Đơn vị tạo câu và thành phần câu của câu đơn tiếng Việt

ÑÔN VÒ TAÏO CAÂU VAØ THAØNH PHAÀN CAÂU CUÛA CAÂU ÑÔN TIEÁNG VIEÄT (*) NGUYEÃN CAO ÑAØM I. 1.1. Caâu khaùc vôùi caùc ñôn vò khaùc cuûa ngoân ngöõ nhö aâm vò, hình vò, töø, töø toå... bôûi raát nhieàu nhöõng daáu hieäu khaùc nhau maø moät trong nhöõng daáu hieäu ñoù laø tính ñoäc laäp thoâng baùo cuûa caâu : caâu laø moät ñôn vò thoâng baùo toái thieåu cuûa ngoân ngöõ. 1.2. Caâu laø moät sô ñoà caáu truùc cuù phaùp nhaát ñònh hay noùi moät caùch khaùc thì caâu cuõng chính laø sô ñoà caáu truùc aáy nhöng ñaõ ñöôïc ñieàn ñaày ñuû baèng nhöõng töø ngöõ cuï theå : Em beù ñoïc saùch, Kyõ sö thieát keá teân löûa, Thaày giaùo giaûng baøi, Con chim moå con saâu, Maët trôøi söôûi aám traùi ñaát... 1.3. Nhö vaäy thì phaân bieât caâu vôùi phaùt ngoân nhö theá naøo cho thích hôïp, cho hôïp lyù ? Qua nhöõng ví duï vöøa neâu ôû treân, roõ raøng chuùng ta phaûi hieåu laø trong ngoân ngöõ, caâu laø moät caáu truùc cuù phaùp nhaát ñònh, moät sô ñoà bao goàm caùc thaønh phaàn C-V-B, coøn trong lôøi noùi thì cuõng laø sô ñoà ñoù nhöng ñaõ ñöôïc hoaøn thieän, ñöôïc laáp ñaày baèng nhöõng töø ngöõ nhaát ñònh. Caâu laø moät ñôn vò cuûa ngoân ngöõ coù tính taùi sinh, noù ñöôïc nhaéc ñi nhaéc laïi trong lôøi noùi maø lôøi noùi laïi ñöôïc hình thaønh nhôø luaân phieân vaø hoaøn bò veà maët töøø vöïng. Coøn phaùt ngoân laø ñôn vò cuûa lôøi noùi khoâng coù khaû naêng taùi sinh ñeå theå hieän moät noäi dung môùi vì nhöõng töø ngöõ cuï theå hình thaønh neân noù ñaõ caûn trôû ñieàu naøy – nhöõng töø ngöõ cuï theå aáy ñaõ giuùp hoaøn chænh moät caáu truùc cuù phaùp nhaát ñònh roài ! Vì vaäy phaùt ngoân chæ neân quan nieäm laø moät trong nhöõng bieán theå lôøi noùi cuûa caâu vaø caâu thì hoaït ñoäng thöïc söï döôùi daïng cuûa phaùt ngoân. Caâu laø söï tröøu töôïng hoùa töø nhieàu phaùt ngoân, ñoù laø moät boä khung ngöõ phaùp chung duøng ñeå caáu taïo haøng loaït nhöõng phaùt ngoân môùi(1). 1.4. Caâu (vaø phaùt ngoân – moät bieán theå cuûa caâu) coù söï theå hieän baûn chaát ngöõ phaùp cuûa mình baèng nhöõng phaïm truø cuù phaùp cuûa tính giao tieáp, cuûa tính hình thaùi vaø cuûa tính vò töø. Ba phaïm truø naøy cuõng chæ phaân bieät vôùi nhau veà maët lyù thuyeát, coøn trong nhöõng phaùt ngoân cuï theå, chuùng thöôøng dính vôùi nhau, ñan cheùo vaøo nhau vaø thöôøng khoâng bao giôø taùch ñöôïc khoûi nhau. Tính giao tieáp vaø tính hình thaùi laø baét buoäc phaûi coù ñoái vôùi baát kyø caâu hay phaùt ngoân naøo, coøn tính vò töø thì khoâng phaûi baét buoäc ñoái vôùi nhöõng caâu (hay phaùt ngoân) maø khoâng theå hieän moái lieân heä cuûa daáu hieäu toàn taïi vôùi ñoái töôïng, chaúng haïn vôùi nhöõng caâu nhö : Thoâi, chaøo nheù ! Vaâng, ñuùng theá. Quaû nhö vaäy ! II. 2.1. Coù 3 loaïi ñôn vò taïo caâu trong caáu truùc caâu tieáng Vieät ñöôïc chia theo caùc caáp ñoä nhö sau caên cöù vaøo nhöõng ñaëc tröng ngöõ phaùp voán coù cuûa chuùng : 2.1.1. Caáp ñoä 1 : Töø toá (Morphe, ΜΟΡΦ). Khi taïo caâu, ngöôøi ta baét buoäc phaûi löïa choïn caùc töø toá – nhöõng “ñôn vò vaät lieäu” (ñoâi khi laáy trong töø ñieån). Vaø nghóa chung maø caâu caàn truyeàn ñaït laïi ñöôïc quyeát ñònh bôûi vieäc löïa choïn caùc “ñôn vò vaät lieäu” naøy. Trong tieáng Vieät hieän ñaïi, töø toá – ñôn vò cô sôû cuûa caâu – truøng laëp hoaøn toaøn vôùi aâm tieát, vôùi tieáng moät(2), vôùi hình vò vaø vôùi töø ñôn tieát. Coù ñieàu caàn phaân bieät vôùi nhöõng ñôn vò naøy ôû choã laø töø toá ñöôïc xeùt ôû ñòa haït caâu laø xeùt trong moái quan heä taïo ra phaùt ngoân, do ñoù (*) In trong “Nhöõng vaán ñeà ngöõ phaùp tieáng Vieät”, Sñd, tr. 90 – 106. (1) B.N Golovin : Daãn luaän ngoân ngöõ hoïc (tieáng Nga). Nxb Vösaya scola, M., 1966. (2) Gaàn khaùi nieäm hình tieát hay tieáng cuûa Nguyeãn Taøi Caån. X. Ngöõ phaùp tieáng Vieät (tieáng, töø gheùp, ñoaûn ngöõ). Nxb ÑH vaø THCN, H., 1975, tr. 13. coù khaû naêng khu bieät nghóa, coù theå mang nghóa, nhöng vì laø töø toá, moät loaïi ñôn vò vaät lieäu cuûa caâu, neân khoâng theå coù tính ñoäc laäp ñöôïc : “naâng cao naêng löïc laõnh ñaïo vaø söùc chieán ñaáu cuûa Ñaûng” : 12 töø toá ñöôïc xeáp ñaët theo traât töï hình tuyeán : yeáu toá noï noái tieáp yeáu toá kia moät caùch lieân tuïc xuoâi chieàu, theo thôøi gian trong chuoãi phaùt ngoân. Töø toá caàn ñöôïc hieåu laø nhöõng ñôn vò tröøu töôïng, ñang hoaït ñoäng vôùi tö caùch laø nhöõng yeáu toá cuûa heä thoáng : moãi töø toá laø moãi chænh theå, nguyeân khoái vaø laø moãi teá baøo hoaøn toaøn chöa coù moät hình thöùc cuù phaùp cuï theå naøo. 2.1.2. Caáp ñoä 2 : Töø vò (Morphoseøme, ΜoρΦoceMa). Khi ñöùng trong caáu truùc caâu, nhöõng töø toá vöøa noùi ñeán ñeàu baét buoäc phaûi ñöôïc saép xeáp laïi theo nhöõng lieân heä vaø quan heä tröïc tieáp nhaát ñònh vôùi nhau. Söï saép xeáp ñoù laø theo moät traät töï caáu truùc naøo ñoù : bôûi vì baûn thaân moãi töø toá ñöôïc xeáp ñaët theo vò trí – chöùc naêng cuûa mình vaø moãi quan heä trong caâu