Chương 1. Những thách thức về môi trường

02.11.2013 1 Nguyễn Quốc Phi Môi trường và phát triển bền vững Mục tiêu của môn học 1. Cung cấp những kiến thức cơ bản về môi trường 2. Tìm hiểu mối quan hệ giữa môi trường và phát triển 3. Nghiên cứu các phương pháp đánh giá sự phát triển bền vững 4. Tìm hiểu chiến lược về môi trường hướng tới mục tiêu phát triển bền vững. 02.11.2013 2 Phương pháp đánh giá
Kiểm tra giữa kỳ: 1 20%
Trao đổi, thảo luận 10%
Bài tập & tiểu luận: 2-3 30%
Thi cuối học kỳ: 1 40% Tài liệu học tập  Giáo trình chính: Bài giảng môn học Môi trường và phát triển bền vững  Tài liệu tham khảo: 1. Lê Huy Bá, 2002. Tài nguyên Môi trường và phát triển bền vững. NXB Khoa học và kỹ thuật, Hà Nội. 2. Nguyễn Đình Hòe, 2007. Môi trường và phát triển bền vững. Nhà xuất bản Giáo dục, Hà Nội, 97 trang. 3. Nguyễn Mộng, 2009. Môi trường và phát triển. ĐH Khoa học - ĐH Huế. 4. Võ Quý, Võ Thanh Sơn, 2008. Phát triển bền vững với những vấn đề môi trường toàn cầu và Việt Nam. Trường Đại học Quốc gia Hà Nội, 152 trang. 02.11.2013 3 Nội dung Nội dung 02.11.2013 4 Nội dung Nội dung 02.11.2013 5 Nội dung Nội dung 02.11.2013 6 Mở đầu  Hội nghị Quốc tế lần I tại Stockhom (Thụy Điển, 1972) đã cảnh báo thế giới về một vấn đề của phát triển kinh tế: một mặt, cần tăng tối đa nhịp điệu phát triển kinh tế để đáp ứng những nhu cầu cơ bản của loài người đang ngày càng tăng lên.  Quá trình “công nghiệp hoá, hiện đại hoá” ở các nước đang phát triển theo mô hình các xã hội phương Tây đã gây ra những tác động xấu chưa từng có đối với môi trường, đặc biệt đối với hệ sinh thái - nguồn nuôi dưỡng sự sống trên Trái Đất. Ch.1. Những thách thức về môi trường 02.11.2013 7 Mở đầu  Thập niên 1980 trở lại đây đã chứng kiến sự bùng phát và ảnh hưởng của các hiện tượng: hạn hán, bão lụt, ô nhiễm không khí, mưa axit, các sự cố hạt nhân và rò rỉ hoá chất độc hại, sự suy thoái làm giảm quỹ đất trồng trọt, việc sử dụng lan tràn hoá chất bảo vệ thực vật gây ô nhiễm các nguồn nước, gây thủng tầng ozon, góp phần vào hiện tượng nóng lên toàn cầu dưới ảnh hưởng của hiệu ứng nhà kính.  Đến năm 2050, với dân số thế giới khoảng 9-10 tỷ, với nhiệt độ toàn cầu tăng thêm khoảng 30C, thì sự suy thoái tài nguyên và môi trường sẽ dẫn nhân loại đến cuộc đại khủng hoảng của thế kỷ 21, tạo ra một vòng xoáy làm tan rã xã hội loài người (UNDP, 1990). Ch.1. Những thách thức về môi trường Tỷ người 02.11.2013 8 Ch.1. Những thách thức về môi trường Mở đầu  Cuộc Đại khủng hoảng thế kỷ này sẽ bao gồm những vấn đề nan giải như nạn đói, gây ô nhiễm và suy thoái hệ nuôi dưỡng sự sống, dịch bệnh, xung đột môi trường, biến động khí hậu đi kèm thiên tai... với tốc độ dữ dội, vượt quá khả năng thích ứng của xã hội cũng như khả năng của mọi trình độ công nghệ trên Trái Đất. 02.11.2013 9 Mở đầu  Các nguyên nhân sâu xa của khủng hoảng môi trường bắt nguồn từ mô hình phát triển lấy tăng trưởng kinh tế làm trọng tâm, khuyến khích một xã hội tiêu thụ, dựa trên nền tảng những phát minh công nghệ tiêu tốn năng lượng, tài nguyên và gây ô nhiễm, sự trốn tránh trách nhiệm đối với thế hệ tương lai thông qua việc bỏ qua các chi phí môi trường và lạm dụng quá mức tài nguyên cũng như không gian