Cơ sở khoa học và thực tiễn đổi mới đào tạo theo hướng nâng cao năng lực sư phạm cho sinh viên khoa Địa lí trường Đại học Sư phạm Hà Nội đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục phổ thông sau năm 2015

JOURNAL OF SCIENCE OF HNUE Interdisciplinary Sci., 2013, Vol. 58, No. 10, pp. 82-89 CƠ SỞ KHOA HỌC VÀ THỰC TIỄN ĐỔI MỚI ĐÀO TẠO THEO HƯỚNG NÂNG CAO NĂNG LỰC SƯ PHẠM CHO SINH VIÊN KHOA ĐỊA LÍ TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI ĐÁP ỨNG YÊU CẦU ĐỔI MỚI GIÁO DỤC PHỔ THÔNG SAU NĂM 2015 Đặng Văn Đức, Phạm Thị Thanh Khoa Địa lí, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội Tóm tắt. Nâng cao năng lực sư phạm cho sinh viên là một trong những nhiệm vụ rất quan trọng và cấp bách đối với việc đào tạo giáo viên của trường Đại học Sư phạm Hà Nội trong giai đoạn mới. Dựa trên những cơ sở khoa học và thực tiễn giáo dục đề xuất các giải pháp nâng cao năng lực sư phạm cho sinh viên nhằm đáp ứng yêu cầu của công cuộc đổi mới căn bản và toàn diện nền giáo dục quốc dân trong thời kì công nghiệp hoá, hiện đại hoá và hội nhập quốc tế. Từ khóa: Triết lí giáo dục, năng lực sư phạm, các giải pháp. 1. Mở đầu Nâng cao năng lực sư phạm cho sinh viên đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục phổ thông sau năm 2015 là nhiệm vụ rất quan trọng và cấp thiết đối với việc đào tạo giáo viên của trường Đại học Sư phạm Hà Nội trong giai đoạn mới. Định hướng đổi mới giáo dục phổ thông và đại học đã được xác định trong Nghị quyết TW2 khoá VIII: “Đổi mới phương pháp giáo dục và đào tạo, khắc phục lối truyền thụ một chiều, rèn luyện nếp tư duy sáng tạo của người học. Từng bước áp dụng các phương pháp tiên tiến và phương tiện hiện đại vào quá trình dạy học, bảo đảm điều kiện và thời gian tự học, tự nghiên cứu cho người học, nhất là sinh viên đại học”. Trong thời gian qua trường Đại học Sư phạm Hà Nội đã có nhiều đổi mới về chương trình, nội dung, phương pháp dạy học. . . kết hợp chặt chẽ với các trường phổ thông qua các đợt thực tế, thực tập sư phạm nhằm nâng cao chất lượng đào tạo giáo viên, góp phần tích cực vào quá trình đổi mới nền giáo dục nước nhà. Tuy nhiên, quá trình đổi mới phương pháp giáo dục của nhà trường vẫn chưa đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội của đất nước trong thời kì công nghiệp hoá, hiện Ngày nhận bài: 13/7/1013. Ngày nhận đăng: 15/12/2013. Liên hệ: Đặng Văn Đức, e-mail: dangvanduchnue@gmail.com 82 Cơ sở khoa học và thực tiễn đổi mới đào tạo theo hướng nâng cao năng lực... đại hoá và hội nhập quốc tế. Nhất là trong thời đại khoa học và công nghệ phát triển như vũ bão, công nghệ thông tin và truyền thông (ICT) đã làm biến đổi xã hội và giáo dục một cách mạnh mẽ sâu sắc. ICT đã tạo ra môi trường học tập thuận lợi cho mọi người: Học ở mọi nơi (ANY WHERE); Học mọi lúc (ANY TIME); Học suốt đời (LIFE LONG); Dạy cho mọi người (ANY ONE). ICT đang tạo ra những thay đổi mang mầm mống của một cuộc cách mạng thật sự, ở đó những cơ cấu cứng nhắc theo truyền thống về mối quan hệ “không gian-thời gian- trật tự thang bậc” sẽ bị phá vỡ. ICT đã trực tiếp khai sinh ra nền kinh tế tri thức. Tại Hội nghị Paris về giáo dục đại học trong thế kỷ XXI do UNESCO tổ chức tháng 10 năm 1998 người ta có tổng kết 3 mô hình giáo dục dựa trên các công nghệ cơ bản theo cách tiếp cận thông tin: Mô hình Trung tâm Vai trò người học Công nghệ cơ bản Truyền thống Người dạy Thụ động Bảng/Ti vi/Radio Thông tin Người học Chủ động Máy tính Tri