Giáo trình chính trị 2008 mới

TÀI LIỆU GIÁO TRÌNH CHÍNH TRỊ 2008 - MỚI
MỤC LỤC MỤC LỤC 2 LỜI NÓI ĐẦU 10 Bài 1(6) 11 CHỦ NGHĨA DUY VẬT KHOA HỌC 11 1. VẬT CHẤT 11 1.1. Bản chất của thế giới 11 1.2. Phạm trù vật chất 12 1.3. Vận động là phương thức tồn tại của vật chất 14 1.4. Không gian và thời gian 15 1.5. Tính thốngnhất của thế giới 16 2. Ý THỨC 17 2.1. Phạm trù ý thức 17 2.2. Nguồn gốc của ý thức 18 2.3. Bản chất của ý thức 19 3. QUAN HỆ GIỮA VẬT CHẤT VÀ Ý THỨC 19 3.1. Những quan điểm khác nhau 19 3.2. Quan điểm triết học Mác-Lênin 20 3.3. Ý nghĩa phương pháp luận của mối quan hệ giữa vật chất và ý thức 20 Bài 2 (8) 21 NHỮNG NGUYÊN LÝ VÀ QUY LUẬT CƠ BẢN 21 CỦA PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT 21 1. HAI NGUYÊN LÝ CỦA PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT 22 1.1. Nguyên lý về mối liên hệ phổ biến 22 1.2. Nguyên lý về sự phát triển 23 2. THẾ GIỚI VẬN ĐỘNG VÀ PHÁT TRIỂN THEO QUY LUẬT 24 2.1. Phạm trù, quy luật 24 2.2. Quy luật tự nhiên và quy luật xã hội 24 2.3. Tính khách quan của quy luật và vai trò của con người. 25 3. NHỮNG QUY LUẬT CƠ BẢN CỦA PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT 25 3.1. Quy luật thống nhất và đấu tranh của các mặt đối lập (QL mâu thuẫn) 25 3.2. Quy luật chuyển hoá từ sự thay đổi về lượng dẫn đến sự thay đổi về chất và ngược lại (gọi tắt là quy luật lượng - chất) 28 3.3. Quy luật phủ định của phủ định 31 Câu hỏi ôn tập bài 2 33 Bài 3 (6) 33 NHẬN THỨC LUẬN KHOA HỌC 33 VÀ HOẠT ĐỘNG THỰC TIỄN CỦA CON NGƯỜI 33 1. BẢN CHẤT CỦA NHẬN THỨC 33 1.1. Những quan điểm khác nhau 33 1.2. Quan niệm về bản chất nhận thức của triết học Mác-Lênin 34 2. THỰC TIỄN VÀ VAI TRÒ CỦA NÓ ĐỐI VỚI NHẬN THỨC 34 2.1. Phạm trù "thực tiễn" 34 2.2. Vai trò của thực tiễn đối với nhận thức 35 3. HAI GIAI ĐOẠN CỦA QUÁ TRÌNH NHẬN THỨC 36 3.1. Trực quan sinh động (nhận thức cảm tính) 36 3.2. Tư duy trừu tượng (nhận thức lý tính) 37 3.3. Sự thống nhất biện chứng giữa nhận thức cảm tính, nhận thức lý tính với thực tiễn 37 4. VẤN ĐỀ CHÂN LÝ 38 4.1. Khái niệm chân lý 38 4.2. Một số đặc trưng của chân lý 38 5. QUAN HỆ GIỮA ĐỔI MỚI NHẬN THỨC VỚI ĐỔI MỚI XÃ HỘI Ở NƯỚC TA 38 5.1 Thực tiễn cách mạng đòi hỏi đổi mới nhận thức 38 5.2. Nội dung và phương hướng đổi mới nhận thức 39 5.3. Phải làm gì để đổi mới nhận thức 39 Bài 4 (4) 40 TỰ NHIÊN VÀ XÃ HỘI 40 NHỮNG ẢNH HƯỞNG CỦA MÔI TRƯỜNG – SINH THÁI 40 VÀ DÂN SỐ ĐỐI VỚI XÃ HỘI 40 1. TÁC ĐỘNG QUA LẠI GIỮA TỰ NHIÊN VÀ XÃ HỘI 40 1.1. Khái niệm tự nhiên và xã hội 40 1.2. Sự tác động biện chứng giữa tựnhiên và xã hội 40 2. MÔI TRƯỜNG – SINH THÁI VÀ ẢNH HƯỞNG CỦA NÓ ĐỐI VỚI XÃ HỘI 41 2.1. Môi trường – sinh thái 41 2.2. Vai trò của môi trường sinh thái đối với xã hội. 41 3. DÂN SỐ VÀ ẢNH HƯỞNG CỦA NÓ ĐỐI VỚI XÃ HỘI 44 3.1. Vai trò của dân số đối với xã hội 44 3.2. Sự “bùng nổ” dân số hiện nay. 44 3.3. Ngăn chặn sự gia tăng dân số 45 Câu hỏi ôn tập bài 4 46 Bài 5 (7) 46 LĨNH VỰC KINH TẾ CỦA ĐỜI SỐNG XÃ HỘI 46 VÀ NHỮNG QUY LUẬT CƠ BẢN 46 CỦA SỰ VẬN ĐỘNG VÀ PHÁT TRIỂN CỦA XÃ HỘI 46 1. LĨNH VỰC KINH TẾ CỦA ĐỜI SỐNG XÃ HỘI 46 1.1. Sản xuất ra vật chất là yêu cầu khách quan của sự tồn tại và phát triển xã hội 46 1.2. Cấu trúc và vai trò của phương thức sản xuất 46 2. NHỮNG QUY LUẬT CