Folklore và mô hình dung thông trong Thi pháp tiểu thuyết của Chinghiz Aitmatov

TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 2 (27) - Thaùng 3/2015 79 FOLKLORE VÀ MÔ HÌNH DUNG THÔNG TRONG THI PHÁP TIỂU THUYẾT CỦA CHINGHIZ AITMATOV NGUYỄN THỊ TUYẾT (*) TÓM TẮT Folklore là nét đặc trưng trong tư duy và kết cấu của hầu hết tác phẩm Aitmatov. Folklore tham gia vào toàn bộ cấu trúc tác phẩm tạo thành dạng cốt truyện đồng tâm, không gian - thời gian tái sinh vô tận, nhân vật song trùng và tạo ra nhiều khả năng chủ đề, mô hình dung thông trong thi pháp. Folklore trở thành bức bình phong để nhà văn thể hiện thái độ tư tưởng chính trị một cách khôn ngoan, là một loại chất liệu đặc biệt để phản ánh những vấn đề cấp bách trong đời sống xã hội Xô viết nửa sau thế kỷ XX, và những vấn đề nhân sinh muôn thuở, tạo nên nội dung triết học đạo đức sâu sắc cho tác phẩm. Từ khóa: Folklore, Chinghiz Aitmatov, cốt truyện đồng tâm, nhân vật song trùng, thi pháp dung thông ABSTRACT Folklore is the characteristic feature of Aitmatov’s thinking mode and almost of his novel structure. Folklore participates in the whole works structure to form concentric plot, infinitely regenerative space-time, parallel characters, creating many possibilites for themes, and many models in communication poetics. Folklore is a screen for Aitmatov to show wisely his political ideology attitude, and is special material for him to reflect urgent problems of Soviet society in the second half of the twentieth century, and also the human’s age-old problems, creating profound moral philosophical content for literary works. Key words: Folklore, Chinghiz Aitmatov, concentric plot, parallel characters, communication poetics 1. MỞ ĐẦU* Khi những vấn đề cấp thiết của hiện sinh đi tìm khuôn đúc trong những mẫu hình muôn thuở là khi con người trở về với nguồn cội bản thể trong một niềm cảm ứng đặc biệt. Theo Đặng Anh Đào thì “ở mức độ phổ quát nhất, sự trở về với huyền thoại thường bộc phát khi có hiện tượng tỉnh thức trước một số vấn đề mới của hiện sinh”. Văn chương của Aitmatov là một hiện tượng như thế, từ những bức bách (*) ThS, Trường Đại học An Giang trong đời sống chính trị xã hội Xô viết nửa sau thế kỷ XX, nhà văn đã tìm thấy “bảo bối” trong quá khứ, trong chiều sâu văn hóa dân tộc - nguồn lực folklore. Chinghiz Aitmatov (1928-2008) là nhà văn người Kirghizia, sống dưới thời Xô viết, viết văn bằng hai ngôn ngữ: tiếng mẹ đẻ và tiếng Nga. Ngay từ những truyện ngắn đầu tiên, Aitmatov đã miêu tả được một phần hiện thực bộn bề của cuộc sống Xô viết, đến Jamilya (1958), Người thầy đầu tiên (1962), đã tạo nên tiếng vang 80 mạnh mẽ và xác lập vị trí vững vàng của Aitmatov trên văn đàn, và vị trí danh dự ấy không thể thay thế khi những tác phẩm nổi tiếng khác của ông lần lượt xuất hiện: Vĩnh biệt Gunxarư! (1966), Con tàu trắng (1970), Sếu đầu mùa (1975), Con chó khoang chạy ven bờ biển (1977), Và một ngày dài hơn thế kỷ (1980), Đoạn đầu đài (1986), Khi những ngọn núi sụp đổ (2006)... Những thay đổi trong đời sống chính trị xã hội Xô viết (đặc biệt là từ sau 1965) dần lộ rõ những hạn chế, sai lầm và bản thân những đổi mới trong quan điểm tư tưởng và nghệ thuật của Aitmatov, tác phẩm xuất sắc của ông báo trước một xu thế biến chuyển của lịch sử, và từ núi đồi quê hương, từ folklore của dân tộc mình đã nói lên những vấn đề chung của con người, của nhân loại. Văn chương Aitmatov thấm nhuần văn hóa dân gian Kirghizia giàu đẹp, tự bản nguyên cội nguồn gặp gỡ một cách kỳ lạ với folklore thế giới, với vô thức nhân loại, Aitmatov góp mặt vào dòng văn học thế giới một cách đầy ấn tượng: cùng lúc, bằng yếu tố folklore (những huyền thoại, truyền thuyết, câu chuyện cổ, motif Kinh thánh,), ông chỉ ra những điểm nhức nhối trong đời sống đạo đức, kinh tế, xã hội Xô viết nửa sau thế kỷ XX, và đưa ra những chỉ dẫn cho thời đại bằng cách nhìn sâu vào quá khứ văn hóa dân tộc. Folklore trong tác phẩm của Aitmatov vô cùng đa dạng và phong phú về số lượng cũng như thể loại, trong đó truyền thuyết và huyền thoại đóng vai trò “mũi nhọn” trong việc truy tìm cội nguồn văn hóa, ký ức dân tộc; và như toan tính của nhà văn, folklore đóng vai trò chủ đạo trong toàn bộ kết cấu tác phẩm, từ nội dung tư tưởng đến hình thức nghệ thuật; hơn nữa, đối với độc giả, nó như là một hệ thống mở, luôn mời gọi bạn đọc giải mã và kiến tạo trong suốt quá trình tiếp nhận. Rõ nét nhất là từ Vĩnh biệt Gunxarư! đến Đoạn đầu đài, sự tham gia của yếu tố folklore không chỉ tạo ra nhiều khả năng chủ đề và cốt truyện mà nó còn chi phối cách tổ chức không gian, thời gian, hệ thống nhân vật,... tất cả tạo thành mô hình dung thông trong thi pháp. 2. NỘI DUNG 2.1. Dung thông Dung thông (Communication) là thuật ngữ được sử dụng rộng rãi trong Phật giáo. Trong Viên dung vô ngại của Kinh Hoa Nghiêm xem đó là sự dung thông Tam thế: “Tất cả pháp trong vũ trụ đều đồng một thể tánh”(1), “Không chỉ có sự dung hợp riêng lẻ của không gian và thời gian mà còn có cả sự dung hợp giữa nhiều không gian và nhiều thời gian, trong không gian có thời gian, trong thời gian có không gian, dung dung nhiếp nhiếp vô cùng vô tận”(2), “vũ trụ là một cảnh ứng tiếp về tinh thần”(3); Thiền Sư Hương Hải (1628-1715) trong bài thơ Sự lý dung thông, lại xem như một sự thông suốt về đạo và đời. Tư tưởng về sự tương thông này cũng thật trùng khít với những nghiên cứu mới nhất của vật lý lượng tử mà A. Einstein đã khẳng định: continue-không thời gian, và chúng cũng vận hành theo triết lý Dung thông (thuyết Bootstrap) của G. Chew. Triết lý ấy từ bỏ hoàn toàn thế giới quan cơ học trong vật lý Newton, ở đó, vũ trụ được hiểu như là một mạng lưới động chứa toàn những biến cố liên hệ với nhau; không một tính chất nào của bất kỳ thành phần nào trong mạng lưới này là cơ bản; tất cả chúng đều sinh ra từ tính chất của những thành phần khác, và chúng tương thích toàn diện trong quá trình tương tác của những cấu trúc xác định trong toàn mạng lưới. 81 Nếu ta xem tác phẩm văn học là một cơ thể, một cấu trúc hoàn chỉnh thì các bộ phận, các phương diện của cấu trúc ấy có mối quan hệ mật thiết, thống nhất chặt chẽ với nhau. Song, đâu là hạt quark(4) tạo ra trường lực tương tác ấy trong mỗi thế giới nghệ thuật luôn là một bí mật và luôn khác nhau; với tác phẩm của Aitmatov, có thể nói, yếu tố folklore là “hạt cơ bản” tạo nên sự dung thông độc đáo trong thi pháp. Ở đây chúng tôi hiểu dung thông là