thức Nhóm Thích nghi Máy tính + mạng Trong các mô hình nêu trên, mô hình “Tri thức“ là mô hình giáo dục hiện đại nhất, hình thành khi xuất hiện thành tựu mới quan trọng nhất của ICT và mạng Internet. Cùng với mô hình này một số yếu tố cũng thay đổi sâu sắc. Mối quan hệ người dạy - người học theo chiều dọc sẽ được thay bởi quan hệ theo chiều ngang, người dạy trở thành người thúc đẩy, chuyên gia hướng dẫn hay đồng nghiệp, người học phải thật sự chủ động và thích nghi. Nhóm trở nên rất quan trọng vì là môi trường để đối thoại, tư vấn, hợp tác. Do vậy, cần có những giải pháp đồng bộ, hiệu quả trong đào tạo giáo viên của trường Đại học Sư phạm Hà Nội nhằm nâng cao năng lực sư phạm cho sinh viên đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục phổ thông sau năm 2015, góp phần đổi mới căn bản và toàn diện nền giáo dục nước nhà trong thời kì công nghiệp hoá, hiện đại hoá và hội nhập quốc tế. 2. Nội dung nghiên cứu 2.1. Những cơ sở khoa học để đề xuất các giải pháp nâng cao năng lực sư phạm cho sinh viên khoa Địa lí trường ĐHSP Hà Nội Yêu cầu của sự phát triển kinh tế-xã hội trong thời kì công nghiệp hoá và hiện đại hoá đất nước: Việt Nam đang tiến hành công cuộc công nghiệp hoá và hiện đại hoá đất nước, phấn đấu đến năm 2020 nước ta cơ bản trở thành một nước công nghiệp. Trong báo cáo chính trị của Đại hội Đảng Cộng sản Việt Nam lần thứ IX: “Con đường công nghiệp hoá và hiện đại hoá nước ta cần và có thể rút ngắn thời gian, vừa có những bước tuần tự, vừa có bước nhảy vọt. Phát huy những ưu thế của đất nước, tận dụng mọi khả năng để đạt trình độ công nghiệp tiên tiến, đặc biệt là công nghệ thông tin và công nghệ sinh học, tranh thủ 83 Đặng Văn Đức, Phạm Thị Thanh ứng dụng ngày càng nhiều hơn, ở mức cao hơn và phổ biến hơn những thành tựu mới của khoa học và công nghệ, từng bước phát triển nền kinh tế tri thức”. Yêu cầu của giáo dục thời đại: Hội nghị Paris về “Giáo dục đại học cho thế kỷ XXI” đã nêu bật yêu cầu đối với Giáo dục đại học (GDĐH) trong thời đại mới: - GDĐH phải phục vụ cho tất cả mọi người có khả năng và cho mọi giai đoạn của cuộc đời. - GDĐH không chỉ đào tạo, mà còn giáo dục người học, đặc biệt phải dạy cho họ đầu óc kinh doanh, biết tìm và tạo việc làm. - GDĐH là nơi có nguồn trí tuệ cao, phải cảnh giác đối với tình trạng chân lí bị miệt thị, phải bảo vệ xã hội tương lai tốt đẹp, phải có vai trò hướng dẫn đạo đức khi xã hội gặp khủng hoảng về giá trị, phải tăng cường hoạt động cho một nền văn hoá hoà bình. - GDĐH phải xây dựng mối liên kết trong và ngoài các cộng đồng đại học. - GDĐH phải quản lí theo nguyên tắc về đảm bảo quyền tự chủ và trách nhiệm xã hội, phải cố gắng xây dựng một tiêu chí rõ rệt về chất lượng và sự phù hợp tổng quát nhất. - GDĐH phải hoạt động cho sự bình đẳng, hỗ trợ và hoà hợp nam nữ. Triết lí giáo dục thế kỉ XXI (Theo J. DELORS, 1996): Học suốt đời (Lifelong learning) - Quan niệm về “học tập suốt đời” được coi như một trong những chìa khoá mở cửa đi vào thế kỉ XXI. ý tưởng đặt việc học tập suốt đời vào trung tâm của xã hội được coi như một bước nhảy về chất trong sự phát triển của giáo dục. Cốt lõi để học tập suốt đời có hiệu quả là mỗi con người phải “học cách học”. - Học tập suốt đời là một quan điểm về giáo dục, bắt đầu từ lúc tuổi thơ, và nhằm cung cấp cho mỗi cá nhân những công cụ trong suốt thời gian giáo dục ban đầu, để tiếp tục học tập và phát triển suốt cuộc đời và trên mọi khía cạnh của hoạt đông nhân loại. Bốn