Cách mạng công nghiệp lần thứ 4 - Cơ hội và thách thức

80 Tạp chí Khoa học & Công nghệ số 3 (8) – 2017 TRAO ĐỔI THÔNG TIN KHOA HỌC 1. Mở đầu Nhìn lại lịch sử, con người đã chứng kiến 3 cuộc cách mạng khoa học kỹ thuật lớn� Cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ nhất (từ 1784) xảy ra khi loài người phát minh động cơ hơi nước, tác động trực tiếp đến các ngành nghề như dệt may, chế tạo cơ khí, giao thông vận tải� Động cơ hơi nước được đưa vào ôtô, tàu hỏa, tàu thủy, mở ra một kỷ nguyên mới trong lịch sử nhân loại [4]� Cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ hai diễn ra từ 1870 đến khi loài người phát minh ra động cơ điện, mang lại cuộc sống văn minh, năng suất tăng nhiều lần so với động cơ hơi nước [4]� CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP LẦN THỨ 4 Cơ hội & thách thức nguyễn Văn Liễn1, Mai Văn Chung2 1Nguyên Viện trưởng Viện Điện, ĐH Bách Khoa Hà Nội; 2Khoa Kỹ thuật–Công nghệ, trường ĐH Hùng Vương TÓM TẮT Cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư, còn được gọi là công nghiệp thế hệ 4.0. Đây là xu hướng kết hợp giữa các hệ thống ảo và thực thể, vạn vật kết nối Internet (IoT) và các hệ thống kết nối Internet (IoS). Bài viết đưa ra một số phân tích cũng như đưa ra một số cơ hội và thách thức của cách mạng công nghiệp lần thứ tư. Bên cạnh đó, dưới góc nhìn của những người làm công nghệ thông tin (IT) trong lĩnh vực giáo dục, các tác giả đề xuất một số giải pháp để đơn vị tiếp cận với cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư hiệu quả hơn. Từ khóa: Cách mạng công nghiệp, Trí tuệ nhân tạo (AI), Vạn vật kết nối Internet (IoT) Cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ ba (từ 1969) xuất hiện khi con người phát minh ra bóng bán dẫn, điện tử, kết nối thế giới liên lạc được với nhau� Vệ tinh, máy bay, máy tính, điện thoại, Internet là những công nghệ hiện nay chúng ta thụ hưởng từ cuộc cách mạng này [4]� Cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư đang diễn ra từ những năm 2000 gọi là cuộc cách mạng số, thông qua các công nghệ như Internet vạn vật (IoT), trí tuệ nhân tạo (AI), thực tế ảo (VR), tương tác thực tại ảo (AR), mạng xã hội, điện toán đám mây, di động, phân tích dữ liệu lớn (SMAC)��� để chuyển hóa toàn bộ thế giới thực thành thế giới số [1]� Tạp chí Khoa học & Công nghệ số 3 (8) – 2017 81 TRAO ĐỔI THÔNG TIN KHOA HỌC Năm 2013, một từ khóa mới là “Công nghiệp 4.0” (Industrie 4�0) bắt đầu nổi lên xuất phát từ một báo cáo của chính phủ Đức đề cập đến cụm từ này nhằm nói tới chiến lược công nghệ cao, điện toán hóa ngành sản xuất mà không cần sự tham gia của con người� Thủ tướng Đức Angela Merkel tiếp tục nhắc tới Industrie 4�0 tại Diễn đàn Kinh tế thế giới ở Davos tháng 1/2015� Hiện nay, Công nghiệp 4�0 đã vượt ra khỏi khuôn khổ một dự án của Đức để trở thành một phần quan trọng của cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư với sự tham gia của nhiều nước� Nói một cách ngắn gọn thì viễn cảnh các nhà máy thông minh trong đó các máy móc được kết nối Internet và liên kết với nhau qua một hệ thống có thể tự hình dung toàn bộ quy trình sản xuất rồi đưa ra quyết định có vẻ sẽ không còn xa xôi nữa� Và đây chính là lúc công việc của chúng ta trong tương lai sẽ thay đổi� Giáo sư Klaus Schwab, sáng lập viên kiêm chủ tịch Diễn đàn Kinh tế Thế giới đã cho ra mắt cuốn sách “Cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư”, trong đó ông mô tả những điểm khác biệt của cuộc cách mạng này so với ba cuộc cách mạng hầu hết dựa trên những tiến bộ công nghệ trước đó� Trong cuộc cách mạng thứ tư, chúng ta sẽ đến với sự kết hợp giữa thế giới thực, thế giới ảo và thế giới sinh vật� Những công nghệ mới Hình 1. Các cuộc cách mạng công nghiệp trong lịch sử (1) Cơ khí hóa với máy chạy bằng thủy lực và hơi nước. (2) Động cơ điện và dây chuyền sản xuất hàng loạt. (3) Kỷ nguyên máy tính và tự động hóa. (4) Các hệ thống liên kết thế giới thực và ảo. Hình 2. Giáo sư Klaus Schwab và cuốn sách “Cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư” 82 Tạp chí Khoa học & Công nghệ số 3 (8) – 2017 TRAO ĐỔI THÔNG TIN KHOA HỌC này sẽ gây ảnh hưởng to lớn đến mọi luật lệ, mọi nền kinh tế, mọi ngành công nghiệp, đồng thời cũng thách thức ý niệm của chúng ta về vai trò thực sự của con người [1]� Tuy nhiên, việc nào cũng đi kèm với những rủi ro� Schwab chỉ ra những mối lo ngại của ông về khả năng các tổ chức, doanh nghiệp có thể sẽ chưa sẵn sàng đón nhận các công nghệ tối tân hay các chính phủ sẽ gặp khó trong việc tuyển dụng người cũng như quản lý các công nghệ này một cách toàn diện� 2. Những yếu tố ảnh hưởng đến cách mạng công nghiệp lần thứ 4 Cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư tác động mạnh mẽ trên nhiều lĩnh vực, với sự xuất hiện của robot có trí tuệ nhân tạo mang lại nhiều ứng dụng trong xã hội� Nhờ công nghệ AI, người máy làm việc càng thông minh, có khả năng ghi nhớ, học hỏi vô biên, trong khi khả năng đó ở con người càng già càng yếu đi� Ưu điểm làm việc 24/24, không cần trả lương, đóng thuế, bảo hiểm của robot cũng đang đe dọa đến sự tương quan trong việc sử dụng lao động là người thật hay người máy� Trong cuộc Cách mạng công nghiệp thứ tư, những yếu tố mà các nước như Việt Nam đã và đang tự coi là có ưu thế như lực lượng lao động thủ công trẻ, dồi dào sẽ không còn là thế mạnh nữa, thậm chí bị đe dọa nghiêm trọng� Trong tương lai, người dân có thể mất việc làm, bởi những lĩnh vực mà công nghệ robot có thể tác động tới trải dài từ dệt may, dịch vụ, giải trí cho đến y tế, giao thông, giáo dục��� Trong lĩnh vực Dệt may, trước đây các nước có ngành dệt may phát triển như Mỹ, Anh vì thiếu lao động nên đã dịch chuyển thuê nhân công sang Trung Quốc, Ấn Độ, Việt Nam—nơi có lực lượng lao động thủ công giá rẻ dồi dào� Nhưng với công nghệ robot trong cuộc Cách mạng lần thứ tư này, nhiều nhà máy dệt may trước đây đặt ở Việt Nam có thể quay ngược lại đặt ở Mỹ, bởi họ đã bắt đầu sử dụng rất nhiều robot� Báo cáo của Tổ chức Lao động quốc tế (ILO) cung cấp số liệu đáng lo ngại khi mà hơn 2/3 trong số 9,2 triệu lao động ngành dệt may và da giày tại Đông Nam Á đang bị đe dọa bởi sự bùng nổ nhanh chóng của ứng dụng khoa học công nghệ trong ngành này� Cụ thể, khoảng 86% lao động của Việt Nam, 88% lao động của Campuchia và 64% lao động Indonesia trong ngành may mặc, da giày sẽ chịu ảnh hưởng nặng nề từ làn sóng tự động hóa, công nghiệp hóa trong ngành� Trong lĩnh vực Thương mại, dịch vụ, giải trí, robot cũng đã hiện diện ở những vị Hình 3. Hình ảnh robot tham gia hoạt động của đời sống Tạp chí Khoa học & Công nghệ số 3 (8) – 2017 83 TRAO ĐỔI THÔNG TIN KHOA HỌC trí công việc vốn được cho rằng không thể thay thế con người như lễ tân khách sạn, cơ quan, nhà hàng, trung tâm hỗ trợ khách hàng (call center)��� Khi có khách đến robot có thể tự động nhận dạng, ghi nhớ để chào hỏi, nhớ được sở thích, trả lời các nhu cầu của khách hàng bằng giọng nói hoàn toàn như con người� Công nghệ mua sắm Amazon Go được cho là thách thức với