Đề tài Nghiên cứu mối quan hệ giữa doanh thu biên và chi phí biên trong xác định mức sản lượng của doanh nghiệp

NGHIÊN CỨU MỐI QUAN HỆ GIỮA DOANH THU BIÊN VÀ CHI PHÍ BIÊN TRONG XÁC ĐỊNH MỨC SẢN LƯỢNG CỦA DOANH NGHIỆP ThS. NGUYỄN THỊ TƯỜNG VI Bộ môn Kinh tế - Vận tải Khoa Vận tải Kinh tế Trường Đại học Giao thông Vận tải Tóm tắt: Để giúp các doanh nghiệp có quyết định mức sản lượng của mình một cách chính xác, vừa đảm bảo thu được lợi nhuận lớn nhất vừa đáp ứng được nhu cầu thị trường; bài viết này đề cập đến mối quan hệ giữa doanh thu biên và chi phí biên để các doanh nghiệp dựa vào đó ra các quyết định của mình. Summary: In order to help enterprises determine their productivity accurately, ensure the greatest profit as well as meet the needs of the market; This article refers to the relationship between marginal revenue and marginal cost which is useful for enterprises to take their decisions. I. ĐẶT VẤN ĐỀ Doanh nghiệp là một đơn vị kinh doanh hàng hóa, dịch vụ theo nhu cầu của thị trường và xã hội để đạt lợi nhuận tối đa và hiệu quả kinh tế xã - hội cao nhất. Một doanh nghiệp tiến hành kinh doanh có hiệu quả là doanh nghiệp thỏa mãn được tối đa nhu cầu của thị trường và xã hội về hàng hóa, dịch vụ trong giới hạn cho phép của nguồn lực hiện có và thu được lợi nhuận nhiều nhất đem lại hiệu quả kinh tế - xã hội cao nhất. Quá trình kinh doanh của doanh nghiệp gồm nhiều giai đoạn, mỗi giai đoạn phải thực hiện một số việc cụ thể theo một công nghệ hợp lý với một thời gian nhất định. Giai đoạn quan trọng nhất trong quá trình kinh doanh của doanh nghiệp là phải quyết định được sản xuất cái gì? Số lượng là bao nhiêu? Trên cơ sở cầu của thị trường các nhà quản lý của doanh nghiệp tính toán khả năng sản xuất của doanh nghiệp và các chi phí sản xuất tương ứng để lựa chọn và quyết định sản xuất cái gì, bao nhiêu, để đạt lợi nhuận tối đa. II. NỘI DUNG Lợi nhuận là mục tiêu kinh tế cao nhất, là điều kiện tồn tại và phát triển của doanh nghiệp. Để cung cấp hàng hóa, dịch vụ cho thị trường các nhà sản xuất phải bỏ tiền vốn vào quá trình sản xuất kinh doanh, họ luôn mong muốn chi phí là ít nhất và giá bán hàng hóa là cao nhất để sau khi trừ đi các chi phí số dư dôi còn lại không chỉ để tái sản xuất giản đơn mà còn tái sản xuất mở rộng, không ngừng tích lũy phát triển sản xuất. Muốn tối đa hóa lợi nhuận các nhà quản lý doanh nghiệp có nhiều cách nhưng cách thường dùng là phải xem xét mối quan hệ giữa doanh thu biên (MR) và chi phí biên (MC). Doanh thu biên (MR) là mức thay đổi của tổng doanh thu khi tiêu thụ thêm 1 đơn vị sản phẩm hay chính là số tiền doanh nghiệp thu được thêm khi tiêu thụ thêm 1 đơn vị sản phẩm và được tính theo công thức sau: MR = TR - TRn n n-1 Trong đó: MRn - Doanh thu biên của sản phẩm thứ n; TRn - Tổng doanh