trụ cột của giáo dục thế kỉ XXI (Learning: to know- to learn, to do, to live together, to be- to create) - Học để biết (cốt lõi là hiểu, là biết cách học) - Học để làm (trên cơ sở hiểu) - Học để cùng chung sống với nhau (trên cơ sở hiểu nhau) - Học để tự khảng định mình (trên cơ sở học để sáng tạo) Xây dựng một xã hội học tập (Learning society): Triết lí giáo dục hướng vào người học đã được vận dụng vào đổi mới giáo dục Việt Nam từ những năm đầu của thế kỉ XXI. Với quan điểm dạy học lấy người học làm trung tâm, vai trò của giáo viên đã có sự thay đổi từ chỗ là người truyền thụ tri thức sang vai trò là người tổ chức, dẫn dắt hoạt động nhận thức của học sinh. Triết lí giáo dục cũng chuyển hướng từ mục tiêu trang bị tri thức sang trang bị năng lực cho người học, nhằm phát triển tư duy bậc cao, tư duy phê phán, tư duy sáng tạo, năng 84 Cơ sở khoa học và thực tiễn đổi mới đào tạo theo hướng nâng cao năng lực... lực giải quyết vấn đề và các kĩ năng sống cho người học thông qua khai thác tiềm năng của các hình thức, phương pháp, kĩ thuật dạy học tích cực. Bối cảnh thời đại mới đối với giáo dục: Thời đại mới là thời đại cùng tồn tại 3 nền văn minh trong lịch sử loài người (4) I II III 3 nền văn minh Văn minh nông nghiệp (mở đầu bằng cái cày) Văn minh công nghiệp (mở đầu bằng máy hơi nước và máy công cụ) Văn minh trí tuệ (mở đầu bằng máy tính điện tử và CNTT) 3 nền kinh tế tương ứng Kinh tế dựa trên nhiều sức lao động chân tay, khai thác đất đai Kinh tế dựa trên sử dụng nhiều máy móc, thiết bị, khai thác tài nguyên thiên nhiên Kinh tế dựa trên sử dụng nhiều kiến thức. Thông tin là tài nguyên quan trọng nhất của KT-XH 3 loại nhân lực chủ yếu quyết định sự phát triển Người lao động thể lực Người chuyên gia, người lao động lành nghề Người có ý tưởng sáng tạo 2.2. Hiện trạng đào tạo giáo viên của khoa Địa lí Trường ĐHSP Hà Nội Mục tiêu đào tạo: Là một khoa đầu ngành trong các trường Đại học Sư phạm cả nước, Khoa Địa lí có 85 Đặng Văn Đức, Phạm Thị Thanh sứ mạng đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao ở trình độ đại học và Sau đại học cho hệ thống giáo dục quốc dân và xã hội. Chương trình giáo dục đại học ngành Cử nhân Sư phạm Địa lí có các chuyên ngành Địa lí tự nhiên, Địa lí Kinh tế-xã hội, Phương pháp dạy học địa lí, Bản đồ, GIS và Viễn thám. Mục tiêu đào tạo cử nhân Sư phạm Địa lí có phẩm chất chính trị, đạo đức và sức khỏe tốt; nắm vững các tri thức về địa lí cơ bản và phương pháp dạy học địa lí; có khả năng nghiên cứu trong các lĩnh vực: khoa học giáo dục, địa lí tự nhiên, địa lí kinh tế - xã hội phục vụ cho công tác dạy học địa lí ở trường phổ thông và sự phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. Sinh viên tốt nghiệp ra trường có thể đảm nhận công việc trong các lĩnh vực liên quan đến địa lí như: quy hoạch lãnh thổ, quản lí tài nguyên môi trường, các dự án giáo dục, phát triển nông thôn, đô thị hóa. . . Có khả năng trở thành cán bộ chủ chốt ở các trường phổ thông, cán bộ giảng dạy tại các trường Cao đẳng và Đại học, cán bộ nghiên cứu tại các Viện nghiên cứu. Chương trình và chất lượng đào tạo: - Chương trình đào tạo theo niên chế (năm 2006) Khoa được Bộ GD&ĐT giao chủ trì xây dựng chương trình khung dùng chung cho các khoa Địa lí trong các trường ĐHSP cả nước. - Chương trình đào tạo đại học và Sau đại học theo hệ thống tín chỉ (năm 2009) - Chất lượng đào tạo đã đáp ứng tốt mục tiêu đào tạo đề ra và được xã hội đánh giá cao. 2.3. Những