các siêu thị và đội ngũ nhân viên bán hàng khi người dùng chỉ cần cài ứng dụng, quét mã QR, chọn đồ và đi thẳng ra cửa mà không cần xếp hàng� Trong lĩnh vực Giao thông, thế hệ xe không người lái sẽ phát triển nhờ đảm bảo an toàn cao gấp nhiều lần vì không có tình trạng say rượu bia, vượt đèn đỏ, phóng nhanh vượt ẩu� Hồi tháng 8/2016, người đàn ông Mỹ đang sử dụng xe tự lái của Tesla thì có triệu chứng đau tức ngực� Ông đã kịp thời liên hệ với vợ để gọi tới bệnh viện báo cho bác sĩ chờ đón sẵn rồi ra lệnh cho xe di chuyển tới bệnh viện� Các bác sĩ đã cấp cứu kịp thời, cứu sống người đàn ông này� Trong lĩnh vực Giáo dục, công nghệ thực tế ảo sẽ thay đổi cách dạy và học� Sinh viên có thể đeo kính VR và có cảm giác như đang ngồi trong lớp nghe bài giảng, hay nhập vai để chứng kiến những trận đánh giả lập, ngắm nhìn di tích, mang lại cảm xúc và sự ghi nhớ sâu sắc, giúp bài học thấm thía hơn� Hoặc khi đào tạo nghề phi công, học viên đeo kính và thấy phía trước là cabin và học lái máy bay như thật để thực hành đến khi nhuần nhuyễn rồi mới lái, giảm thiểu rủi ro� Trong tương lai, số lượng giáo viên ảo có thể nhiều hơn giáo viên thực rất nhiều� Trong nhiều lĩnh vực khác như: Y tế, Nông nghiệp��� Cách mạng công nghiệp lần thứ 4 cũng đã tác động trực tiếp như cỗ máy IBM Watson có biệt danh “Bác sỹ biết tuốt”, những cánh đồng tự động tưới nước, bón phân, phun thuốc sâu Đây chính là xu thế của thế giới� 3. Thách thức và cơ hội Giống như các cuộc CMCN trước đó, cuộc CMCN 4�0 sẽ làm tăng thu nhập và cải thiện chất lượng cuộc sống cho người dân toàn cầu� Cho đến nay, đối tượng được hưởng lợi nhiều nhất từ cuộc cách mạng này chính là người tiêu dùng� Họ đã được tiếp cận dễ dàng với thế giới kỹ thuật số� Công nghệ đã tạo ra những sản phẩm và dịch vụ mới làm tăng hiệu quả và niềm vui cuộc sống của mỗi cá nhân� Gọi taxi, đặt vé máy bay, đặt mua hàng hóa, thanh toán hóa đơn, nghe nhạc, xem phim, chơi game đều có thể thực hiện từ xa� Trong tương lai, đổi mới về công nghệ cũng sẽ tạo ra một phép màu cho dịch vụ cung ứng, cải thiện năng suất và hiệu suất về lâu dài� Chi phí vận chuyển và thông tin liên lạc sẽ giảm, các dịch vụ hậu cần (logistic) và chuỗi cung ứng toàn cầu sẽ trở nên hiệu quả hơn, chi phí thương mại sẽ giảm� Một thị trường mới sẽ được mở ra và thúc đẩy tăng trưởng nền kinh tế� Tuy nhiên, như các nhà kinh tế Erik Brynjolfsson và Andrew McAfee đã chỉ ra, cuộc CMCN 4�0 có thể mang lại sự bất bình đẳng lớn hơn, đặc biệt là nó có thể phá vỡ thị trường lao động� Khi tự động hóa thay thế lao động chân tay trong nền kinh tế, khi robot thay thế con người trong nhiều lĩnh vực, hàng triệu lao động trên thế giới có thể rơi vào cảnh thất nghiệp, nhất là những người làm trong lĩnh vực bảo hiểm, môi giới bất động sản, tư vấn tài chính, vận tải� Nhưng 84 Tạp chí Khoa học & Công nghệ số 3 (8) – 2017 TRAO ĐỔI THÔNG TIN KHOA HỌC mặt khác, việc thay thế người công nhân bằng máy móc có thể đem lại sự an toàn và tạo ra những năng suất và giá trị mới� Bên cạnh sự mất cân bằng trong kinh tế, nhiều người cũng quan ngại về sự bất bình đẳng trong xã hội mà cuộc CMCN 4�0 sẽ đem lại� Những người được hưởng lợi nhiều nhất từ cuộc cách mạng này là các công ty công nghệ cao, vốn hóa lớn, cổ đông và các nhà đầu tư� Cuộc CMCN 4�0 sẽ có lợi cho tầng lớp giàu có hơn là người nghèo, đặc biệt là lao động trình độ thấp� Công nghệ là một trong những nguyên nhân làm cho thu nhập của người lao động ở các nước phát triển không gia tăng, nếu không muốn