Chức năng xã hội hoá của gia đình và quan hệ của nó với những môi trường xã hội hoá khác

75Số 23 - Tháng - 3 - 2018 VĂN HÓA GIA ĐÌNH NGHIÊN CỨUVĂ N HÓA CHỨC NĂNG XÃ HỘI HOÁ CỦA GIA ĐÌNH VÀ QUAN HỆ CỦA NÓ VỚI NHỮNG MÔI TRƯỜNG XÃ HỘI HOÁ KHÁC ĐINH THỊ VÂN CHI Tóm tắt Xã hội hoá là một chức năng quan trọng của gia đình, có ý nghĩa vô cùng to lớn, đóng vai trò thiết yếu đối với cuộc sống của một cá nhân. Đó là môi trường đầu tiên của quá trình xã hội hoá cá nhân, môi trường quan trọng nhất, hình thành nên nhân cách cho một con người mới sinh ra, dẫn dắt anh ta hoà nhập vào xã hội. Nhờ có xã hội hoá của gia đình mà con người sinh học trở thành con người xã hội. Nhiều thiết chế xã hội cùng tham gia xã hội hoá cá nhân, mỗi thiết chế có những đặc trưng, phương thức và nội dung giáo dục riêng, nhưng đều bổ sung và hỗ trợ rất hữu hiệu cho giáo dục của gia đình. Vấn đề đặt ra là làm sao để những thiết chế này phát huy được vai trò của mình, để cùng với gia đình, tạo nên những công dân tốt cho xã hội. Từ khóa: Xã hội hoá, chức năng xã hội hoá, gia đình Abstract Socialization is an important function of the family which has great significance and plays an essential role in the life of an individual. It is the first environment of the individual socialization and is the most important environment that characterizes a newborn, leading him into society. Thanks to the socialization of the family, a biological human becomes a social one. Many social institutions participate in individualized socialization, each institution has its own characteristics, modes and content of individual education, but they complement and support the education of the family. The matter is how these institutions promote their role, together with their families, to create good citizens for society. Keywords: Socialization, socialization function, family 1. Chức năng xã hội hóa của gia đình 1.1. Xã hội hoá là một chức năng quan trọng của gia đình Con người khi sinh ra mới chỉ là một thực thể sinh học thuộc loài người- một nhánh phát triển trong cây tiến hoá của Darwin, mà chưa hề có nhận thức và các kỹ năng sống; lại càng chưa có quan điểm riêng, sở thích riêng, cá tính riêng... Nghĩa là, con người mới sinh ra đó mới chỉ hoàn toàn là một con người về mặt sinh học. Nếu con người sinh học đó bị tách khỏi xã hội loài người, sống trong thế giới loài vật, thì sẽ trở thành một thành viên của bầy động vật đó. Thực tế đã có những trường hợp người- sói, khi những em bé vì lý do gì đó đã TRAO ĐỔI Số 23 - Tháng 3 - 201876 NGHIÊN CỨUVĂ N HÓA được nuôi dưỡng bởi bày sói. Hoặc nếu một em bé của cộng đồng xã hội này nhưng lại được nuôi dưỡng bởi một cộng đồng người khác, thì sẽ trở thành một thành viên của cộng đồng nuôi dưỡng mình. Minh chứng rõ nhất về điều này là trường hợp những em bé được sinh ra ở nước ngoài, sinh sống ở nước ngoài, đã hoà nhập với xã hội đó, thậm chí không còn biết về xã hội xuất thân của mình (nếu bố mẹ không có ý thức giáo dục cho em về điều đó). Con người sinh học sẽ trở thành con người xã hội (thành viên của xã hội mà anh ta sinh sống) thông qua một quá trình học tập, tiếp thu văn hoá cộng đồng để hoà nhập vào xã hội đó. Đó là quá trình xã hội hoá cá nhân. Có thể hiểu: Xã hội hóa cá nhân là quá trình hình thành nhân cách cá nhân, quá trình con người học tập và lĩnh hội các quy tắc, giá trị, khuôn mẫu ứng xử của xã hội để từ một con người sinh học trở thành một con người xã hội. Đây là quá trình mà con người tiếp nhận văn hoá của cộng đồng để trở thành một thành viên của cộng đồng ấy. Trong quá trình xã hội hoá cá nhân, sự giáo dục của gia đình đóng vai trò cơ bản và quyết định, và đây cũng là một chức năng cơ bản của gia đình. Gia đình là môi trường xã hội hoá quan trọng bậc nhất của cá nhân - đặc biệt là khi còn nhỏ, bởi khi mới sinh ra, con người hoàn toàn phụ thuộc vào người khác trong việc đáp ứng các nhu cầu của mình, vì thế mà tiếp nhận những ảnh hưởng từ họ. Thậm chí, khoa học hiện đại đã chứng minh rằng, ngay từ khi còn trong bụng mẹ những tháng cuối, thai nhi đã cảm nhận được những tác động từ người mẹ và có những phản ứng tương tác với những kích thích đó. Từ đó đã ra đời một chuyên ngành giáo dục sớm dành cho thai nhi, gọi là “Thai giáo”, theo đó, người mẹ mang bầu có thể giáo dục đứa con tương lai của mình thông qua thính giác (cho bé nghe nhạc, nói chuyện với bé...), thị giác (mẹ xem những hình ảnh tươi vui để tạo cảm xúc tốt đẹp, giúp tiết ra những hooc môn có lợi cho trẻ) và xúc giác (massage, động chạm tới thai nhi để kích thích tương tác)... Khi trẻ được sinh ra, bằng sự chăm sóc của mình, các thành viên trong gia đình giúp hình thành cho trẻ những ý thức, tri thức và kỹ năng cần thiết để làm người, từ ý thức về thời gian, thời điểm và chu kỳ thực hiện các hoạt động sống như ăn, ngủ, vui chơi...; các chuẩn mực (thế nào là vệ sinh, là lễ phép...) và các giá trị xã hội (lòng tốt, tính trung thực...) cho tới các kỹ năng sống như tự chăm sóc bản thân, tự bảo vệ mình, làm chủ cảm xúc và hành vi của mình... Chính tại gia đình, trẻ được dạy bảo những điều đầu tiên, sơ đẳng để sống với tư cách một con người. Bằng sự xã hội hoá, gia đình tạo nên “sản phẩm” của mình, đưa nó hoà nhập vào với xã hội. Tất nhiên là có những em bé thiếu sự quan tâm giáo dục của người cha hoặc người mẹ nhưng vẫn có thể hình thành được nhân cách tốt, hoặc có những em bé tuy được giáo dục chu đáo mà vẫn xuất hiện những tính xấu. Nhưng quy luật chung là giáo dục của gia đình như thế nào sẽ có được những con người như thế ấy. Bên cạnh đó, phải nói tới một thực tế là có những kĩ năng của con người chỉ có thể hình thành được trong gia đình, ví như “kĩ năng sống giữa mọi người”, “bản năng xã hội”, “kĩ năng đồng cảm với mọi người” Tương tự, hứng thú nhận thức, nhu cầu nhận thức, thái độ học tập nói chung của trẻ chịu ảnh hưởng rất nhiều từ gia đình. Đã có những thực nghiệm khoa học chứng minh cho điều này (2). Hơn thế, con người bình thường không thể sống ngoài gia đình (trừ một số trường hợp đặc biệt). Họ được sinh ra trong một gia đình, sống với gia đình suốt thời thơ ấu. Lớn lên họ kết hôn, có một gia đình nhỏ của riêng mình... Mối quan hệ trong gia đình là quan hệ tình cảm, dựa trên sự yêu thương, chia sẻ, chăm sóc lẫn nhau. Không có ở đâu khác, con người được nhận nhiều tình cảm và nhiều sự chăm sóc như ở gia đình. Đây là môi trường lý tưởng cho sự hình thành và hoàn thiện nhân cách. Xã hội hoá trong gia đình có vai trò quyết định đối với việc hình thành