yêu cầu về năng lực giáo viên trong giai đoạn mới sau năm 2015 Khái niệm năng lực (3) Khái niệm năng lực có nguồn gốc tiếng la tinh “Competentia”, có nghĩa là gặp gỡ. Ngày nay khái niệm năng lực được hiểu nhiều nghĩa khác nhau: - Năng lực là một thuộc tính tâm lí phức hợp, là điểm hội tụ của nhiều yếu tố như tri thức, kĩ năng , kĩ xảo, kinh nghiệm, sự sẵn sàng hành động và trách nhiệm đạo đức. - Năng lực là những kĩ năng và kĩ xảo học được hoặc sẵn có của cá thể nhằm giải quyết các tình huống xác định, cũng như sự sẵn sàng về động cơ, xã hội...và khả năng vận dụng các cách giải quyết vấn đề một cách có trách nhiệm và hiệu quả trong những tình huống linh hoạt.(Weinert 2001) - Có nhiều loại năng lực khác nhau: Năng lực chuyên môn; năng lực phương pháp; năng lực xã hội; năng lực cá thể. - Các thành phần năng lực “gặp” nhau tạo thành năng lực hành động. Năng lực hành động là khả năng thực hiện có hiệu quả và có trách nhiệm các hành động, giải quyết các nhiệm vụ, vấn đề thuộc các lĩnh vực nghề nghiệp, xã hội hay cá nhân 86 Cơ sở khoa học và thực tiễn đổi mới đào tạo theo hướng nâng cao năng lực... trong những tình huống khác nhau trên cơ sở hiểu biết, kĩ năng, kĩ xảo và kinh nghiệm cũng như sự sẵn sàng hành động. Năng lực chuyên môn: - Khả năng thực hiện các nhiệm vụ chuyên môn cũng như đánh giá kết quả một cách độc lập, có phương pháp và chính xác về mặt chuyên môn. - Bao gồm cả khả năng tư duy logic, phân tích, tổng hợp và trừu tượng, khả năng nhận biết các mối quan hệ hệ thống và quá trình. Hình 1. Mô hình năng lực Năng lực phương pháp: - Là khả năng hành động có kế hoạch, định hướng mục đích trong việc giải quyết các nhiệm vụ và vấn đề. - Trung tâm của năng lực phương pháp là những phương thức nhận thức, xử lí, đánh giá, truyền thụ và giới thiệu. Năng lực xã hội: - Là khả năng đạt được mục đích trong trong những tình huống xã hội cũng như trong những nhiệm vụ khác nhau với sự phối hợp chặt chẽ với những thành viên khác. Trọng tâm là: ý thức được trách nhiệm của bản thân cũng như của những người khác, tự chịu trách nhiệm, tự tổ chức. - Có khả năng thực hiện các hành động xã hội, khả năng cộng tác và giải quyết xung đột. Năng lực cá thể: - Khả năng xác định, suy nghĩ và đánh giá được những cơ hội phát triển cũng như những giới hạn của mình, phát triển được năng khiếu cá nhân cũng như xây dựng kế hoạch cho cuộc sống riêng và thực hiện kế hoạch hoá đó; - Những quan điểm, chuẩn giá trị đạo đức và động cơ chi phối các hành vi ứng xử. 87 Đặng Văn Đức, Phạm Thị Thanh Năng lực của giáo viên THPT: Mục tiêu đào tạo GV ở Việt Nam hướng tới đạt các chuẩn nghề nghiệp do Bộ Giáo dục & Đào tạo ban hành. Các năng lực của người GV tập trung vào 8 tiêu chuẩn sau: (2) - Tiêu chuẩn 1. Phẩm chất chính trị, đạo đức, lối sống của người GV. - Tiêu chuẩn 2. Năng lực tìm hiểu đối tượng và môi trường giáo dục. - Tiêu chuẩn 3. Năng lực xây dựng kế hoạch dạy học và giáo dục. - Tiêu chuẩn 4. Năng lực thực hiện kế hoạch dạy học. - Tiêu chuẩn 5. Năng lực thực hiện kế hoạch giáo dục. - Tiêu chuẩn 6. Năng lực kiểm tra, đánh giá kết quả học tập và rèn luyện đạo đức. - Tiêu chuẩn 7. Năng lực hoạt động chính trị xã hội. - Tiêu chuẩn 8. Năng lực phát triển nghề nghiệp. 