thu khi tiêu thụ n sản phẩm; TRn-1 - Tổng doanh thu khi tiêu thụ n - 1 sản phẩm. Về mặt toán học doanh thu biên được tính như sau: dTRMR = dQ Vì đường cầu dốc xuống dưới về phía phải nên muốn tiêu thụ thêm 1 sản phẩm thì doanh nghiệp phải hạ giá bán, điều đó làm doanh thu biên của sản phẩm bán sau luôn nhỏ hơn doanh thu biên của sản phẩm bán trước đó. Hình dạng của đường doanh thu biên cũng giống như đường cầu dốc xuống dưới về phía phải nhưng đường doanh thu biên luôn luôn nằm dưới đường cầu trừ điểm đầu tiên. Chi phí biên (MC) là chi phí mà doanh nghiệp phải bỏ thêm khi sản xuất thêm 1 đơn vị sản phẩm. Do chi phí cố định là không đổi (trong ngắn hạn) khi số lượng sản xuất ra thay đổi vì vậy bản chất của chi phí biên là chi phí biến đổi. Chi phí biên có dạng chữ U, đầu tiên chi phí biên giảm dần và sau khi đạt giá trị nhỏ nhất thì chi phí biên tăng dần do ảnh hưởng của quy luật năng suất biên giảm dần. Trong một số trường hợp cần nhanh chóng tăng sản lượng nên phải huy động vào sản xuất cả những máy móc thiết bị có năng suất kém thì lúc này chi phí biên có hình dáng bậc thang hoặc liên tục tăng dần. Công thức tính chi phí biên (MC): ΔTC dTCMC = = ΔQ dQ Trong đó: ΔTC - Sự thay đổi của tổng chi phí; ΔQ - Sự thay đổi của số lượng sản phẩm. Quy tắc chung nhất để tối đa hóa lợi nhuận là: Tăng sản lượng chừng nào khi doanh thu biên còn lớn hơn chi phí biên (MR > MC) cho đến khi nào doanh thu biên bằng chi phí biên (MR = MC) thì dừng lại. Đây là mức sản lượng tối ưu của doanh nghiệp và ở mức sản lượng này thì doanh nghiệp đạt được lợi nhuận tối đa. Có thể giải thích quy tắc tối đa hoá lợi nhuận như sau: Thoạt đầu khi doanh thu biên lớn hơn chi phí biên thì cứ sản xuất và bán ra thêm một đơn vị sản phẩm thì doanh nghiệp sẽ thu được lợi nhuận từ sản phẩm đó và làm tổng lợi nhuận của doanh nghiệp sẽ tăng, vì thế doanh nghiệp nên sản xuất và bán những sản phẩm có doanh thu biên lớn hơn chi phí biên. Do doanh thu biên giảm liên tục còn chi phí biên đến một lúc nào đó lại tăng lên và lớn hơn chi phí biên thì doanh nghiệp bị lỗ khi sản xuất và bán ra những sản phẩm như vậy, vì thế doanh nghiệp sẽ không tăng sản lượng đến mức sản lượng có doanh thu biên nhỏ hơn chi phí biên. Khi doanh thu biên bằng chi phí biên thì doanh nghiệp không thu được gì và cũng không mất gì từ việc sản xuất và bán thêm 1 sản phẩm; và tổng lợi nhuận thu được từ các sản phẩm sản xuất và bán trước đó đã đạt lớn nhất đúng như quy tắc tối đa hoá lợi nhuận nêu trên. Ngoài việc xác định mức sản lượng để tối đa hoá lợi nhuận các doanh nghiệp còn phải quyết định mức sản lượng sản xuất trong ngắn hạn và trong dài hạn. Trong ngắn hạn có chi phí cố định (FC) và chi phí biến đổi (VC) cho nên việc quyết định có nên tiếp tục sản xuất hay tạm ngừng sản xuất sẽ phụ thuộc vào các chi phí này. Để thấy rõ hơn quyết định sản xuất trong ngắn hạn có thể phân tích đồ thị hoạt động của doanh nghiệp có sức cạnh tranh. Khi giá thị trường là P1 đường cầu D1 và đường doanh thu biên MR1, doanh nghiệp sẽ sản xuất và bán ra Q1 sản phẩm tương ứng điểm A là giao điểm của đường doanh thu biên và chi phí biên (MR1 = MC). Do chi phí bình quân ATC nhỏ hơn giá bán nên doanh nghiệp thu được lợi nhuận. Như vậy doanh nghiệp tối đa hoá lợi nhuận tại điểm A. Khi giá thị trường giảm xuống P2, MC và MR2 gặp nhau tại điểm B. Điểm B là điểm tối thiểu của chi phí bình quân ATC. Nếu doanh nghiệp sản xuất Q2 sản phẩm thì doanh nghiệp sẽ hoà vốn, không còn có lãi nhưng chưa bị lỗ. Việc xác định được sản lượng hoà vốn là rất quan trọng đối với doanh nghiệp bởi vì phải vượt được quá mức sản lượng này doanh nghiệp mới thu hồi được đủ vốn bỏ ra và bắt đầu có lợi nhuận. Sản lượng Q2 gọi là sản lượng hoà vốn được xác định bằng công thức: FCQ = P - AVChv Trong đó: Qhv - Sản lượng hoà vốn; FC - Chi phí cố định; P - Giá bán của sản phẩm trên thị trường; AVC - Chi phí biến đổi bình quân. Nếu giá cả tiếp tục giảm xuống mức P3, MC và MR3 sẽ gặp nhau tại điểm C tương ứng doanh nghiệp sản xuất và bán ra Q3 sản phẩm. Do chi phí bình quân ở mức sản lượng này lớn hơn giá bán P3 nên tổng doanh thu không đủ bù đắp tổng chi phí, doanh nghiệp bị lỗ, số lượng lỗ vốn = (ATC3 - P3)Q3. Trong trường hợp này nếu doanh nghiệp ngừng sản xuất ngay thì doanh thu bằng 0 doanh nghiệp sẽ lỗ toàn bộ chi phí cố định. Trái lại, doanh nghiệp tiếp tục sản xuất với mức sản lượng Q3 thì doanh nghiệp chỉ bị lỗ một phần chi phí cố định bởi vì giá bán cao hơn chi phí biến đổi bình quân cho nên với mỗi đơn vị sản phẩm doanh nghiệp sản xuất và bán ra còn dư ra một khoản = (P3 - AVC3) để bù đắp chi phí cố định. Đứng ở góc độ kinh tế và góc độ xã hội doanh nghiệp nên tiếp tục sản xuất để vừa đảm bảo được công ăn việc làm vừa có hàng hoá đáp ứng được nhu cầu xã hội vừa giảm được số bị lỗ vốn. P P1 P2 P3 P4 Q4 AVC ATC MC A B C E D1 = MR1 D2 = MR2 D3 = MR3 Nếu giá cả tiếp tục giảm xuống mức P4, MC và MR4 sẽ gặp nhau tại điểm E tương ứng doanh nghiệp sản xuất và bán ra Q4 sản phẩm. Tại mức sản lượng này do giá bán thấp hơn cả chi phí bình quân và chi phí biến đổi bình quân vì vậy doanh nghiệp bị lỗ toàn bộ chi phí cố định và một phần chi phí biến đổi. Quyết định lúc này của doanh nghiệp là ngừng sản xuất vì nếu ngừng sản xuất doanh nghiệp chi bị lỗ chi phí cố định chứ không bị lỗ thêm cả chi phí biến đổi. Từ phân tích rút ra kết luận quyết định sản xuất trong ngắn hạn doanh nghiệp là mức sản lượng mà ở đó doanh thu biên bằng chi phí biên với điều kiện tối thiểu giá bán phải bằng chi phí biến đổi bình quân. Trong dài hạn doanh nghiệp cũng phải D4 = MR4 Q3 Q2 Q1 Q1 