thöôøng laø nhöõng caáu truùc taàng baäc coù hình tuyeán vôùi nhöõng moái lieân heä nhieàu chieàu : a) Naâng ← cao → naêng – löïc → laõnh – ñaïo → vaø → söùc ← chieán – ñaáu → cuûa ← Ñaûng. b) Naâng ← cao ← naêng – löïc ← laõnh – ñaïo → vaø → söùc ← chieán – ñaáu ← cuûa ← Ñaûng. Coù nhöõng töø vò truøng hoaøn toaøn vôùi töø toá veà maët daïng thöùc, ñoù laø nhöõng töø vò ñôn. Coù nhöõng töø vò töông ñöông vôùi töø gheùp, töø ña tieát caùc loaïi, vôùi toå hôïp lieân hôïp vaø vôùi ñoaûn ngöõ caùc loaïi. Ví duï : a) Naâng cao, naêng löïc, laõnh ñaïo, vaø, söùc, chieán ñaáu, cuûa, Ñaûng (8 töø vò). b) Naâng cao, naêng löïc laõnh ñaïo, vaø, söùc chieán ñaáu, cuûa Ñaûng (5 töø vò). Ñoù laø nhöõng “Ñôn vò töø” ñaõ coù vò trí cuûa mình trong tuyeán tính caâu vaø nhö vaäy laø ñaõ ôû trong moät cô cheá cuù phaùp nhaát ñònh. Chuùng caàn ñöôïc hieåu laø nhöõng ñôn vò cuï theå ñang hoaït ñoäng vôùi tö caùch laø nhöõng yeáu toá cuûa moät thoâng baùo nhaát ñònh. Nhöõng “Ñôn vò töø” ñöôïc hình thaønh neân töø söï toå hôïp cuûa caùc töø toá theo traät töï caáu truùc ñöôïc goïi chung laø töø vò. Töø vò laø ñôn vò coù tính ñoäc laäp trong töøng ngöõ caûnh cuï theå, keå caû tröôøng hôïp laø töø vò ñôn. Ñoù laø ñôn vò cô baûn cuûa ngoân ngöõ Vieät Nam, coù “Ñaëc ñieåm laø coù khaû naêng taùch khoûi chuoãi lôøi noùi moät caùch deã daøng vaø xaùc ñònh, hôn nöõa laïi coù tính hoaøn chænh cao ñoä”(3). Coù raát nhieàu loaïi töø vò caên cöù theo caùc caùch keát hôïp khaùc nhau cuûa chuùng. c) Ñaùng löu yù laø nhöõng “Töø vò töï do” nhöõng “Töø vò laâm thôøi – ngaãu nhieân” (mot occasionnel, ñang coù xu höôùng ngaøy caøng phaùt trieån trong tieáng Vieät hieän ñaïi : “baø – ñoàng – naùt – chai – cheø – coác – vôõ – ni – loâng – ñöùt” trong “Ñaây ñuùng laø moät caùi thieân ñöôøng baøy saün cho taäp ñoaøn caùc “baø – ñoàng – naùt – chai – cheø – coác - vôõ – ni – loâng – ñöùt” hoaëc “vua giaëc naøy” trong “Ngöôøi thì baûo Ñeøo Vaên Long 70 tuoåi... coù ngöôøi coøn baûo raèng vua + giaëc naøy töôùng coøn thoï laém”, hoaëc “caàu saét buø nhìn Hieàn Löông vaéng quaïnh” v.v... 2.1.3. Caáp ñoä 3 : Cuù vò (Syntagseøme, ). Nhöõng töø vò (keå caû nhöõng töø vò ñôn) khi hoaït ñoäng theo chöùc naêng thoâng baùo cuûa mình trong caáu truùc caâu coù söï theå hieän moái lieân heä nhaát ñònh cuûa daáu hieäu toàn taïi vôùi ñoái töôïng thì nhaát thieát “phaûi ñaûm nhaän moät chöùc vuï cuù phaùp(4) cuï theå naøo ñoù (laø chuû ngöõ, laø vò ngöõ, laø boå ngöõ v.v...). Ñaây cuõng chính laø nhöõng ñieàu kieän caàn vaø ñuû cuûa moät cuù vò, ñoàng thôøi cuõng laø nhöõng daáu hieäu phaân bieät vôùi töø vò. Do ñoù chuùng ñaõ trôû thaønh nhöõng ñôn vò cuù phaùp cuï theå – nhöõng ñôn vò ñònh cuù : Naâng cao/ naêng löïc laõnh ñaïo/vaø söùc chieán ñaáu cuûa Ñaûng V B1 B2 (caâu naøy coù 3 cuù vò) Coù theå noùi, cuù vò laø giai ñoaïn hoaït ñoäng cuoái cuøng cuûa töø toá treân tuyeán tính baäc caâu ñaõ ñöôïc phaân caáp ñoä. (Sô ñoà I) (3) A.I. Xmirnixhkiy : K voproxu o xlove... trong Voproxönteorii i ixtorii yazöka, M., 1952. (4) Löu Vaân Laêng, Nghieân cöùu ngöõ phaùp tieáng Vieät treân quan ñieåm ngöõ ñoaïn taàng baäc coù haït nhaân. Ngoân ngöõ, 1970, soá 3, tr. 53. CAÂU Caáp ñoä 1 caáp ñoä 2 caáp ñoä 3 Töø toá Töø vò Cuù vò Vì vaäy, cuù vò laø nhöõng ñôn vò ñònh cuù (5) vöøa mang tính chaát cuûa moät caáu truùc töø vöïng – ngöõ nghóa, vöøa mang tính chaát cuûa moät caáu truùc cuù phaùp – chöùc naêng. Chuùng ñaõ laø nhöõng thaønh phaàn caâu. 2.2. Trong tieáng Vieät hieän ñaïi, vieäc phaân chia caùc yeáu toá taïo caâu thaønh ra 3 loaïi, ôû 3 baäc (caáp ñoä) khaùc nhau nhö treân vöøa trình baøy coøn coù theå coù ñöôïc moät yù nghóa thöïc tieãn. Roõ raøng raèng moät trong nhöõng ñaëc ñieåm cô baûn cuûa tieáng Vieät laø caùc ñôn vò cuûa caùc baäc trong heä thoáng noùi chung ñeàu “moùc nhau nhö nhöõng toa taøu”. Ví duï qua 5 töø toá “Ngöôøi baïn hoïc ôû Matxcôva” 1 2 3 4 5 chuùng ta seõ coù ñöôïc nhöõng keát quaû phaân xuaát töø vò vaø cuù vò khaùc nhau tuøy thuoäc vaøo caùc giaûi thuyeát veà nghóa nhö sau : - Giaûi thuyeát a) – ngöôøi baïn / hoïc / ôû Matxcôva. 1 + 2 3 4 + 5 Caâu naøy coù 3 töø vò ñoàng thôøi cuõng laø 3 cuù vò coù nghóa laø : - Töø vò “ngöôøi baïn” ñoàng thôøi laø cuù vò thöù nhaát giöõ vai troø chuû ngöõ trong caâu laø toång soá (keát quaû) cuûa töø toá 1 coäng vôùi töø toá 2. - Töø vò ñôn “hoïc” ñoàng thôøi laø cuù vò thöù hai giöõ vai troø vò ngöõ trong caâu, laø keát quaû cuûa söï chuyeån hoùa cuûa töø toá 3. - Töø vò “ôû Matxcôva” ñoàng thôøi laø cuù vò thöù ba giöõ vai troø traïng ngöõ nôi choán trong caâu, laø keát quaû cuûa töø toá 4 coäng vôùi töø toá 5. - Giaûi thuyeát b) - ngöôøi baïn hoïc / ôû / Matxcôva. 