Đào tạo nhân lực với tầm nhìn chiến lược phát triển đô thị Việt Nam

CHIẾN LƯƠC PHÁT TRIỂN THÀNH PHỐ Từ tâ ̀m nhi ̀n tới tăng trưởng va ̀ xóa ₫o ́i gia ̉m nghe ̀o PHIÊN HỌP TOÀN THỂ IV: TĂNG TRƯỞNG KINH TẾ VÀ VIỆC LÀM ĐÀO TA ̣O NHÂN LỰC VỚI TÂ ̀M NHI ̀N CHIẾN LƯỢC PHA ́T TRIỂN ĐÔ THI ̣ VIỆT NAM PGS.TS.KTS. Trần Trọng Hanh Hiệu trưởng Trường ĐH Kiến trúc Hà Nội 24 — 26 tháng 11 năm 2004 Hà Nôi, Viêt Nam Chiến lươc Phát triê ̉n thành phố: Từ Tầm nhìn tới Tăng trưởng và Xóa ₫ói giảm nghèo 24-26 tháng 11 năm 2004/Hà Nôi, Viêt Nam Phiên hop toàn thể IV: Tăng trưởng kinh tế và viêc làm Trần Trong Hanh- 1 I. Ý nghi ̃a của vấn đê ̀ (1) Nguồn nhân lực là mục tiêu, động lực và nhân tố quyết định sự phát triển đô thị. Trong đô thị, con người giữ vai trò là chủ thể của môi trường, người tiêu dùng (thị trường) và lực lượng lao động. Mục đích quan trọng nhất của phát triển đô thị là tạo lập môi trường sống thích hợp cho sự phát triển con người và vì con người. (2) Đào tạo nguồn nhân lực là một trong ba chính sách “trụ cột” đảm bảo cho đô thị phát triển bền vững, đó là: • Chính sách kinh tế; • Chính sách xã hội; • Chính sách môi trường. Trong đó, chính sách xã hội là “cầu nối” giữa tăng trưởng kinh tế với bảo vệ môi trường và công bằng xã hội, là công cụ hữu hiệu để định hướng XHCN ở Việt Nam. (3) Thế kỷ 21, khoa học - công nghệ trở thành lực lượng sản xuất quyết định sự tăng trưởng và phát triển đô thị. Ngành kinh tế tri thức trở thành tiền đề tổ chức không gian, môi trường sống đô thị hiện đại, do đó đào tạo nguồn nhân lực trở thành nhiệm vụ cốt lõi và nhu cầu bức xúc. (4) Trong đô thị, đào tạo nguồn nhân lực phải hướng tới các nhu cầu của xã hội: • Giáo dục phổ thông. • Tạo ra một đội ngũ lao động trí thức có trình đô cao và đội ngũ công nhân, kỹ thuật có chất lượng. • Tăng cường năng lực cho chính quyền đô thị. • Giáo dục nâng cao ý thức cộng đồng. • Phát triển nguồn nhân lực, tạo điều kiện cho người nghèo. (5) Đào tạo nguồn nhân lực luôn được sự quan tâm đặc biệt của Việt Nam và các quốc gia khác: • Nghị Quyết TW2 (khoá VIII) của Đảng cộng sản Việt Nam. • Quốc Hội Khoá X: Nghị quyết số 40/2000/QH10 về đổi mới chương trình giáo dục phổ thông Nghị quyết 41/2000/QH10 về thực hiện phổ cập THCS. • Chiến lược phát triển giáo dục 2001- 2010 của Chính phủ CHXHCN Việt Nam. • Kế hoạch hành động cấp khu vực về đô thị hoá và Thái Bình Dương. • Các chiến lược phát triển đô thị của nhiều quốc gia trên thế giới. Chiến lươc Phát triê ̉n thành phố: Từ Tầm nhìn tới Tăng trưởng và Xóa ₫ói giảm nghèo 24-26 tháng 11 năm 2004/Hà Nôi, Viêt Nam Phiên hop toàn thể IV: Tăng trưởng kinh tế và viêc làm Trần Trong Hanh- 2 II. Tăng trưởng đô thị và nguồn nhân lực cho các đô thị việt Nam 1. Tăng trưởng đô thị (1) Tăng trưởng đô thị được hiểu đầy đủ là sự gia tăng dân số, tăng trưởng kinh tế và không gian. Chủ đề của tham luận này là tăng dân số và phát triển nguồn