nhân cách cá nhân còn bởi lẽ, ngoài những yếu tố sinh học và di tuyền, thì tri thức, kĩ năng chuyên môn, niềm tin, hệ giá trị - chuẩn mực... chỉ có thể hình thành thông qua giáo dục. Đây là những 77Số 23 - Tháng - 3 - 2018 VĂN HÓA GIA ĐÌNH NGHIÊN CỨUVĂ N HÓA tài sản mà các thế hệ trước đã thu lượm, đúc kết, sáng tạo và truyền lại cho các thế hệ sau, được các thế hệ sau lĩnh hội, biến đổi và chuyển hoá thành kinh nghiệm của bản thân và tạo nên nhân cách của mình. Cũng chính giáo dục vạch ra kế hoạch và phương pháp bù đắp những thiếu hụt, hạn chế do các yếu tố bẩm sinh - di truyền hoặc hoàn cảnh gây nên, nhằm xây dựng những nhân cách hoàn thiện nhất có thể. Giáo dục còn có thể phát huy tối đa các mặt mạnh của các yếu tố chi phối sự hình thành và phát triển nhân cách và uốn nắn những sai lệch theo đúng hướng mong muốn của xã hội. Hơn thế, giáo dục có thể đi trước, đón đầu sự phát triển để “hoạch định nhân cách trong tương lai” phù hợp với sự phát triển của xã hội. Mỗi cá nhân là một sản phẩm của sự xã hội hoá trong gia đình. Những điều trẻ em lĩnh hội được ở gia đình trong những năm đầu đời sẽ hình thành những nét nền tảng của nhân cách. Các nhà tâm lý học đã chứng minh rằng gia đình là thiết chế xã hội đầu tiên quyết định sự hình thành nhân cách trẻ em. Những nét cơ bản nhất của nhân cách, đóng vai trò cơ sở, nền tảng của toàn bộ nhân cách được hình thành chủ yếu trong giai đoạn đầu đời, khi em bé sống trong gia đình. Ngay cả những điều mà cha mẹ không chủ ý truyền dạy cho con, nhưng trẻ quan sát được hàng ngày thì cũng sẽ rất tự nhiên ngấm vào trẻ và được chúng lặp lại, học theo. Dấu ấn gia đình, vì thế, rất đậm nét và khó xoá bỏ trong nhân cách mỗi cá nhân, vì những gì được xây dựng ban đầu thường rất bền vững, tuy sau đó có thể được điều chỉnh, nhưng rất khó bị xoá bỏ hoàn toàn. 1.2. Đặc điểm của quá trình xã hội hoá trong gia đình Là một trong những thiết chế thực hiện chức năng xã hội hoá cá nhân, sự xã hội hoá trong gia đình có những đặc trưng khác biệt so với các thiết chế còn lại. Là một quá trình liên tục và lâu dài từ khi con người được sinh ra đến tận tuổi già. Một khi còn sống trong gia đình, thì quá trình này vẫn còn diễn ra và tác động tới mỗi người. Tuy nhiên, mức độ và tính chất tác động của xã hội hoá trong gia đình đối với cá nhân trong mỗi giai đoạn cuộc sống đều có những khác biệt. Khi càng nhỏ, nhận thức càng non nớt, thì tác động của giáo dục gia đình tới cá nhân càng mạnh mẽ; sự tiếp nhận càng đầy đủ và thụ động. Dần dần, khi trẻ lớn lên, nhận thức phát triển hơn, thì tác động này giảm dần và sự tiếp nhận mang tính chủ động hơn, có chọn lọc hơn, thông qua “bộ lọc” của cá nhân. Cho tận tới khi về già, mỗi người vẫn có thể có những thay đổi về nhận thức và tự điều chỉnh hành vi của mình trong quá trình chung sống với con cháu. Bởi lẽ trong nhiều trường hợp, đây là lúc người già cảm thấy những quan niệm, cách suy nghĩ, cách sống của mình không còn phù hợp với xã hội hiện đại- mà đại diện là những người trẻ sống cùng mình. Họ sẽ thay đổi ứng xử, điều chỉnh cách sống của mình để thích ứng với các thế hệ sau; hoặc thu mình lại nếu thấy không thể/không muốn thay đổi. Được tiến hành bởi nhiều chủ thể cùng lúc: Các chủ thể xã hội hoá trong gia đình có thể là cha mẹ, ông bà, anh chị, họ hàng... Những nhà giáo dục này không chỉ khác nhau về đặc điểm nhân khẩu- xã hội (giới tính, độ tuổi, học vấn, nghề nghiệp...), mà còn khác nhau về quan điểm, sở thích, cá tính, kiến thức xã hội... Rất ít người trong số họ là nhà giáo dục và được đào tạo. Những điều họ dạy bảo trẻ cũng rất khác biệt, tuỳ thuộc vào những đặc điểm và quan niệm của bản thân. Điều này dẫn đến kết quả là trẻ em trong gia đình nhận được lượng thông tin và kiến thức hết sức da dạng, thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau, là cơ sở để hình thành một tâm hồn phong phú với những tri thức đủ đầy. Được thực hiện bằng những phương pháp đa dạng và đặc thù: Xã hội hoá ở gia đình áp dụng những phương pháp hết sức đa dạng, có thể khoa học mà cũng có thể không, có thể có lý trí mà cũng có thể chỉ dựa trên cảm tính- Tất cả phụ thuộc vào điều: chủ thể giáo dục là ai. Chẳng hạn, bố có thể là người nghiêm khắc, thích ra lệnh, yêu cầu tuân thủ kỷ luật nghiêm ngặt, thưởng phạt nghiêm minh; trong khi mẹ thì mềm mỏng giảng giải, nhẹ nhàng thuyết phục, tỉ tê khuyên nhủ; còn bà thì cưng nựng, Số 23 - Tháng 3 - 201878 NGHIÊN CỨUVĂ N HÓA chiều chuộng có phần vô nguyên tắc... Những phương pháp giáo dục của gia đình vừa phong phú, vừa là tổng hoà nhiều dạng thức: không chỉ yêu cầu mà còn thuyết phục; không chỉ thuyết giảng mà còn bàn bạc, thảo luận; không chỉ bằng mệnh lệnh mà còn bằng tình cảm; không chỉ lý thuyết mà còn bằng việc làm cụ thể. Tương ứng với những phương pháp đó, xã hội hoá trong gia đình không sử dụng những bài giảng được soạn thảo bài bản với những khái niệm trừu tượng cao siêu, mà thường bình dị, bằng những phương tiện sẵn có, với những cách thể hiện tự nhiên, đơn giản. Và để không bị mâu thuẫn với những gì mình dạy dỗ con cái, bố mẹ thường phải chú ý làm gương, tỏ ra mẫu mực để các con noi theo. Mang tính chủ quan cao: Vì đa chủ thể và vì không được đào tạo, lại được tiến hành bằng nhiều phương pháp đặc thù, nên xã hội hoá trong gia đình mang tính chủ quan cao, từ nội dung đến phương pháp giáo dục, phụ thuộc vào đặc điểm nhân khẩu xã hội, quan điểm và tính cách của những người giáo dục. Không những thế, mà ngay cả cách cư xử và sự đánh giá đối với con trẻ cũng rất chủ quan, phụ thuộc vào tình yêu thương mà người lớn dành cho chúng. Thái độ, ứng xử và đánh giá của cha mẹ dành cho con cái mình là đặc biệt, khác hẳn với những đứa trẻ khác, vì nó dựa trên một tình cảm yêu thương đặc biệt, không thể so sánh với ai khác, và mang tính thiên vị không thể phủ nhận. Vì lẽ đó, rất nhiều trường hợp, xã hội hoá của gia đình bị giảm hiệu quả do thiếu sự khách quan cần phải có. Được thực hiện chủ yếu trên cơ sở tình cảm: Vì thành viên trong gia đình là những người ruột thịt và yêu thương nhau, nên xã hội hoá trong gia đình được thực hiện trên nền tảng của tình yêu thương. Những gì cha mẹ mong muốn và giáo dục con cái đạt tới, đều là những điều tốt đẹp, hàm chứa sự mong chờ một tương lai tốt đẹp cho con. Trong sự giáo dục đó có ấp ủ những dự định, những ước muốn, những kỳ vọng... mà cha mẹ muốn dành cho con, muốn thấy con đạt được. Có những bậc cha mẹ sẵn sàng hy sinh nhiều quyền lợi riêng của mình, dành cho con những điều kiện tốt nhất