sự tương ứng, tương đồng, (nhiều khi là đồng nhất). Thi pháp dung thông trong tiểu thuyết Aitmatov được thể hiện rõ trong hệ thống chủ đề, trong cấu trúc cốt truyện đồng tâm, trong không - thời gian tái sinh vô tận và hệ thống nhân vật song trùng độc đáo. 2.1. Mô hình dung thông trong thi pháp tiểu thuyết Aitmatov 2.2.1. Cốt truyện đồng tâm Nếu quan niệm cốt truyện là “hệ thống sự kiện làm nòng cốt” thì những câu chuyện folklore nằm ngoài các cốt truyện của Aitmatov, nhưng hiểu theo một cách khái quát hơn, “cốt truyện là hệ thống các quan hệ qua lại của các nhân vật, là lịch sử phát triển và tổ chức một tính cách nào đó”(5) và cốt truyện liên quan mật thiết tới hành động (cảm xúc, ý định trong hành vi, cử chỉ, nét mặt,) của nhân vật, thì các folklore ấy lại nằm trong chỉnh thể cốt truyện của ông. Trong mô hình tác phẩm Aitmatov thường có nhiều câu chuyện, nhiều thời đại cùng tồn tại: folklore - câu chuyện quá khứ và câu chuyện hiện tại thời Xô viết. Chúng tôi đã thống kê những cốt truyện cơ bản trong một số tiểu thuyết tiêu biểu của Aitmatov như sau: Tác phẩm Câu chuyện hiện tại Câu chuyện folklore Vị trí câu chuyện folklore Vĩnh biệt Gunxarư! (25 phần) Cuộc đời Tanabai và con ngựa Gunxarư trong thời kỳ tập thể hóa nông nghiệp Câu chuyện về người thợ săn già Thuộc phần 22 Con tàu trắng (7 phần) Cuộc sống nghèo khó và bị áp bức của Momun và thằng bé ở chân núi hoang vu bên hồ Isuckul Huyền thoại Mẹ Hươu Sừng phần 4 (chính giữa tác phẩm) Con chó khoang chạy ven bờ biển (12 phần) Hành trình ra khơi lần đầu tiên của Kirixk gặp tai nạn và sự hy sinh của những người lớn Huyền thoại về vịt Luvrơ Cả hai truyện được kể lần đầu đều ở phần 2 Huyền thoại về Người Đàn bà Cá Và một ngày Hành trình của Edigej đi qua 30 vexta trên thảo nguyên đến nghĩa trang Mẹ để chôn Câu chuyện tình yêu của chàng danh ca già Rajmaly Phần 10 82 dài hơn thế kỷ (12 phần) cất Kazangap Câu chuyện viễn tưởng về tàu vũ trụ và hành tinh Ngực rừng Truyền thuyết về nghĩa trang Mẹ Phần 6 (chính giữa tác phẩm) Đoạn đầu đài (3 phần) Hành trình cứu vớt điều thiện của Apdi Cuộc sống hợp tác hóa đầy bức xúc (của Boston) Câu chuyện Sáu người và người thứ bảy Thuộc phần 1 Cuộc đối thoại giữa Jesu và Pilat Thuộc phần 2 (chính giữa tác phẩm) Gia đình sói Acbara và Tastrainar Xuyên suốt cả tác phẩm Kết cấu cốt truyện của tiểu thuyết Aitmatov được tổ chức rất hấp dẫn, hoạt lực ấy còn được nhân lên nhờ thành phần tạo nghĩa của các yếu tố folklore: folklore làm hệ quy chiếu cho những sự kiện được miêu tả trong đường dây cốt truyện chính (câu chuyện hiện tại), trở thành những câu chuyện ngụ ngôn, đồng thời, nó có vai trò mở rộng hệ chủ đề, cốt truyện và dung lượng tác phẩm. Tâm trong cốt truyện đồng tâm chính là ý nghĩa sâu xa trong các câu chuyện folklore giao thoa với những vấn đề trong cuộc sống Xô viết đương thời, đó chính là điểm gặp gỡ của nhiều tuyến cốt truyện: vùng giao thoa hoặc nhiều khi trùng khít về nội dung tư tưởng, triết lý nhân sinh ẩn đằng sau những câu chuyện folklore. Folklore là hồng tâm phát sáng những triết lý ấy. Điều này cũng được thể hiện rất rõ trong nỗ lực tổ chức tác phẩm của Aitmatov: phần lớn, những câu chuyện folklore trung tâm nằm chính giữa