1 + 2 + 3 4 5 cuõng coù 3 töø vò vaø cuõng ñoàng thôøi laø 3 cuù vò theo giaûi thuyeát naøy, coù nghóa laø : - Töø vò “ngöôøi baïn hoïc” ñoàng thôøi laø cuù vò thöù nhaát trong giaûi thuyeát naøy giöõ vai troø chuû ngöõ trong caâu, laø keát quaû cuûa töø toá 1 coäng vôùi töø toá 2 coäng vôùi töø toá 3. - Töø vò ñôn “ôû” ñoàng thôøi laø cuù vò thöù 2 trong giaûi thuyeát naøy, laø keát quaû cuûa söï chuyeån hoùa töø töø toá 4, laø vò ngöõ trong caâu. - Töø vò “Maùtxcôva” ñoàng thôøi laø cuù vò thöù ba trong giaûi thuyeát naøy, laø keát quaû cuûa söï chuyeån hoùa töø töø toá 5, laø traïng ngöõ nôi choán trong caâu noùi. 2.2.1. Söï thay ñoåi daïng thöùc töø vò vaø daïng thöùc cuù vò trong hai giaûi phaùp vöøa neâu treân cuûa cuøng 5 töø toá hoaøn toaøn gioáng nhau, laø do nhaân toá veà nghóa chi phoái. Noùi moät caùch khaùc thì söï thay ñoåi veà nghóa ôû ñaây ñaõ keùo theo söï thay ñoåi caû veà cô caáu toå chöùc caùc ñôn vò taïo caâu vaø laøm cho caû caáu truùc toaøn caâu cuõng thay ñoåi luoân : chuùng ta coù ñöôïc 2 caâu ñoàng aâm ngöõ phaùp. Ñieàu naøy daãn ñeán moät vieäc caàn ñöôïc hieåu laø : daïng thöùc (hình thaùi) töø vò vaø daïng thöùc cuù vò, thaäm chí caû daïng thöùc caâu trong tieáng Vieät thöïc söï laø ñaëc ñieåm cuûa vaán ñeà caáu truùc, theå hieän thoâng qua caùc chöùc naêng toå hôïp do caùc quan heä cuù phaùp quyeát ñònh neân. Töø vò, cuù vò vaø ngay caû caâu trong tieáng Vieät caàn ñöôïc hieåu laø nhöõng ñôn vò caáu truùc – chöùc naêng khaùc loaïi, khaùc baäc laø vì vaäy. Hieän töôïng chuyeån ñoåi xaûy ra ôû ñaây (ít nhaát veà maët hình thöùc) coøn laø moät hieän töôïng chuyeån ñoåi phaïm truø töø loaïi vaø chuyeån ñoåi chöùc naêng cuù phaùp cuûa caùc lôùp töø vò trong ngoân ngöõ Vieät Nam hieän ñaïi. III. (5) Yu. X. Xtepanov : Nhöõng cô sôû cuûa ngoân ngöõ hoïc ñaïi cöông. Nxb ÑH vaø THCN, H., 1984. 3.1. Töø vò vaø cuù vò ñeàu laø nhöõng ñôn vò chöùc naêng. Töø vò laø ñôn vò chöùc naêng ñònh danh thuoäc caáp ñoä töø vöïng – ngöõ nghóa, töùc laø chuùng ta coøn coù khaû naêng xem xeùt vaø phaân xuaát caáu truùc cuûa chuùng theo muïc ñích thoâng tin vaø treân cô sôû cuûa caùc moái lieân heä cuù phaùp giöõa chuùng trong töøng tröôøng hôïp cuï theå. Cuù vò laø ñôn vò chöùc naêng ñònh cuù, vöøa thuoäc caáp ñoä töø vöïng – ngöõ nghóa, vöøa thuoäc caáp ñoä cuù phaùp – chöùc naêng neân chuùng laø nhöõng chænh theå khoâng chia caét ñöôïc, khoâng phaân xuaát ñöôïc keå caû nhöõng tröôøng hôïp coøn caûm nhaän ñöôïc nghóa toá ôû töøng thaønh phaàn caáu taïo neân chuùng. 3.2. Töø toá laø ñôn vò phaân loaïi... Ñaây chính laø nhöõng vieân gaïch, nhöõng voâi vöõa, nhöõng goã, caùt vaø nöôùc v.v... duøng ñeå xaây döïng neân caáu truùc cuûa phaùt ngoân. 