nhân lực ở đô thị. (2) Trong những năm gần đây, mạng lưới đô thị Việt Nam đã không ngừng được mở rộng và phát triển gồm 656 đô thị, trong đó có 2 thành phố loại đặc biệt, 2 thành phố loại I, 12 đô thị loại II, 13 đô thị loại III, 50 đô thị loại IV và 570 đô thị loại V. Theo cấp quản lý đô thị, cả nước có 4 thành phố trực thuộc TW, 82 thành phố, thị xã thuộc tỉnh, còn lại là thị trấn thuộc huyện. Trên địa bàn cả nước đã và đang thành lập trên 90 khu CN tập trung, 22 đô thị mới 18 khu và kinh tế cửa khẩu. (3) Dân số đô thị liên tục gia tăng từ 11,87 triệu người năm 1986 lên 12,89 triệu người năm 1995, 18,81 triệu người năm 2000, 19,48 triệu người năm 2001 và khoảng 20 triệu người năm 2003, nâng tỷ lệ đô thị hoá cả nước từ 19,3% (1986) lên trên 25% (2003). (4) Tăng trưởng dân số đô thị Việt Nam là kết quả của quá trình tăng dân số tự nhiên và tăng dân số cơ học dưới sự tác động của quá trình phát triển kinh tế - xã hội. Năm 1990, tỷ lệ tăng trưởng dân số đô thị là 2,41%, năm 1995 là 3,55% và năm 2001 là 5,07%. Mức tăng trưởng trung bình của dân số đô thị của Việt Nam trong những năm gần đây đã đạt tốc độ tăng trưởng trung bình của các nhóm nước có thu nhập trung bình thấp (Bảng II.1.1). Bảng II.1.1 Ty ̉ lê ̣ đô thị hóa của các nước Tỷ lệ đô thị hoá (%) Ty ̉ lệ tăng dân số (%) TT Nhóm nước 1985 1989 1967-1980 1980-1989 1 Nhóm nước thu nhập thấp. 27 36 3,5 - 2 Nhóm các nước có thu nhập trung bình thấp 40 53 3,7 3,5 3 Nhóm các nước có thu nhập trung bình cao. 44 66 4,1 3,1 4 Nhóm các nước có thu nhập cao 71 77 1,4 0,9 Nguồn: Báo cáo NHTG – 1991 Chiến lươc Phát triê ̉n thành phố: Từ Tầm nhìn tới Tăng trưởng và Xóa ₫ói giảm nghèo 24-26 tháng 11 năm 2004/Hà Nôi, Viêt Nam Phiên hop toàn thể IV: Tăng trưởng kinh tế và viêc làm Trần Trong Hanh- 3 2. Nguồn nhân lực cho đô thị Việt Nam. (1) Thống kê dân số 1979 - 1999 cho thấy, tỷ lệ dân số trong độ tuổi lao động so với tổng dân số ngày càng tăng từ 48,5% năm 1979 lên 60,7% năm 1999 (Bảng II.2.1). Bảng II.2.1 Ty ̉ lê ̣ dân sô ́ trong độ tuổi lao động Năm Tô ̉ng dân số (1000 người) Dân sô ́ trong độ tuổi lao động (1000 người) Ty ̉ lệ dân số trong độ tuổi lao động so với tô ̉ng dân sô ́ 1979 1989 1994 1999 52.748 64.376 71.111 76.328 25.509 33.498 37.689 46.331 48.5 52.0 53.0 60.7 Nguồn: Tổng cục thống kê năm 1981&1991, 1995. Tổng điều tra dân sô ́ và nhà ở năm 1999 (2) Kết quả tổng điều tra dân số năm 1979, 1989 và 1990 (Tổng cục Thống kê, 1981, 1991, 2002) cho thấy trong giai đoạn 1979 - 1989 trung bình hàng năm Việt Nam có khoảng 1,35 triệu người gia nhập nguồn nhân lực và khoảng 350.000 người về hưu và lao động trong độ tuổi lao động tăng trung bình 1 triệu người mỗi năm. Đối với giai đoạn 1989 - 1994, con số tương đương là 1,45 triệu người, 380.000 nghìn người và 1,07 triệu người. Trong giai đoạn 1995 - 2000 các con số trên đạt tới 1,7 triệu người, 500.000 người và 1,2 triệu người. (3) Nguồn