tác phẩm, như bảng trên đã thống kê ở trên (Huyền thoại Hươu Mẹ nằm chính giữa tác phẩm Con tàu trắng, truyền thuyết về nghĩa trang Mẹ nằm chính giữa tác phẩm Và một ngày dài hơn thế kỷ, cuộc đối thoại giữa Pilat và Jesu nằm chính giữa tác phẩm Đoạn đầu đài). Ở Vĩnh biệt Gunxarư! cuộc đời Tanabai không chỉ được bổ sung và thống nhất với cuộc đời con ngựa của ông, Gunxarư, mà còn thống nhất với bài hát cổ, trong việc thể hiện những vấn đề cuộc sống Xô viết hiện đại. Trong bài hát của người thợ săn già, Karagul như một mẫu hình về người anh hùng trong cuộc sống (một thợ săn rất giỏi), song lại là con người bi kịch và cuối cùng bị trừng phạt theo lời nguyền của con dê cái xám. Hình mẫu anh hùng của Karagul như một đường dẫn, một sự kết nối với sự điên rồ thời trẻ của Tanabai, trong quá trình tập thể hóa nông nghiệp. Trước đây chính ông là người cầm đầu những kẻ vô thần trong bản, chính ông đã chủ trương xóa bỏ lều du mục, xóa bỏ lối sống hàng nghìn năm văn hóa mà cha ông để lại, và xưa kia, chính Tanabai Bakaxov đấu tố cả anh trai mình, không kể gì đến tình thâm ruột. Tanabai ngạo mạn tin chắc vào sự ngay thẳng của bản thân đến mức 83 gần như mất cả tính người cũng giống như trái tim sắt đá của Karagul nhẫn tâm giết hết loài dê xám, để ngoài tai mọi lời cầu xin và nguyền rủa của con dê cái già tội nghiệp. Đến cuối tác phẩm Tanabai nhận ra những sai lầm của mình thì đã quá muộn, ông cảm thấy cô đơn như chính tâm trạng của Karagul một mình trên mỏm đá suốt mấy ngày đêm, nhưng không có cách nào khác để thay đổi quá khứ Bằng việc kết hợp nhân vật chính trong tác phẩm với người thợ săn Karagul trong câu chuyện folklore, Aitmatov cho thấy tính chất bi kịch của cuộc đời Tanabai và cuộc đấu tranh giai cấp đẫm máu, khốc liệt như chính sự tuyệt diệt của loài dê núi. Con tàu trắng có rất nhiều câu chuyện dân gian, song câu chuyện trung tâm là huyền thoại về Mẹ Hươu Sừng. Câu chuyện không chỉ nằm chính giữa tác phẩm mà nó còn được tái lặp, các nhân vật đều biết và nhắc đến nhiều lần. Tác phẩm nêu lên vấn đề nhức nhối của xã hội đương thời là sự suy thoái của niềm tin, sự xuống dốc của đạo đức, và bằng những câu chuyện dân gian như một ẩn dụ để báo trước tương lai của xã hội đó. Nếu những kẻ độc ác, bội bạc trong những câu chuyện cổ đều bị trừng phạt đích đáng thì chính kẻ bội tín Orozkul cũng đang bị trừng phạt một cách đau đớn nhất; và như người tù binh bị tước đoạt sự sống, nhưng trong trái tim anh vẫn lưu giữ hồn dân tộc trong những bài ca, thì cậu bé ra đi mang theo niềm tin bất biệt trong trái tim non nớt. Ở Con chó khoang chạy ven bờ biển hành động huyền thoại liên tục tái diễn trong đời sống tinh thần của con người. Sự tái diễn này là trung tâm tư tưởng của câu chuyện Aitmatov, nơi các sự kiện đều không có ranh giới rạch ròi, không phải xuất hiện duy nhất mà là sự tái lặp của hai huyền thoại: việc sáng thế của vịt Luvrơ và nguồn gốc của người Nivkh, từ sự kết hợp của một ngư dân què và Người Đàn bà Cá. Như vịt Luvrơ một mình giữa biển khơi vô tận, công việc của những ngư dân đi biển cũng lênh đênh trên sóng nước và khát vọng tìm thấy một hoang đảo có khác nào với tiếng kêu quàng quạc vô vọng muôn thuở trước. Họ luôn gặp nhau và