3.3. Nhöõng ñôn vò chöùc naêng ñöôïc theå hieän trong caáu truùc caâu treân cô sôû cuûa nhöõng moái lieân heä cuù phaùp giöõa caùc ñôn vò phaân loaïi, töùc laø giöõa caùc töø toá. Phaïm vi nghieân cöùu cuûa cuù phaùp cuõng laø ôû ñaây. Nhöõng moái lieân heä vaø quan heä cuù phaùp naøy thöôøng thöôøng ñöôïc bieåu hieän baèng nhieàu phöông thöùc khaùc nhau, trong ñoù coù nhöõng phöông thöùc thuaàn tuùy cuù phaùp, coù nhöõng phöông thöùc hình thaùi hoïc vaø coù caû nhöõng phöông thöùc ngöõ aâm. Nhöõng khaùc nhau cô baûn cuûa cô caáu ngöõ phaùp trong ngoân ngöõ chung nhö cô caáu toång hôïp vaø cô caáu phaân tích cuõng ñöôïc naûy sinh töø ñaây. 3.4. Quaù trình hoaït ñoäng ngoân ngöõ töø baäc töø toá ñeán baäc cuù vò trong tuyeán tính caâu (xem sô ñoà 1) coøn coù theå moâ taû nhö laø moät quaù trình hoaït ñoäng phoái hôïp hôïp lyù giöõa caùc ngaønh töø vöïng – ngöõ nghóa, hình thaùi hoïc – ngöõ nghóa vaø cuù phaùp hoïc – ngöõ nghóa voán tröôùc ñaây ñöôïc xem xeùt nhö laø nhöõng ngaønh bieät laäp, ít coù quan heä vôùi nhau do choã chuùng ñeàu coù nhöõng ñoái töôïng nghieân cöùu rieâng cuûa mình. IV. 4.1. Thaønh phaàn caâu xeùt theo quan nieäm ñang trình baøy thì khoâng phaûi laø caùi gì khaùc maø chính laø nhöõng cuù vò (syntagseøme) – nhöõng töø vò thöïc thuï, ñaõ ñaûm nhieäm moät chöùc vuï cuù phaùp nhaát ñònh trong caâu. Chuùng toâi taïm chia ra 4 thaønh phaàn caâu töông öùng vôùi 4 cuù vò : 1. Cuù vò giöõ chöùc naêng chuû ngöõ, laø thaønh phaàn chuû ngöõ (C). 2. Cuù vò giöõ chöùc naêng vò ngöõ, laø thaønh phaàn vò ngöõ (V). 3. Cuù vò giöõ chöùc naêng boå ngöõ laø thaønh phaàn boå ngöõ ñoái töôïng : (B) – tröïc tieáp vaø (GB) – giaùn tieáp. 4. Cuù vò giöõ chöùc naêng traïng ngöõ, laø thaønh phaàn traïng ngöõ caùc loaïi tröïc tieáp vaø giaùn tieáp – (Tr), (tröø traïng ngöõ cuûa toaøn caâu – TR -) 4.2. Chuû ngöõ vaø vò ngöõ laø hai thaønh phaàn chính yeáu cuûa caâu(6). Moái quan heä giöõa chuû ngöõ vaø vò ngöõ laø moät moái quan heä höõu cô, moái quan heä cuûa hai trung taâm luoân luoân boå trôï cho nhau, raøng buoäc laãn nhau. Quan heä giöõa chuùng laø quan heä töôøng thuaät, bieåu hieän söï phuï thuoäc laãn nhau, söï phuï thuoäc hai chieàu : C ⇔ V. Caû C vaø V ñeàu khoâng coù söï hôn caáp tuyeät ñoái : chuùng coù cuøng moät haïng trong caáp heä cuù phaùp baäc caâu (baäc I, sô ñoà 2). 