nói là đang có xu hướng giảm đi� Nhu cầu về lao động có tay nghề rất cao đang tăng lên trong khi những người có trình độ học vấn và tay nghề kém hơn đang đứng trước nguy cơ thất nghiệp� Thị trường việc làm có nhu cầu mạnh mẽ ở đầu cao và thấp, trong khi những người “thường thường bậc trung” sẽ bị loại thải dần� Điều này giải thích tại sao có rất nhiều người lao động thất vọng và sợ hãi rằng thu nhập của họ sẽ sụt giảm, khiến con cái họ có một tương lai không hề tươi sáng� Nó cũng giúp giải thích tại sao các tầng lớp trung lưu khắp thế giới đang ngày càng trải qua một cảm giác bất mãn, không hài lòng� Một nền kinh tế mà kẻ chiến thắng sẽ giành được tất cả trong khi người trung lưu chỉ được một phần nhỏ sẽ tạo ra một xã hội mất dân chủ và bất mãn� Sự bất mãn cũng có thể được nhân lên bởi các thiết bị công nghệ số và các mạng truyền thông xã hội� Hơn 30% dân số toàn cầu hiện đang sử dụng các phương tiện truyền thông xã hội để kết nối, học hỏi và chia sẻ thông tin� Sự tương tác trên mạng xã hội sẽ giúp cho con người gắn kết và hiểu biết liên văn hóa� Tuy nhiên, truyền thông xã hội cũng có thể tuyên truyền những kỳ vọng phi thực tế về thành công của một cá nhân hay một nhóm người, đồng thời tạo cơ hội cho những ý thức hệ và tư tưởng cực đoan lan rộng� Bên cạnh những thách thức và cơ hội chung, là một người làm công nghệ thông tin (IT) trong ngành giáo dục, tác giả nhận thấy các thách thức càng rõ ràng hơn� Từ đó, tác giả đưa ra một số giải pháp để cán bộ giáo viên và sinh viên không bị choáng ngợp với cuộc CMCN 4�0: • Bản thân mỗi giảng viên cần xác định rõ mình là những nhà khoa học nghiên cứu công nghệ mới, áp dụng thành tựu công nghệ mới về mọi lĩnh vực trong đời sống, xã hội� • Mỗi giảng viên cần xây dựng cho bản thân, sinh viên cách tiếp cận với với CMCN lần thứ 4 một cách đơn giản, hiệu quả nhất để có thể bắt kịp công nghệ của thế giới� Phải biết xây dựng cho mình các nền tảng cơ bản từ lý thuyết: dữ liệu lớn (big data), vạn vật kết nối internet (IoT), trí tuệ nhân tạo (AI)� • Sự hội tụ của công nghệ thông tin và điều khiển, tự động hóa là xu thế tất yếu của thế giới� Các cán bộ, giảng viên cần tăng cường sự tương tác giữa các môn, giữa các lĩnh vực liên quan để có thể nắm bắt tốt các công nghệ mới của CMCN lần thứ 4� • Đối với ngành giáo dục, công nghệ AR/VR là xu thế mới của thế giới� Ở đây người học sẽ trải nghiệp, tương tác, vận hành các dây chuyền sản xuất trước khi vận hành thiết bị thực tế� Tạp chí Khoa học & Công nghệ số 3 (8) – 2017 85 TRAO ĐỔI THÔNG TIN KHOA HỌC • Ở cấp độ quản lí chuyên môn cũng cần tạo ra những diễn đàn: Hội nghị, hội thảo, chuyên đề để các nhà khoa học, các chuyên gia trình bày những quan điểm, hướng tiếp cận, những thành tựu khoa học công nghệ của cuộc CMCN lần thứ tư� Từ đó giúp cán bộ giảng viên và sinh viên nhận thức rõ hơn, có cách tiếp cận hiệu quả hơn về CMCN lần thứ 4� • Đối với sinh viên (người học) cần chủ động cho mình cách tiếp cận với CMCN lần thứ tư� Đặc biệt, khi ngồi trong giảng đường đại học, sinh viên cần có thái độ học tập nghiêm túc, cầu thị và bắt đầu từ nền tảng cơ bản: Toán xác suất thống kê, Đại số, Vật lý đại cương��� để bước những bước đầu tiên cho động học robot, CMCN lần thứ tư� Bên cạnh đó, qua hoạt động nghiên cứu khoa học dưới sự hướng dẫn của các giảng viên, sinh viên có thể tạo ra các sản phẩm của riêng mình, qua đó hiểu rõ hơn về những kiến thức lý thuyết, biết cách tiếp cận với thực tế, xa hơn nữa là làm chủ công nghệ mới, qua đó trở thành