung và nhân hậu với con người Bốn là, học tấm gương về ý chí và nghị lực tinh thần to lớn, quyết tâm vượt qua mọi thử thách, gian nguy để đạt được mục đích cuộc sống III. TƯ TƯỞNG HỒ CHÍ MINH VỀ XÂY DỰNG CON NGƯỜI MỚI 1. Quan niệm của Hồ Chí Minh về con người a. Con người được nhìn nhận như một chỉnh thể: - Thống nhất về tâm lực, thể lực và các hoạt động của nó Luôn có xu hướng vươn tới cái Chân-Thiện-Mỹ - Con người là sự thống nhất của hai mặt đối lập Thiện – ác, hay –dở, tốt – xấu, hiền –dữ b. Con người cụ thể, lịch sử - Hồ Chí Minh xét con người trong các mối quan hệ xã hội - Hồ Chí Minh xét con người cụ thể, lịch sử c. Bản chất con người mang tính xã hội - Để sinh tồn, con người phải lao động sản xuất Xác lập các mối quan hệ giữa người với người - Con người là sản phẩm của xã hội 2. Quan điểm của Hồ Chí Minh về vai trò của con người và chiến lược “trồng người” a. Quan điểm của Hồ Chí Minh về vai trò của con người - Con người là vốn quý nhất, nhân tố quyết định thành công của sự nghiệp cách mạng Hồ Chí Minh luôn tin vào sức mạnh của quần chúng nhân dân Hồ Chí Minh có niềm tin mãnh liệt vào tài năng và trí tuệ của nhân dân Nhân dân có lòng yêu nước nồng nàn, ý chí kiên cường bất khuất 2. Quan điểm của Hồ Chí Minh về vai trò của con người và chiến lược “trồng người” a. Quan điểm của Hồ Chí Minh về vai trò của con người - Con người là vốn quý nhất, nhân tố quyết định thành công của sự nghiệp cách mạng - Con người vừa là mục tiêu, vừa là động lực của cách mạng; phải coi trọng, chăm sóc, phát huy nhân tố con người Con người là mục tiêu của sự nghiệp cách mạng Con người là động lực của sự nghiệp cách mạng Có quan hệ biện chứng với nhau - Trồng người là yêu cầu khách quan, vừa cấp bách, vừa lâu dài của cách mạng b. Quan điểm Hồ Chí Minh về chiến lước trồng người + Muỗn xây dựng CNXH cần có con người XHCN + Con người XHCN có 2 mặt gắn bó chặt chẽ với nhau Kế thừa những giá trị truyền thống tốt đẹp của dân tộc Hình thành những phẩm chất mới - Chiến lược trồng người là một trọng tâm Nội dung và phương pháp giáo dục phải toàn diện: đức, trí, thể, mỹ Phải kiên trì, bền bỉ, lâu dài, không được sao nhãng sự nghiệp giáo dục KẾT LUẬN Trong lĩnh vực văn hóa Trong lĩnh vực đạo đức Trong lĩnh vực xây dựng con người mới