để con đạt được những cái đích mong muốn. Được thực hiện thông qua cách thức tổ chức đời sống gia đình, bởi lẽ gia đình không thể xây dựng cho mình một cơ sở vật chất riêng, với những thể chế riêng và những cách thức riêng để giáo dục con cái, mà sự giáo dục ấy được thực hiện trên cơ sở những gì sẵn có của gia đình: trong khuôn viên gia đình, với cách thức tổ chức cuộc sống và sinh hoạt của gia đình. Không có những buổi học riêng để thuyết giảng, phân tích, dạy dỗ con cái, mà tất cả được lồng ghép trong các hoạt động sống của gia đình: Khi làm việc nhà, bố mẹ đồng thời hướng dẫn cho trẻ làm công việc nội trợ, dạy chúng về đức tính đảm đang, chu đáo; Khi chăm sóc con, bố mẹ đồng thời dạy trẻ về tình cảm gia đình, cách thể hiện sự quan tâm, chia sẻ lẫn nhau giữa các thành viên; Khi hướng dẫn con chơi, bố mẹ rèn luyện cho con những kỹ năng như sự khéo léo, óc phán đoán, khả năng phản xạ..., đồng thời dạy chúng tính nhường nhịn, sự phối hợp và tôn trọng luật chơi... Vừa toàn diện, vừa cụ thể: Con người là một thực thể thống nhất của cả thể chất và tinh thần. Một con người phát triển phải có thể chất khoẻ mạnh, tinh thần sáng suốt, trí tuệ minh mẫn, tâm hồn phong phú, tư duy lành mạnh... Tất cả những phẩm chất đó đều được hình thành, định hình và vun đắp từ trong gia đình. Chúng là một hệ thống phức hợp những giá trị mà xã hội hoá của gia đình phải hướng tới. Chúng vừa toàn diện, bao gồm đầy đủ mọi khía cạnh của cuộc sống con người, lại vừa chi tiết tỉ mỉ, nhằm tới từng tri thức và kỹ năng cụ thể để hiện thực hoá sự giáo dục đó. Tuân thủ nguyên tắc: tôn trọng nhân cách, cá tính và phẩm chất riêng của trẻ. Sở dĩ như vậy là bởi sự xã hội hoá của gia đình hướng tới từng con người cụ thể, là những cá nhân riêng biệt, không giống nhau. Mỗi con người là một cá thể riêng, không lặp lại, kể cả anh chị em sinh đôi cũng không bao giờ giống nhau hoàn toàn. Vậy nên, cho dù sự giáo dục của cha mẹ là chung đối với các con, nhưng vẫn phải lựa theo cá tính, sở thích và khí chất của mỗi trẻ để đạt được hiệu quả. Với đứa con ngoan ngoãn, nghe lời, thì cha mẹ có thể chỉ giảng giải, phân 79Số 23 - Tháng - 3 - 2018 VĂN HÓA GIA ĐÌNH NGHIÊN CỨUVĂ N HÓA tích là đủ. Nhưng với đứa con ngang tàng, ngỗ ngược, thì phải lựa lời, phải “nịnh nọt”, khen “tâng bốc” cậu ta thì mới hy vọng hiệu quả... Có thể nói, xã hội hoá của gia đình mang tính cá biệt cao, bởi nó tôn trọng nhân cách, cá tính và phẩm chất riêng của trẻ. 2. Mối quan hệ giữa xã hội hoá của gia đình và những môi trường xã hội hoá khác 2.1. Xã hội hoá của gia đình và xã hội hoá của nhà trường Nhà trường là thiết chế xã hội hoá tiếp theo, nơi trẻ em được sống trong một tập thể khác, không phải là những người thân trong gia đình. Đây là nơi cung cấp cho các em những kiến thức và kỹ năng đa dạng, trong đó có cả những điều mà các thành viên lớn tuổi trong trong gia đình không truyền dạy cho trẻ. Môi trường xã hội đa dạng trong nhà trường tạo cơ hội cho trẻ tiếp xúc với các kiểu người đa dạng, hình thành nên cho các em nhận thức về vị trí và vai trò xã hội của mình. Trường học đồng thời là bộ máy hành chính đầu tiên mà trẻ em được tiếp xúc, với những nội quy, quy định, kế hoạch, thời khóa biểu... nghiêm ngặt mà các em phải tuân thủ. Cùng