4.2.1. Quan heä giöõa chuùng coøn laø moät quan heä ñaëc bieät, taïo neân tính vò töø cuûa ñôn vò, ñöôïc goïi laø caáu truùc vò töø tính. Khaùc vôùi töø toå (toå hôïp töø), caáu truùc vò töø tính luoân luoân theå hieän moät toång hôïp caùc khaùi nieäm : “ñöùa treû ñang hoïc” chæ khaùi nieäm ngöôøi chuû cuûa haønh ñoäng vaø khaùi nieäm haønh ñoäng. Song ngoaøi nhöõng khaùi nieäm vöøa ñöôïc goïi teân trong caáu truùc aáy ra, noù coøn truyeàn ñaït caû nhöõng khaùi nieäm theå hieän tính ngöõ phaùp nhö : moái quan heä veà thôøi gian nhö tính laâm thôøi (provisoire) vaø moái quan heä hieän thöïc laø tính hình thaùi. Ñoâi khi noù coøn truyeàn ñaït caû tính caù theå (personnel), coù nghóa laø truyeàn ñaït caû moái quan heä giöõa ngöôøi haønh ñoäng vôùi söï kieän, vôùi ñoái töôïng baèng ñaëc tröng cuûa chính ngöôøi noùi laø ngoâi thöù nhaát, cuûa ngöôøi ñoái thoaïi laø ngoâi thöù hai hay khoâng phaûi cuûa ngöôøi noùi hoaëc ngöôøi ñoái thoaïi laø ngoâi thöù ba. 4.2.2. Tính laâm thôøi, tính hình thaùi vaø tính caù theå naûy sinh trong caáu truùc vò töø vaø ñoàng thôøi hình thaønh neân caùi goïi laø tính vò töø(7) maø neáu khoâng coù noù thì cuõng khoâng theå coù moät thoâng baùo naøo caû. Caáu truùc vò töø laø moät khaùi nieäm roäng hôn meänh ñeà (khoâng phaûi caáu truùc vò töø naøo cuõng seõ laø meänh ñeà caû. Meänh ñeà laø moät ñôn vò giao tieáp ñöôïc ñaëc tröng baèng ngöõ ñieäu cuï theå vaø baèng söï phaân chia thöïc taïi. Caáu truùc vò töø laø neàn taûng cuûa meänh ñeà, khoâng coù noù khoâng coù meänh ñeà (vì vaäy tính vò töø laø ñaëc tröng baét buoäc cuûa meänh ñeà) nhöng noù chöa phaûi laø meänh ñeà. (6) Nguyeãn Kim Thaûn : Nghieân cöùu veà ngöõ phaùp tieáng Vieät taäp II. Nxb Khoa hoïc, 1964, tr. 176. (7) Xem theâm muïc 1.4 trong phaàn I. Ñôn vò töø tính ñöôïc toå chöùc neân theo moât caùch thöùc rieâng. Noù coù theå goàm moät töø, song theo qui luaät thöôøng goàm nhieàu töø hoaëc nhieàu töø toå. Nhöng nhöõng yeáu toá caáu thaønh cuûa noù khoâng phaûi laø nhöõng töø hay nhöõng töø toå maø laø nhöõng yeáu toá ñöôïc goïi laø nhöõng thaønh phaàn caâu (treân thöïc teá laø nhöõng thaønh phaàn cuûa ñôn vò vò töø tính). 4.3. Boå ngöõ vaø traïng ngöõ veà nguyeân taéc laø nhöõng thaønh phaàn thöù yeáu cuûa caâu nhöng khoâng theå löôïc boû tuøy yù ñöôïc. Boå ngöõ laø nhöõng thaønh phaàn cuù phaùp boå sung nhöõng chi tieát veà nghóa chuyeân moân hoùa cho töøng nhoùm ñoäng töø nhaát ñònh laøm vò ngöõ trong caâu. Nhöõng nghóa veà ñoái töôïng, veà ñieåm ñeán, veà ngöôøi tieáp nhaän chæ keát hôïp ñöôïc vôùi moät hay moät vaøi nhoùm ñoäng töø nhaát ñònh vaø nghóa cuûa