sinh tồn của các giống loài khác. Mở đầu  Chúng ta không sở hữu Trái Đất mà chúng ta đang vay mượn, sử dụng Trái Đất cùng với các thế hệ con cháu. Sự phát triển của mỗi người, mỗi cộng đồng và mỗi quốc gia đều phụ thuộc vào những điều kiện môi trường của mình và không một thế hệ nào được phép tự cho mình cái quyền được lạm dụng hay phá huỷ những yếu tố cần thiết cho sự tồn tại của các thế hệ sau 02.11.2013 10 Chương 1 Những thách thức về môi trường Mục tiêu: 1. Trình bày những thách thức về môi trường mà Trái đất và con người đã, đang và sẽ phải đối mặt, thông qua việc tìm hiểu về sự hình thành và phát triển của xã hội loài người 2. Giới thiệu chung về nguồn tài nguyên của Trái đất, cũng như những tác động của sự bùng nổ dân số và sự biến đổi khí hậu toàn cầu đang diễn ra hiện nay Ch.1. Những thách thức về môi trường 02.11.2013 11  Con người và Trái đất  Sự xuất hiện của loài người: Theo chiều phát triển của lịch sử thì loài người được bắt nguồn từ một loài vượn cổ nào đó, có thể là ở Châu Phi cách ngày nay khoảng 5 triệu năm về trước. Các dấu vết hóa thạch thuộc về giống Homo đã tìm thấy vào kỷ Pleistocene, có tuổi khoảng 2 triệu năm, còn dấu vết con người hiện đại tìm thấy khoảng 100.000 năm về trước. Ch.1. Những thách thức về môi trường Ch.1. Những thách thức về môi trường 02.11.2013 12  Con người là loài sinh vật khởi đầu việc tổ chức sản xuất ra nguồn tài nguyên của Trái Đất bằng biện pháp nông nghiệp. Cũng từ đó con người đã chuyển đổi nhiều vùng thiên nhiên rộng lớn trên đất liền thành vùng nông nghiệp và đã sử dụng hơn 1/3 sản lượng sơ cấp nguyên của Trái Đất  Các nền văn minh nông nghiệp được phát triển độc lập với nhau tại một số khu vực vào khoảng 10.500 năm về trước và đều là ở những vùng có dân cư phát triển như khu vực Lưỡng Hà (Iraq), đồng bằng sông Hằng (Ấn Độ), sông Hoàng Hà (Trung Quốc)  Dân số tăng một cách chậm chạp cho đến đầu thế kỷ 19, khi nông nghiệp và công nghiệp phát triển thì dân số cũng phát triển một cách nhanh chóng cho đến ngày nay. Ch.1. Những thách thức về môi trường  Trong quá trình phát triển của trí thông minh và cả những tiến bộ về sinh học trên con đường hoàn thiện của mình. Con người đã phát minh ra những phương pháp khai phá thiên nhiên, những công cụ, những kỹ thuật không ngừng được hoàn thiện cho phép chúng ta khai thác các nguồn tài nguyên thiên nhiên  Tuy nhiên, việc khai thác quá mức các loại tài nguyên, với tốc độ nhanh và với khối lượng ngày càng nhiều đã dấn đến sự suy tàn của môi trường sống của chính loài người. Ch.1. Những thách thức về môi trường 02.11.2013 13 Những tác động ban đầu của con người  Sự xuất hiện người cổ đại bắt đầu làm biến đổi và suy thoái các quần thể thực vật trên những vùng rộng lớn, bằng cách dùng lửa kết hợp với một số kỹ thuật săn bắn, họ cũng đã làm biến đổi cấu trúc của của hệ động vật có xương sống cỡ lớn có mặt ở khắp các vùng trên Trái đất vào thời đó  Các thợ săn vào thời đại đồ đá cũ, khoảng 12.000 năm về trước cũng đã tiêu diệt hơn 60% các loài thú lớn, trong đó có voi Ma mút và loài bò bison cổ (khu vực Bắc Mỹ). Các nghiên cứu gần đây cũng đã tìm thấy dấu vết các hố chứa đầy xác chết của loài này bị các thợ săn bao vây bằng lửa và dồn chúng vào trong một hẻm núi hay các đường hầm do chính họ tạo ra.  