đồng nhất: luôn luôn thấy mình ở giữa biển vô biên, luôn nhỏ bé vô cùng và yếu đuối vô cùng trước thiên nhiên vĩ đại, bí hiểm. Biển cả thuở hồng hoang ngút ngàn tầm mắt đến bây giờ vẫn luôn vĩ đại, rộng lớn, tinh khiết, bí ẩn, nguyên sơ, nên nỗi tuyệt vọng trong tiếng kêu thảng thốt của vịt Luvrơ cũng là niềm kinh hoàng của Kirixk, của những người đi biển luôn phải đối mặt, và lớn lao hơn, tác phẩm của Aitmatov như một ẩn dụ về niềm tuyệt vọng của con người hậu bán thế kỷ XX. Hầu hết tác phẩm của Aitmatov có cấu trúc tương ứng nhau: nhiều dòng thời gian gắn với nhiều tuyến cốt truyện, nhà văn thường tích hợp yếu tố folklore vào việc miêu tả bức tranh hiện thực - cốt truyện trung tâm, phơi lộ những bệ rạc, khủng hoảng của xã hội đương thời. Song Và một ngày dài hơn thế kỷ có cấu trúc phức tạp hơn: kết hợp chặt chẽ huyền thoại, truyền thuyết từ trong quá khứ và yếu tố khoa học viễn tưởng (một nỗ lực đổi mới tiểu thuyết) là giả thuyết tương lai, quá khứ và tương lai được miêu tả ngay trong hiện thực xã hội Xô viết đương thời. Ba dòng thời gian ấy khá rõ ràng trong đường dây sự kiện: hiện tại (cái chết của Kazangap và công việc chôn cất) - quá khứ (truyền thuyết về nghĩa trang Mẹ) - tương lai (tuyến truyện viễn tưởng về cuộc sống ngoài hành tinh), song nó thống nhất chặt chẽ trong tư tưởng tác phẩm. Trong Và một ngày dài hơn thế 84 kỷ cốt truyện viễn tưởng cũng có chức năng như những câu chuyện folklore, song nếu câu chuyện dân gian cho thấy quá khứ của dân tộc thì yếu tố viễn tưởng mở ra tương lai nhân loại, như chỉ ra trách nhiệm của Xô viết về việc cô lập trái đất. Cốt truyện viễn tưởng cũng được hỗ trợ bởi hai câu chuyện folklore: câu chuyện về tên nô lệ mankurt và câu chuyện của Rajmaly, những câu chuyện được Elizarov, Edigej kể, và Abutalip miệt mài chép lại, xem đó như di sản của ông cha, và chính nó trở thành bằng chứng chống lại anh khi anh bị bắt. Huyền thoại về tên nô lệ mankurt tạo thành một hệ thống liên kết chặt chẽ đến từng chi tiết trong cả ba tuyến cốt truyện, nó như “động mạch chủ” của cơ thể sống, tác phẩm Và một ngày dài hơn thế kỷ. Trước nhất là ở cái tên nghĩa trang Ana Bejit, trong huyền thoại, đó là nơi bà Ana bị đứa con mất ký ức bắn chết; trong tuyến truyện hiện tại là nghĩa trang Mẹ, nơi mà Edigej đang muốn chôn cất người bạn Kazangap thân thiết; và trong cốt truyện viễn tưởng nó là một phần của sân bay vũ trụ. Nếu tình yêu thương bao la của người Mẹ vĩ đại trong câu chuyện huyền thoại hóa thân thành biểu tượng Lòng Mẹ, nghĩa trang vùng Sarozek trở thành di sản văn hóa ngàn năm thì trong tương lai viễn tưởng, tín ngưỡng ấy chẳng có ý nghĩa gì cả. Aitmatov đang đặt ra những vấn đề, những câu hỏi lớn lao của thời đại, mà điểm nhìn được kết nối từ quá khứ đến tương lai. Nếu trong huyền thoại, tên nô lệ mất trí là bởi hình phạt nhục hình dã man bằng khoanh da lạc đà nóng thít chặt vào da đầu cạo nhẵn, nó ăn sâu vào da thịt như một vành đai ép chặt não con người, thì trong tuyến truyện viễn tưởng vành đai sắt mà con người tạo nên là biểu tượng cho sự cô lập trái đất. Cắt đứt với quá khứ và tương lai là những hành động tuy khác hướng nhưng hậu quả là như nhau: sự mất gốc và hủy diệt. Và trong cốt truyện