chuùng ñeàu bò yù nghóa khaùi quaùt cuûa caùc nhoùm ñoäng töø naøy chi phoái. Traïng ngöõ trong khi ñoù laø nhöõng thaønh phaàn cuù phaùp boå sung nhöõng chi tieát veà nghóa chung nhaát cho baát kyø nhoùm ñoäng töø naøo tham gia laøm vò ngöõ trong caâu. Nghóa cuûa traïng ngöõ khoâng heà bò nghóa cuûa caùc nhoùm ñoäng töø vò ngöõ chi phoái. Ñoù laø nhöõng yù nghóa phuï chæ ñieàu kieän, chæ nguyeân nhaân, chæ muïc ñích v.v... cuûa haønh ñoäng do caùc ñoäng töø laøm vò ngöõ theå hieän. 4.3.1. Moái quan heä giöõa B vaø Tr vôùi V laø moái quan heä chính phuï, moái quan heä phuï thuoäc moät chieàu, laø moái quan heä phuï thuoäc giöõa caáp heä cuù phaùp baäc caâu vôùi caáp heä cuù phaùp baäc thaønh phaàn. Theo nguyeân taéc, caû B laãn Tr ñeàu chòu söï chi phoái veà maët quan heä cuù phaùp cuûa V (baäc 2, sô ñoà 2). Ta coù theå bieåu dieãn tính chaát taàng baäc trong heä thoáng caùc caáp ñoä cuûa caùc thaønh phaàn caâu (cuûa caùc cuù vò) baèng sô ñoà khaùi quaùt nhö sau : (Sô ñoà 2) C ⇔ V 1 B, Tr 2 4.3.2. Nhö vaäy laø veà phaàn caùc moái lieân heä vaø quan heä giöõa caùc yeáu toá thaønh phaàn thì phöông phaùp phaân ñoaïn theo thaønh phaàn caâu ôû ñaây phoå bieán nhaát ñaõ söû duïng hai kieåu lieân heä : lieân heä phuï thuoäc hai chieàu (phuï thuoäc laãn nhau) vaø lieân heä phuï thuoäc moät chieàu (sô ñoà 2, B vaø Tr) laø nhöõng thaønh phaàn chöùc naêng phuï thuoäc moät chieàu vaøo V, coù nghóa laø nhöõng thaønh phaàn cuûa thaønh phaàn. Noùi moät caùch khaùc thì V chi phoái, laøm chuû vaø ñoøi hoûi söï hieän dieän hay khoâng caàn hieän dieän cuûa B vaø Tr. (Sô ñoà 3) V B Tr 4.4. Boä phaän ñònh ngöõ (Ñn) khoâng ñöôïc coi laø thaønh phaàn caâu thöïc thuï. Ñaây chæ laø nhöõng thaønh phaàn phuï môû roäng cuûa taát caû caùc thaønh phaàn caâu, thaäm chí cuûa caû chính ñònh ngöõ (ñònh ngöõ cuûa ñònh ngöõ). Ñònh ngöõ nhö vaäy laø thaønh phaàn chöùc naêng khoâng ñoäc laäp nhöng raát caàn thieát khi muoán môû roäng caâu. Ñònh ngöõ cuõng ñoàng thôøi laø yeáu toá haïn ñònh tính khaùi quaùt cuûa moät trung taâm baát kyø trong töøng yeáu toá thaønh phaàn caâu. Haïn ñònh vaø khaùi quaùt trong khi môû roäng chính laø nhieäm vuï chuû yeáu cuûa thaønh phaàn ñònh ngöõ ñoái vôùi baát kyø trung taâm naøo trong caùc toå hôïp coù chöùa noù. 4.4.1. Ñònh ngöõ noùi chung coù khi toàn taïi nhö moät yeáu toá baét buoäc laøm taêng theâm saéc thaùi yù nghóa, taïo hình aûnh ngheä thuaät, gôïi yù boùng baåy, uyeån chuyeån v.v... cho caâu vaên. Vì vaä