Các nhà cổ sinh vật học cũng đã chứng minh được nhiều loài thú lớn khác và cả những loài chim cỡ lớn ở Madagascar (Châu Phi) đã bị tiêu diệt do con người. Ch.1. Những thách thức về môi trường Bản đồ mật độ dân số thế giới Ch.1. Những thách thức về môi trường 02.11.2013 14 Sự phát triển của nền nông nghiệp  Sự phát triển của trồng trọt cũng đã gây nên sự nhiễu loạn lớn đầu tiên cho Sinh quyển. Sự nhiễu loạn đó còn được thúc đẩy mạnh hơn do những người chăn nuôi đã làm biến đổi cấu trúc các quần xã động vật bằng cách làm giảm thiểu các loài động vật lớn sống trên đồng cỏ do các động vật hoang dã đe doạ sự phát triển của các động vật chăn nuôi  Các hoạt động nông nghiệp được bắt đầu bằng các hành động phá huỷ những hệ sinh thái tự nhiên rộng lớn để thay thế vào đó là những vùng trồng trọt với số loài thực vật hết sức hạn chế, đựơc chọn lọc theo nhu cầu lương thực và thực phẩm của con người. Ch.1. Những thách thức về môi trường  Việc làm đảo lộn các vùng tự nhiên đã xảy ra vào khoảng vài nghìn năm về trước vào đầu công nguyên. Nhiều vùng đất đã từng là cái nôi của nền văn minh như vùng đất phía nam Palestine, bắc Syria, Ai Cập và vùng Lưỡng Hà (Iraq ngày nay). Nền nông nghiệp đã xuất hiện tại đây vào khoảng 10.000 năm về trước. Vào thời kỳ phồn thịnh nhất, các vùng đất này có hệ sinh thái đa dạng và là nơi sản xuất lương thực lớn nuôi sống lượng dân cư đông đúc, góp phần tạo ra các nền văn minh cổ đại của loài người  Quá trình rồng trọt và chăn nuôi phát triển đã phá hủy dần rừng tự nhiên, rồi tiếp theo là đất và nguồn nước… Kết quả cho đến hiện tại, các vùng đất phong phú thời tiền sử ở Trung Đông từ khoảng 8.000 năm về trước đã trở thành các vùng sa mạc rộng lớn Ch.1. Những thách thức về môi trường 02.11.2013 15  Tuy rằng trong thời kỳ này, con người đã làm biến đổi khá nhiều các yếu tố của môi trường tự nhiên để mở rộng nông nghiệp, nhưng các hoạt động của con người trong một xã hội nông nghiệp vẫn nằm trong giới hạn của các chu trình sinh học và không làm biến đổi dòng năng lượng của Sinh quyển, như trong nền văn minh kỹ thuật về sau. Hệ sinh thái nhân sinh trong nền văn hoá nông nghiệp vẫn có tính tự cân bằng cao. Ch.1. Những thách thức về môi trường Tác động của xã hội công nghiệp hiện đại :  Vào đầu thế kỷ thứ 18, những thành tựu kỹ thuật mang tính công nghiệp được sử dụng, tạo điều kiện cho sự nảy nở của một xã hội kỹ thuật mà hiện nay chúng ta đang sinh sống trong đó. Trong thời gian này, cấu trúc kinh tế của nhiều quốc gia thay đổi nhanh chóng  Sự phát minh của những máy công nghiệp, việc áp dụng các kỹ thuật mới, đã thúc đẩy một cách mạnh mẽ nền sản xuất hiện đại. Cũng trong thời kỳ này, nhiều loài cây mới cũng được trồng trọt, tiến bộ về kỹ thuật trồng trọt và chăn nuôi phát triển nhanh chóng và từ đó năng suất trong nông nghiệp tăng nhanh. Ch.1. Những thách thức về môi trường 02.11.2013 16 Tài nguyên thiên nhiên  Các nghiên cứu về Khoa học môi trường thường chia tài nguyên thiên nhiên (natural resources) thành hai loại: tài nguyên tái tạo và tài nguyên không tái tạo: - Tài nguyên tái tạo (renewable resources) là loại tài nguyên