là xã hội hoá, cùng nhằm tới một đối tượng là con trẻ, cùng chung mục tiêu tạo nên những công dân tốt cho xã hội, nhưng xã hội hoá trong gia đình và xã hội hoá trong nhà trường có rất nhiều điểm khác biệt. - Nếu như xã hội hoá trong gia đình là sự giáo dục ban đầu, tạo nền móng hình thành nhân cách cho trẻ, hướng tới lợi ích của bản thân trẻ và gia đình, dòng tộc, thì xã hội hoá của nhà trường ở tầm cao hơn, vĩ mô hơn, nhằm định hình nhân cách đó, hướng nó tới mục tiêu chung và phục vụ lợi ích chung của toàn xã hội. - Xã hội hoá trong gia đình là sự giáo dục tổng quát, cả về thể lực, trí lực, và đạo đức, thẩm mỹ..., rất đa dạng và nhiều chiều, bao quát mọi khía cạnh của nhân cách. Nó khác với xã hội hoá của nhà trường chủ yếu nhằm tới việc trang bị kiến thức nhiều mặt, từ hiểu biết về thế giới tự nhiên đến những kiến thức lịch sử, xã hội. Trong khi gia đình thiên về giáo dục nhân cách, thì nhà trường thiên về cung cấp kiến thức, còn sự giáo dục nhân cách chưa thực sự được coi trọng và đang được tiến hành một cách chưa hiệu quả. Xã hội hoá trong gia đình và xã hội hoá ở nhà trường bổ khuyết cho nhau, mang tới cho cá nhân hai mảng đời sống tinh thần chính của thế giới “cái tôi”, mà thiếu bất cứ một mảng nào cũng sẽ dẫn tới sự khiếm khuyết, què quặt và sự phát triển lệch lạc của con người. Tuy nhiên, thực tế Việt Nam hiện nay cho thấy hai dạng xã hội hoá này đang tách rời nhau, thiếu sự liên kết và hỗ trợ cần thiết- điều mà đáng ra chúng phải được thực hiện và thực hiện thật tốt. - Xã hội hoá trong gia đình và xã hội hoá ở nhà trường còn có sự khác biệt về chủ thể xã hội hoá. Ở nhà trường, chủ thể này là các thày cô giáo, những nhà giáo dục chuyên nghiệp, được đào tạo bài bản, được chuẩn bị chu đáo trước khi lên lớp. Dù quá trình giảng dạy có khác nhau, nhưng định hướng và những nội dung cụ thể thì luôn thống nhất, cung cấp cho học sinh những kiến thức chuẩn mực đã được phê duyệt. Kết quả là, học sinh chỉ khác nhau về mức độ tiếp nhận, còn những gì họ thu nhận được ở nhà trường thì hoàn toàn giống nhau, như những sản phẩm công nghiệp được sản xuất hàng loạt. Còn trong gia đình, các nhà giáo dục là những người thân ở thế hệ trước, hầu như không có ai được đào tạo về kĩ năng giáo dục trẻ, mà họ dạy dỗ các em theo hiểu biết và quan điểm cá nhân của mình. Vì thế, “sản phẩm” của mỗi gia đình hết sức khác nhau, không bao giờ lặp lại, tạo nên tính đa dạng cho xã hội. Nếu kết hợp được hai khía cạnh này của xã hội hoá của gia đình và nhà trường thì sẽ có những sản phẩm lý tưởng: vừa quy chuẩn theo yêu cầu và định hướng của xã hội, lại vừa là duy nhất, đầy cá tính, không lặp lại. Tiếc rằng hiện nay hai khía cạnh này vẫn tách biệt, chưa có sự đan xen, phối hợp. - Phương pháp xã hội hoá tại gia đình và nhà trường cũng khác nhau. Ở trường, cho dù những phương pháp giảng dạy cụ thể mà các thày cô áp dụng có khác nhau, thì chúng đều là những phương pháp khoa học, được thẩm Số 23 - Tháng 3 - 201880 NGHIÊN CỨUVĂ N HÓA định, có cơ sở lý luận để vận dụng. Trong khi đó, xã hội hoá ở gia đình áp dụng những phương pháp hết sức đa dạng và đặc thù như đã nêu. Những phương pháp đó, tuy rằng không phải lúc nào cũng có cơ sở khoa học, nhưng lại đa dạng và phù hợp với nhiều chủ thể