các kỹ sư tốt khi ra trường� 4. Kết luận Thế giới đang chuyển mình để hòa vào dòng chảy của cuộc CMCN 4�0� Việt Nam cũng không thể nằm ngoài xu thế ấy� Để tận dụng được những lợi thế, đồng thời giảm thiểu những tác động tiêu cực của cuộc CMCN mới, chúng ta cần phải nhận thức rõ các đặc điểm của cuộc CMCN đó, từ đó tìm ra các biện pháp và xây dựng các chính sách phát triển thích hợp� Tác giả mượn kết luận của Thủ tướng Chính phủ tại phiên họp thường kỳ Chính phủ tháng 3 năm 2017 làm kết luận của bài báo này� Theo Thủ tướng, chỉ khi có nhận thức đúng đắn về bản chất của CMCN 4�0, thì mới có cách ứng xử, có định hướng, tư duy phát triển phù hợp� “Cần phải nói cho mọi người biết rằng CMCN 4�0 không phải là việc của riêng Chính phủ, của các viện nghiên cứu mà đây là việc của toàn xã hội, tác động trực tiếp đến mọi mặt đời sống xã hội, kể cả chính trị, kinh tế, văn hóa, lao động, giáo dục, quốc phòng an ninh”, Thủ tướng nhấn mạnh và đề nghị các viện nghiên cứu, trước hết là hai Viện Hàn lâm (Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ và Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam), các chuyên gia, nhà khoa học, mọi doanh nghiệp và người dân cùng chung tay tận dụng cơ hội của CMCN 4�0 để đổi mới sáng tạo, có nhiều tư duy mới, sáng tạo mới để đưa đất nước có bước đột phá trong phát triển kinh tế–xã hội [3]� Tài liệu tham khảo [1] Schwab, K� (2016), The Fourth Industrial Revolution: what it means, how to respond� https://www.weforum.org/agenda/2016/01/ the-fourth-industrial-revolution-what-it- means-and-how-to-respond/; [2] Nghị quyết số 34/NQ-CP của Chính phủ� Nghị quyết phiên họp Chính phủ thường kỳ tháng 3 năm 2017� [3] WEF� (2016), The Future of Jobs: Employment, Skills and Workforce Strategy for the Fourth Industrial Revolution� ht tp://www3.wefor um.org/docs/WEF_ Future_of_Jobs.pdf. [4] https://vi�wikipedia�org/wiki/ (Xem tiếp trang 86) 86 Tạp chí Khoa học & Công nghệ số 3 (8) – 2017 TRAO ĐỔI THÔNG TIN KHOA HỌC SUMMARY Trade between Vietnam during the French colonial period — Hong kong territory 1930–1945 Tran Van hung Faculty of Social Sciences & Humanities – Hung Vuong University In the period of 1897–1929, the trade between Vietnam and Hong Kong continued to grow and reached its peak during 1926–1929. From 1930 to 1945, Vietnam – Hong Kong trade continued to be maintained, Hong Kong remains Vietnam’s lead- ing importer and export market in Asia. However, the trade between Vietnam and Hong Kong is not stable at this stage and gradually decline before completely halted between 1942–1945. Keywords: Vietnam; Hong Kong; trade; export; import. SUMMARY The fourth industrial revolution opportunities and challenges nguyen Van Lien1, Mai Van Chung2 1Electronics Institute, Hanoi University of Science and Technology; 2Faculty of Science and Technology, Hung Vuong University The Fourth Industrial Revolution called by the name “4th generation”. This is a trend that combines virtual reality and entity systems, Internet of things (IoT) and Internet of systems (IoS). The article gives some analysis as well as outlines some of the opportunities and challenges of the Fourth Industrial Revolution. In addition, as a person working in the information technology (IT) industry in the education sector, author gives some solutions to reach out effectively to the fourth industry revolution. Keywords: Industrial Revolution, AI, IoT Hoạt động thương mại giữa Việt Nam thời Pháp thuộc.... (tiếp theo trang 22)