có thể tự duy trì, tự bổ sung theo thời gian bởi các quá trình tự nhiên như: quần thể động - thực vật, hay tài nguyên vô tận như gió, năng lượng mặt trời. - Tài nguyên không tái tạo (non-renewable resources) là dạng tài nguyên chỉ cung cấp được trong một giới hạn nhất định và không hồi phục được, hoặc có thể phục hồi nhưng sau một thời gian rất dài (vài triệu năm) như các nguồn nhiên liệu than, dầu mỏ, khí đốt, các loại khoáng sản. Ch.1. Những thách thức về môi trường Ch.1. Những thách thức về môi trường  Tài nguyên rừng Hiện nay rừng được đánh giá theo các vai trò chính như sau: - Rừng là hệ sinh thái đa dạng và giàu có nhất trên cạn, đặc biệt là các khu rừng nhiệt đới ẩm. - Rừng có vai trò to lớn về môi trường sống và là nguồn cung cấp nguyên vật liệu cơ bản cho con người. - Rừng cung cấp lương thực, thực phẩm, nguyên liệu cho sự phát triển của con người: công nghiệp chế biến, dược liệu, du lịch, giải trí... - Rừng là “lá phổi xanh” hấp thụ CO2, tái sinh oxy, điều hòa khí hậu cho cả hành tinh. 02.11.2013 17 Ch.1. Những thách thức về môi trường  Phần lớn đất rừng rất thích hợp cho canh tác nông nghiệp, do vậy rừng bị thu hẹp chủ yếu để lấy đất làm nông nghiệp, trồng trọt và chăn nuôi. Trong thời gian khoảng 5.000 năm con người thu hẹp diện tích của rừng từ 50% trên bề trái đất xuống còn 17%. Các ước tính mới nhất dự báo rằng với tốc độ khai thác hiện tại thì trong vòng 160 năm nữa Trái đất sẽ không còn rừng  Hàng năm trên thế giới mất đi trung bình 16,1 triệu ha rừng, trong đó rừng nhiệt đới bị suy giảm với tốc độ lớn nhất 15,2 triệu ha (FAO, 2001). Ch.1. Những thách thức về môi trường 02.11.2013 18 Ch.1. Những thách thức về môi trường Ch.1. Những thách thức về môi trường  Tài nguyên đất Các chức năng cơ bản của đất: - Là môi trường cho con người và các sinh vật sinh trưởng và phát triển. - Là môi trường cho các quá trình biến đổi và phân hủy các khoáng chất và vật chất hữu cơ. - Là nơi cư trú cho hệ động thực vật trên cạn. - Là nền móng cho các hoạt động (sinh hoạt, xây dựng, phát triển kinh tế) của con người. 02.11.2013 19 Ch.1. Những thách thức về môi trường Diện tích đất có thể dùng cho canh tác được đánh giá vào khoảng 3.200 triệu ha và hiện mới khai thác khoảng 1.500 triệu ha Tại các vùng khác nhau, tỷ lệ đất đã sử dụng canh tác so với đất có tiềm năng canh tác cũng khác nhau. Trong đó, tại khu vực Châu Á, tỷ lệ này rất cao, đạt đến 92% cho thấy khu vực này đã sử dụng gần hết quỹ đất có thể canh tác của mình. Ở Châu Mỹ Latinh con số này chỉ đạt 15%, tình chung các nước phát triển là 70% và các nước đang phát triển là 36% Ch.1. Những thách thức về môi trường Tài nguyên đất trên thế giới đang bị suy thoái ở nhiều nơi, với các hiện tượng chủ yếu như: - Nhiễm mặn, nhiễm phèn, chua hóa tại các vùng ven biển; - Xói mòn, bạc màu, rửa trôi, đặc biệt tại các vùng trung du và miền núi; - Ô nhiễm hóa chất tại các khu vực phát triển công nghiệp, giao thông, đô thị. 02.11.2013 20 Ch.1. Những thách thức về môi trường Các nguyên nhân dẫn đến suy thoái tài nguyên đất gồm: - Thảm phủ bị phá hoại, làm giảm khả năng che phủ cho đất; - Sự thay đổi của điều kiện thời tiết theo chiều hướng ngày càng cực đoan; - Ô nhiễm do