hiện tại, Shabitzhan một cán bộ công chức cấp tỉnh sẵn sàng chấp nhận sự phá hủy nghĩa trang Ana Bejit, cũng là một tên mankurt chính cống. Di sản của dân tộc chẳng có ý nghĩa gì đối với anh ta, mọi thứ chẳng có ý nghĩa gì cả, từ cái chết của người bố đến truyền thống văn hóa Một cách thâm thúy và độc đáo, Aitmatov đã phóng chiếu bài học đạo đức và những giá trị từ huyền thoại mankurt vào các truyện kể có vẻ ít điểm chung với nó, và chỉ thông qua lăng kính của huyền thoại mới có thể hiểu đầy đủ và đánh giá đúng đắn các vấn đề mà nhà văn đang đặt ra. Bên cạnh huyền thoại về tên nô lệ, câu chuyện tình bất hạnh của nghệ nhân già, Rajmaly, và cô gái trẻ đẹp Begimaj cũng “giao điểm” trong các đường dây cốt truyện và chủ đề tác phẩm. Câu chuyện, nằm ở phần 10 của tác phẩm, về mặt cốt truyện, như là một cách giải quyết hợp tình cho mối tình khó xử giữa Edigej và quả phụ trẻ tuổi Zaripa. Nếu mối tình của Rajmaly với Begimaj là không thể chấp nhận, thì tình thương mến trong sáng của Edigej dành cho Zaripa cũng không có lối thoát. Tình cảm đó làm cả ba người thật khó xử: Edigej, Ukubala - vợ Edigej, và cả Zaripa nữa. Kazangap đã nhắc lại câu chuyện cũ của ông cha, và như một bài học từ quá khứ, và Edigej đã tìm thấy cách giải quyết vấn đề của mình, song không tránh khỏi những bâng khuâng, đau khổ, Tác phẩm Và một ngày dài hơn thế kỷ không chỉ là câu chuyện của một cuộc đời, một con người, mà là câu chuyện lịch sử của cả dân tộc, trong đó, những câu chuyện 85 folklore như là những chỉ dẫn quan trọng để định hướng tương lai, đó là dụ ngôn, là bài học từ quá khứ. Đoạn đầu đài là một nỗ lực cách tân mạnh mẽ của Aitmatov trong cấu trúc cốt truyện, các chủ đề và sự kết hợp văn phong táo bạo trong những vấn đề thời sự có tính chất báo chí và những vấn đề nhân sinh muôn thuở: vấn đề thiên nhiên, môi sinh (câu chuyện về gia đình sói Arbara và Tastrainar), vấn đề tín ngưỡng, tôn giáo (huyền thoại ngày Chúa bị đóng đinh), vấn đề gay gắt của xã hội đương thời: tệ nạn ma túy, nông trường hợp tác xã... (gia đình Boston)... Sâu xa là vấn đề truyền thống văn hóa dân tộc, đấu tranh giữa thiện và các... các yếu tố folklore là hồng tâm phát sáng những triết lý ấy. Folklore đóng vai trò quan trọng như những câu chuyện sáng tạo độc đáo trong tác phẩm Aitmatov. Những câu chuyện đó vô cùng phong phú và đa dạng, vừa liên tục mở rộng quy mô truyện kể vừa dẫn dắt bạn đọc xuyên qua một loạt các sự kiện từ quá khứ đến hiện tại, và nhà văn tin rằng, từ những bài học của lịch sử, của quá khứ, chúng ta có thể tìm ra con đường đúng đắn để giải quyết những tồn tại của xã hội. Chức năng ngụ ngôn của folklore trong tác phẩm của Aitmatov tạo sự đa nghĩa, hấp dẫn, và chính điều này là cội nguồn của sự “lấp lửng lưỡng nan” (người khôn ăn nói nửa chừng, ca dao) trá hình thái độ phê bình của tác giả đối với những vấn đề, những hiện tượng, những “thói tật” trong cuộc sống Xô viết. Aitmatov đã dùng folklore như một phương tiện hữu hiệu để thể hiện quan điểm (bất đồng chính kiến) của mình trong cuộc chiến chống lại sự chuyên chế nhưng theo một cách nhẹ nhàng và tinh vi hơn sự công khai bạo động của A. Solzhenitsyn. Đó là tài năng “đã đi trước so với nhiều người”, “thể hiện