quyết định có tiếp tục ở lại thị trường để sản xuất hay phải rời bỏ thị trường và mức sản lượng sản xuất là bao nhiêu nếu còn ở lại thị trường. Để giải quyết được vấn đề này cũng sử dụng phương pháp phân tích như trong ngắn hạn nhưng loại trừ chi phí cố định có nghĩa là mọi chi phí đều biến đổi. Giả sử doanh nghiệp coi giá cả thị trường là cho trước và đó chính là doanh thu biên của doanh nghiệp, doanh nghiệp sẽ tăng mức sản lượng đến điểm có doanh thu biên bằng chi phí biên dài hạn (MR = LMC) để tối đa hoá lợi nhuận. Khi giá thị trường là P1 tương ứng có doanh thu biên MR1, doanh thu biên này cắt chi phí biên dài hạn LMC tại G lúc này doanh nghiệp sản xuất và bán ra Q1 sản phẩm. Do giá bán P1 lớn hơn chi phí bình quân dài hạn (LATC1), lợi nhuận được xác định bằng (P1- LACT1)Q1, trên đồ thị được biểu thị bằng hình chữ nhật P1GIK. Doanh nghiệp không sản xuất ở mức sản lượng Q0 tương ứng với điểm H, mặc dù tại điểm H chi phí bình quân dài hạn là thấp nhất và thấp hơn chi phí bình quân dài hạn ở mức sản lượng Q1; lý do trong sản xuất các doanh nghiệp quan tâm đến tổng lợi nhuận hơn là lợi nhuận của một đơn vị sản phẩm. Tại điểm H chi phí bình quân dài hạn là nhỏ nhất làm cho lợi nhuận của một đơn vị sản phẩm lớn nhất nhưng vẫn còn phần lợi nhuận được biểu hiện bằng diện tích tam giác GHI mà doanh nghiệp chưa thu được so với mức sản xuất ở mức sản lượng Q1. Khi giá thị trường giảm xuống P2 tương ứng có doanh thu biên MR2, lúc này doanh nghiệp sản xuất Q2 sản phẩm, nhưng do ở mức sản lượng này giá bán P2 nhỏ hơn chi phí bình quân dài hạn vì vậy doanh nghiệp bị lỗ vốn, nó phải lập tức rời bỏ ngành. Qua phân tích trên nhận thấy giá thị trường ở mức P1 tương ứng với MR1 doanh nghiệp thu được lợi nhuận; ở mức giá P2 tương ứng với MR2 doanh nghiệp phải rời bỏ ngành, giá P1 > LATC còn P2 < LATC. Vì thế có thể chỉ ra rằng doanh nghiệp chỉ có thể ở lại thị trường để sản xuất hàng hoá cho thị trường khi P > LATC và rời bỏ thị trường khi P < LATC. Hay nói cách khác doanh nghiệp quyết định mức sản lượng trong dài hạn là mức sản lượng MR = LMC với điều kiện P > LATC. P1 D1 = MR1 LMC Q2 K P2 P D2 = MR2 LATC Q0 Q1 Q J H I G III. KẾT LUẬN Doanh nghiệp có thể sử dụng nhiều phương pháp khác nhau để xác định mức sản lượng của mình nhưng dưới góc độ kinh tế học các doanh nghiệp có thể vận dụng mối quan hệ giữa doanh thu biên và chi phí biên để xác định được mức sản lượng mà mình cung cấp ra thị trường vừa đảm bảo được các mục tiêu hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp vừa đáp ứng được nhu cầu thị trường. Tài liệu tham khảo [1]. Bộ Giáo dục & Đào tạo. Kinh tế vi mô, Nhà xuất bản Giáo dục, 2006. [2]. Roberts Pindyck và Daniel L Rubin Feld. Kinh tế học vi mô. [3]. Những nguyên lý của kinh tế học, Nhà xuất bản Lao động, 2004♦