công nghiệp (nước thải, khí thải, chất thải nguy hiểm) - Phương thức canh tác không bền vững (sử dụng nhiều phân bón hóa học, thuốc trừ sâu...) Ch.1. Những thách thức về môi trường 02.11.2013 21 Ch.1. Những thách thức về môi trường Các nguyên nhân dẫn đến suy thoái tài nguyên đất gồm: - Thảm phủ bị phá hoại, làm giảm khả năng che phủ cho đất; - Sự thay đổi của điều kiện thời tiết theo chiều hướng ngày càng cực đoan; - Ô nhiễm do công nghiệp (nước thải, khí thải, chất thải nguy hiểm) - Phương thức canh tác không bền vững (sử dụng nhiều phân bón hóa học, thuốc trừ sâu...) Ch.1. Những thách thức về môi trường 02.11.2013 22 Ch.1. Những thách thức về môi trường Tài nguyên nước Ch.1. Những thách thức về môi trường  Con người ngày càng khai thác và sử dụng nhiều tài nguyên nước hơn. Lượng nước ngầm khai thác trên thế giới năm 1990 gấp 30 lần lượng nước khai thác năm 1960. Điều này làm cho nguồn nước ngọt có thể sử dụng được có nguy cơ giảm về trữ lượng, gây ra các thay đổi mạnh mẽ cân bằng nước tự nhiên  Các nguồn nước trên Trái đất đang bị ô nhiễm bởi các hoạt động của con người như ô nhiễm nước mặt, ô nhiễm nước ngầm, nước biển bởi các tác nhân như thuốc trừ sâu, hóa chất, kim loại nặng, vật chất hữu cơ, các vi sinh vật gây bệnht 02.11.2013 23 Ch.1. Những thách thức về môi trường Ch.1. Những thách thức về môi trường Các vấn đề môi trường liên quan với tài nguyên nước tại VN: - Lượng mưa phân bố không đều trong năm - Tình trạng cạn kiệt nguồn nước ngầm và ô nhiễm nước ngầm do khai thác quá mức, thiếu quy hoạch, nước thải không xử lý. - Sự ô nhiễm nước mặt đã xuất hiện trên một số sông và mạng sông, kênh rạch thuộc một số đô thị lớn: Ô nhiễm dầu, thuốc trừ sâu, kim loại nặng - Sự xâm nhập mặn do giảm rừng đầu nguồn, khí hậu thay đổi bất thường 02.11.2013 24 Ch.1. Những thách thức về môi trường Ch.1. Những thách thức về môi trường  Tài nguyên khoáng sản  Tài nguyên khoáng sản có ý nghĩa rất quan trọng trong sự phát triển kinh tế của loài người. Tuy nhiên, việc khai thác sử dụng tài nguyên khoáng sản có tác động mạnh mẽ đến môi trường sống  Tài nguyên khoáng sản là nguồn vật liệu để tạo nên các dạng vật chất có ích và của cải của con người, đồng thời, việc khai thác tài nguyên khoáng sản thường tạo ra các chất ô nhiễm như bụi, kim loại nặng, các hoá chất độc và hơi khí độc. 02.11.2013 25 Ch.1. Những thách thức về môi trường Ch.1. Những thách thức về môi trường  Cường độ khai thác các kim loại khoáng sản ngày một gia tăng do đòi hỏi của công nghiệp cũng như gia tăng dân số. Khoáng sản không phải là dạng tài nguyên tái tạo được do vậy việc khai thác sẽ làm cho trữ lượng của chúng ngày càng cạn kiệt:
Trữ lượng sắt, nhôm, titan, crom, magiê, vanađi... còn đủ lớn, chưa có nguy cơ cạn kiệt (vài trăm năm)
Bạc, bismut, thuỷ ngân, đồng, chì, kẽm... không lớn và đang dần tiến đến tình trạng báo động (vài chục đến 100 năm)
Barit, fluorit, grafit, mica... còn lại rất nhỏ và có nguy cơ sắp cạn kiệt hoàn toàn (< 30 năm) 02.11.2013 26 Ch.1. Những thách thức về môi trường  Việt Nam là quốc gia có nhiều loại khoáng sản nhưng trữ lượng không lớn. Đã phát hiện và đánh giá được trữ lượng của 5.000 mỏ và điểm quặng, thuộc 60 loại khoáng sản  Nhiều khoáng sản kim loại (vàng, bạc, đồng, chì , kẽm, thiếc...) có nhu cao trên thế giới thì nước ta cũng có ít, không đảm bảo tiêu dùng trong nước. Một số ít khoáng sản như bauxite, đất hiếm, ilmenite có trữ lượng lớn, song nhu cầu không cao:
Trữ lượng bauxite trên thế giới là 27 tỷ tấn, sản lượng khai thác hiện tại >200tr. tấn/năm  135 năm
Đất hiếm 99 triệu tấn, nhu cầu 125.000 tấn/năm  700 năm
Quặng titan, tổng tài nguyên đạt hơn 2 tỷ tấn, trữ lượng 730 triệu tấn, tiêu thụ 6tr tấn/năm  128 năm Ch.1. Những thách thức về môi trường  Bảo vệ tài nguyên và môi trường trong khai thác và sử dụng khoáng sản tại Việt Nam: - Hạn chế tổn thất tài nguyên và tác động tiêu cực đến môi trường trong quá trình thăm dò, khai thác, chế biến. - Điều tra chi tiết, quy hoạch khai thác và chế biến khoáng sản, không xuất thô các loại nguyên liệu khoáng, tăng cường tinh chế và tuyển luyện khoáng sản. - Đầu tư xử lý chất ô nhiễm phát sinh trong quá trình khai thác và sử dụng khoáng sản như xử lý chống bụi, chống độc, xử lý nước thải... 02.11.2013 27 Ch.1. Những thách thức về môi trường 1.3. Sự bùng nổ dân số 1.3.1. Sự gia tăng dân số tự nhiên Ch.1. Những thách thức về môi trường  Hiện tại, dân số toàn cầu ước tính khoảng 7,112 tỷ người (2013), diện tích bề mặt đất là khoảng 150 triệu km2, mật độ trung bình trên Trái đất hiện đạt khoảng 47 người/km2  Từ TK 18, dân số loài người tăng mạnh với cấp số nhân, phần chính là do sản xuất nông nghiệp phát triển, nhiều loài cây trồng mới có năng suất cao được đưa vào sản xuất như khoai tây và kỹ thuật trồng trọt cũng được cải tiến  Việt Nam: Dân số đã đạt trên 89 triệu người, đứng thứ 13 trên thế giới và thứ 3 trong khu vực. Mật độ 267 người/km2, thuộc nhóm các nước có mật độ cao nhất thế giới.  Dân số Việt Nam sẽ cán mốc 90 triệu vào khoảng 11/2013 02.11.2013 28 Ch.1. Những thách thức về môi trường Ch.1. Những thách thức về môi trường 02.11.2013 29 Ch.1. Những thách thức về môi trường 1.3.2. Tác động của con người lên Trái đất  Hiện nay dân số loài người đã hơn 7,1 tỷ (2013) và đang tiếp tục tăng lên khoảng 8,3 đến 10,9 tỷ vào năm 2050 (ước tính của LHQ)  Một số tác động cụ thể:  Sử dụng quá mức nguồn tài nguyên thiên nhiên  Phá huỷ sự đa dạng sinh thái, các quần thể sinh vật tự nhiên  Gây ô nhiễm môi trường thông qua việc đưa các chất thải vào môi trường sống  Tự tạo ra nguy cơ đe doạ sự sinh tồn của chính mình: Gia tăng cường độ của biến đổi khí hậu và các tác động đi kèm (bão lũ, hạn hán, ngập lụt, trượt lở, lũ quét, sạt lở) Ch.1. Những thách thức về môi trường  Tác động của sự gia tăng dân số đến môi trường được biểu hiện ở các khía cạnh liên quan đến các chức năng của môi trường:  Tạo ra sức ép lớn về không gian sống cho con người.  Tạo ra sức ép lớn lên thiên nhiên và môi trường do khai thác quá mức các nguồn tài nguyên.  Tạo ra các nguồn thải tập trung vượt quá khả năng tự phân hủy của môi trường tự nhiên trong các khu vực đô thị, khu sản xuất nông nghiệp, công nghiệp.  Làm suy giảm khả năng của môi trường trong hạn chế thiên tai, thậm chí làm gia tăng nguy cơ tai biến tự nhiên.  Làm suy thoái môi trường cục bộ nghiêm trọng. 02.11.2013 30 Ch.1. Những thách thức về môi trường 11/2002