2.4. Một số định hướng đổi mới đào tạo theo hướng nâng cao năng lực sư phạm cho sinh viên khoa Địa lí, trường Đại học Sư phạm Hà Nội Đổi mới chương trình, nội dung đào tạo cho phù hợp với yêu cầu mới: - Đổi mới chương trình đào tạo đại học và Sau đại học - Đổi mới nội dung đào tạo theo hướng tiếp cận năng lực Đổi mới phương pháp dạy học đại học: - Cải tiến các phương pháp dạy học truyền thống - Áp dụng dạy học tích cực trong tất cả các bộ môn của khoa. - Tăng cường tổ chức xêmina cho sinh viên, một trong những hình thức tổ chức dạy học cơ bản ở đại học - Hình thành và phát triển năng lực tự học cho sinh viên để học tập suốt đời Tăng cường ứng dụng ICT trong nghiên cứu và dạy học địa lí: - Ứng dụng ICT trong nghiên cứu khoa học - Ứng dụng ICT trong dạy học - Rèn luyện kĩ năng sử dụng ICT trong nghiên cứu và học tập cho sinh viên Bồi dưỡng nâng cao năng lực sư phạm cho đội ngũ cán bộ giảng dạy của khoa: - Bồi dưỡng nâng cao trình độ chuyên môn - Bồi dưỡng nâng cao trình độ nghiệp vụ sư phạm - Đẩy mạnh công tác nghiên cứu khoa học - Tăng cường ứng dụng ICT, GIS và viễn thám trong nghiên cứu và dạy học Tăng cường năng lực sư phạm cho sinh viên: - Rèn luyện kĩ năng dạy học cho sinh viên bằng phương pháp dạy học vi mô - Rèn luyện nghiệp vụ sư phạm cho sinh viên từ năm thứ nhất đến năm thứ tư - Phát huy vai trò của trường Nguyễn Tất Thành trong thể nghiệm các kết quả nghiên cứu khoa học của cán bộ giảng dạy và tham gia hướng dẫn sinh viên thực tập, thực tế tại 88 Cơ sở khoa học và thực tiễn đổi mới đào tạo theo hướng nâng cao năng lực... trường. - Liên kết đào tạo giáo viên với các trường phổ thông qua việc hướng dẫn sinh viên trong các đợt thực tế, thực tập sư phạm đợt I và đợt II. - Đẩy mạnh công tác tự học, tự nghiên cứu của sinh viên, thực hiện biến quá trình đào tạo của nhà trường thành quá trình tự đào tạo của mỗi sinh viên. - Tổ chức Hội nghị sinh viên nghiên cứu khoa học hàng năm có chất lượng. - Tham gia tích cực trong Hội thi nghiệp vụ 20 tháng 11 (Thi giảng tập, vẽ bản đồ, biểu đồ, thi Olympic Địa lí, thi ứng xử sư phạm. . . ) 3. Kết luận Nâng cao năng lực sư phạm cho sinh viên là một trong những nhiệm vụ rất quan trọng và cấp bách đối với đào tạo giáo viên của trường Đại học Sư phạm Hà Nội trong giai đoạn mới nhằm đáp ứng những yêu cầu của công cuộc đổi mới căn bản và toàn diện nền giáo dục quốc dân trong thời kì công nghiệp hoá, hiện đại hoá và hội nhập quốc tế. TÀI LIỆU THAM KHẢO [1] Bộ Giáo dục và Đào tạo, 2005. Đề án đổi mới giáo dục đại học. [2] Bộ Giáo dục và Đào tạo, 2009. Quy định “Chuẩn nghề nghiệp giáo viên THCS, giáo viên THPT”. [3] Bernd Meier, Nguyễn Văn Cường, 2011. Lí luận dạy học hiện đại. Nxb Đại học Sư phạm. [4] Nguyễn Cảnh Toàn, Lê Khánh Bằng (Đồng chủ biên), 2009. Phương pháp dạy và học đại học. Nxb Đại học Sư phạm. [5] Geoffrey Petty, 1998. Teaching today. Stanley Thones. [6] Wilbert J. McKeachie, 1999. Teaching Tips. Houghton Miflin Company. ABSTRACT Basic and practical scientific innovation training for pedagogy capacity building of geography students of the Hanoi National University of Education to meet general education requirements of 2015 Improving the ability of student teachers is an important and urgent tasks in teacher training at the Hanoi National University of Education. On a scientific basis with regards to practical education, this paper offers advanced solutions to improve student teaching capability to provide: - Innovative programs in terms of training content - Innovative university level teaching methods - Improved ICT applications in research and teaching - Improved abilities of teaching staff - Pedagogy capacity building for students. 89