nhân lực trên là tiềm năng thực tế. Tại khu vực đô thị tỷ lệ thất nghiệp còn chiếm tỷ lệ cao: Năm 1996 là 5,88%, năm 1998 là 6,84%, năm 1999 là 7,40%, năm 2000 là 6,44% và năm 2001 là 6,28%. III. Nhu cầu và định hướng đào tạo nguồn nhân lực với tầm nhìn “Chiến lược phát triển đô thị Việt Nam” 1. Nhu cầu lao động (1) Lao động hay còn là dân số hoạt động kinh tế phụ thuộc rất nhiều vào tỷ lệ tham gia lao động của dân cư ở các ngành kinh tế. Theo phương pháp dự báo dân số cổ điển thì lao động đô thị tham gia chủ yếu vào các cơ sở sản xuất, tạo ra những sản phẩm vượt ra ngoài biên giới đô thị được gọi là “lao động cơ bản”, còn lao động làm việc để cung cấp dịch vụ cho lao động cơ bản được gọi là lao động dịch vụ. Quan niệm này trong điều kiện kinh tế thị trường không còn mấy phù hợp. Nguồn lao động của đô thị bao gồm toàn bộ dân số tích cực tham gia hoạt động kinh tế, được phân bổ trong các ngành sản xuất vật chất và các ngành sản xuất phi vật chất (Hình III.1.1). Chiến lươc Phát triê ̉n thành phố: Từ Tầm nhìn tới Tăng trưởng và Xóa ₫ói giảm nghèo 24-26 tháng 11 năm 2004/Hà Nôi, Viêt Nam Phiên hop toàn thể IV: Tăng trưởng kinh tế và viêc làm Trần Trong Hanh- 4 Hình III.1.1 Câ ́u tru ́c dân số đô thi ̣ (2) Chiến lược phát triển đô thị Việt Nam đến năm 2020, cho thấy nhu cầu lao động đô thị Việt Nam cần được đào tạo, được xác định trên cơ sở tăng trưởng kinh tế với tỷ lệ dân số tích cực chiếm khoảng 50 -52% như sau (Bảng III.1.1). Bảng III.1.1 Nhu câ ̀u lao động Năm Tổng dân sô ́ (1000 người) Dân số trong độ tuô ̉i lao động (1000 người) Lao động xa ̃ hội (1000 người) 2000 2005 2010 2020 18805,3 21000,0 30400,0 46000,0 9.967 10.920 15.200 23.000 9.469 10.480 14.440 21.850 Dân sô ́ đô thi ̣ Dân sô ́ sau độ tuô ̉i lao động Dân sô ́ trong độ tuô ̉i lao động (nguô ̀n nhân lực) Dân số trước độ tuô ̉i lao động Dân sô ́ tích cực Lao động trong các ngành sa ̉n xuâ ́t vâ ̣t chất (A) Tổng nhu câ ̀u lao động đô thi ̣ (A + B) Lao ông trong cac nganh không san xuât vËt chÊt (B) Chiến lươc Phát triê ̉n thành phố: Từ Tầm nhìn tới Tăng trưởng và Xóa ₫ói giảm nghèo 24-26 tháng 11 năm 2004/Hà Nôi, Viêt Nam Phiên hop toàn thể IV: Tăng trưởng kinh tế và viêc làm Trần Trong Hanh- 5 Ngoa ̀i lực lượng lao động trên, dân sô ́ thâ ́t nghiệp chiếm từ 5-8% cũng pha ̉i được đa ̀o tạo đê ̉ giu ́p họ hội nhập cộng đồng. 2. Những đặc điểm cơ ba ̉n của nguồn nhân lực đô thị ở Viê ̣t Nam. (1) Nguồn nhân lực dồi da ̀o va ̀ tăng nhanh Nguồn nhân lực của Việt Nam đứng thứ 12 trên thê ́ giới va ̀ đứng thứ 2 ở ASEAN. Nguồn nhân lực của Viê ̣t Nam tiê ́p tục tăng nhanh xâ ́p xi ̉ bằng 3% ha ̀ng năm, ở khu vực đô thị khoa ̉ng 6%. (2) Nguồn nhân lực ở Viê ̣t Nam có tri ̀nh độ chuyên môn kỹ thuâ ̣t thấp phâ ̀n lớn là lao động thủ công, không qua đào tạo. Sô ́ người đào tạo từ công nhân kỹ thuâ ̣t trở lên chi ̉ đa ̣t 10% tổng lao động xó hội. (3) Cơ câ ́u nguồn nhân lực của Viê ̣t Nam cũn la ̣c hâ ̣u. Trong pha ̣m vi ca ̉ nước, lao động nông nghiệp vâ ̃n chiếm tỷ lê ̣ cao. Trong khu vực đô thi ̣, tỷ lê ̣ lao động thuô ̣c khu vực sa ̉n xuất vật chất thuộc Khu vực I và Khu vực II cũng vượt trội so với tỷ lệ lao động thuô ̣c khu vực III. (Ca ́c ngành sa ̉n xuất phi vâ ̣t chất). 3. Những vâ ́n đê ̀ chu ̉ yếu đối với việc đa ̀o tạo pha ́t triển nguồn nhân lực ở Viê ̣t Nam. (1) Đào tạo chưa gắn với thị trường lao động: Cơ cấu nguồn nhân lực theo trình độ kỹ thuật chuyên môn va ̀ giữa ca ́c loại kỹ thuâ ̣t, chuyên môn còn mâ ́t cân đối nghiêm trọng (2) Chất lượng đa ̀o tạo còn bâ ́t cập, thiếu chuâ ̉n mực vê ̀ châ ́t lượng đào phù hợp với từng hoa ̀n ca ̉nh va ̀ điều kiện. (3) Đội ngũ gia ̉ng viên va ̀ ca ́n bộ qua ̉n lý chưa ngang tầm, trong đó có nguyên nhân của việc tuyê ̉n dụng, đa ̀o tạo va ̀ bổ nhiệm. (4) Chương trình, nội dung đào tạo còn nặng vê ̀ hình thức, chưa tham gia vào qua ́ trình hội nhập quốc tế. (5) Việc xây dựng thương hiệu của các cơ sở đào tạo chưa được coi trọng (6) Cơ chế tự chủ của ca ́c trường cũng ha ̣n chế, đặc biệt là tự chủ tài chính, kê ́ hoạch đa ̀o tạo va ̀ biên chế nhân sự. (7) Phân bố các trung tâm đa ̀o ta ̣o còn phân ta ́n. Cơ sở vật chất phục vụ đa ̀o tạo nguô ̀n nhân lực còn yê ́u ke ́m nhưng Nha ̀ nước cũng thiê ́u cơ chế tạo nguồn lực pha ́t triển. 4. Những đi ̣nh hướng đa ̀o ta ̣o nguồn nhân lực phục vụ chiến lược pha ́t triển đô thị (1) Cơ cấu hê ̣ thống gia ́o dục Viê ̣t Nam (Hi ̀nh III.4.1). Chiến lươc Phát triê ̉n thành phố: Từ Tầm nhìn tới Tăng trưởng và Xóa ₫ói giảm nghèo 24-26 tháng 11 năm 2004/Hà Nôi, Viêt Nam Phiên hop toàn thể IV: Tăng trưởng kinh tế và viêc làm Trần Trong Hanh- 6 Bảng III.4.1 Hệ thô ́ng gia ́o dục của Viê ̣t Nam (2) Đào tạo các loại nguồn nhân lực cho khu vực đô thị. • Đào tạo đội ngũ chuyên gia, công nhân kỹ thuạt có chất lượng và cơ cấu phù hợp với thị trường lao động đô thị gồm. - Các nhà khoa học đầu ngành (có trình độ cao) giữ vai trò nòng cốt các ngành khoa học. - Các kỹ sư nắm bắt và điều khiển các công nghệ hiện đại, đặc biệt trong - Các ngành kinh tế mũi nhọn. - Các nhà quản lý kinh doanh có năng lực. - Đội ngũ công nhân kỹ thuật lành nghề. - Đào tạo đội ngũ huấn luyện, CBGD (đào tạo máy cái). • Đào tạo và bồi dưỡng tăng cường năng lực cho chính quyền các đô thị mỗi cấp gồm: - HĐND & UBNN của các đô thị các cấp. - Các chuyên gia quản lý đô thị thuộc các lĩnh vực chuyên ngành. Tiê ́n sỹ Tha ̣c sỹ Đa ̣i học (4-5năm) Cao đẳng (3năm) Phô ̉ thông Trung học (3 năm) Trung học Chuyên nghiệp (4năm) Trung cấp da ̣y nghê ̀ (3-4năm) Đa ̀o ta ̣o nghê ̀ (1-2năm) Trung học phổ thông (4 năm) Trung học da ̣y nghê ̀ Tiê ̉u học (5 năm) Mâ ̃u giáo (3-5tuổi) Nha ̀ trẻ (3tuô ̉i) Da ̣y nghề Đa ̀o tạo thường xuyên Gia ́o du ̣c đại học 18 tuổi 15 tuổi 11 tuổi 6 tuổi 3-4 tuổi Chiến lươc Phát triê ̉n thành phố: Từ Tầm nhìn tới Tăng trưởng và Xóa ₫ói giảm nghèo 24-26 tháng 11 năm 2004/Hà Nôi, Viêt Nam Phiên hop toàn thể IV: Tăng trưởng kinh tế và viêc làm Trần Trong Hanh- 7 Trường Đại học Kiến trúc Hà Nội đang được Bộ Nội vụ giao nhiệm vụ xây dựng chương trình khung đào tạo lĩnh vực này. Trong đào tạo lưu ý coi trọng bồi dưỡng về kiến thức, kỹ năng và thái độ ứng xử để cán bộ thuộc chính quyền đô thị có đủ năng lực đảm nhiệm được các nhiệm vụ quản lý và phát triển đô thị theo công thức sau: • Bồi dưỡng kiến thức và tăng cường cung cấp thông tin cho cộng đồng, nhằm phát huy dân chủ và tính tích cực của dân cư trong việc tham gia các hoạt động quản lý Nhà nước. • Đầu tư đào tạo vào nguồn nhân lực đối với người có thu nhập thấp, góp phần xoá đói, giảm nghèo của khu vực đô thị. Ngoài những điều kiện tồi tệ về nhà ở và môi trường và sự thiếu vốn đầu tư, người nghèo còn bị hạn chế bởi điều kiện phát triển nguồn nhân lực. Trở ngại chủ yếu phát triển nguồn nhân lực đối với người nghèo là không được tiếp nhận những điều kiện giáo dục từ cơ bản đến nghề nghiệp và kinh doanh, cũng như những điều kiện chăm sóc sức khoẻ và dinh dưỡng. Phát triển nguồn nhân lực cũng bao hàm việc tạo điều kiện cho người nghèo dễ dàng tiếp nhận các thông tin về quyền hạn, luật pháp và thị trường. Để giải quyết việc này, Nhà nước cần tạo điều kiện phát triển các trường lớp dạy nghề dành cho người nghèo, để mỗi người nghèo có một chứng chỉ hành nghề. (3) QH phất triển mạng lưới Trường gắn với 10 vùng đô thị hoá và chiến lược phát triển đô thị. Có cơ chế chính sách thích hợp tạo điều kiện cho các Trường phát triển tự chủ. IV. Kết luận & kiến nghị (1) Đạo tạo nhân lực là chính sách xã hội, giữ vai trò đặc biệt quan trọng trong chiến lược phát triển đô thị quốc gia. (2) Tăng trưởng và phát triển đô thị quyết định quy mô, nhu cầu đào tạo nguồn nhân lực cho khu vực đô thị. (3) Đào tạo nguồn nhân lực phải hướng tới giải quyết 3 tồn tại: Thiếu về số lượng; yếu về chất lượng và bất hợp lý về cơ cấu ngành nghề, cấp bậc. (4) Định hướng đào tạo nguồn nhân lực đô thị cần lưu ý 4 loại hình chủ yếu sau: • Đào tạo đội ngũ chuyên gia và đội ngũ công nhân kỹ thuật các cấp bậc. • Đào tạo tăng cường năng lực chính quyền đô thị. Năng lực = Kiến thức + kỹ năng sáng tạo + tha ́i độ ứng xử trước các tình huô ́ng Chiến lươc Phát triê ̉n thành phố: Từ Tầm nhìn tới Tăng trưởng và Xóa ₫ói giảm nghèo 24-26 tháng 11 năm 2004/Hà Nôi, Viêt Nam Phiên hop toàn thể IV: Tăng trưởng kinh tế và viêc làm Trần Trong Hanh- 8 • Đào tạo nâng cao kiến thức và tăng cường vai trò của cộng đồng, dân cư đô thị. • Đào tạo phát triển nguồn nhân lực cho người nghèo trong khu vực đô thị. (5) Chính phủ chỉ đạo việc xây dựng chương trình đào tạo nguồn nhân lực cho các đô thị, quy hoạch sắp xếp lại mạng lưới Trường gắn với chiến lược phát triển đô thị quốc gia và QHXD các đô thị, đồng thời có cơ chế, chính sách để các trường phát triển theo hướng tự chủ.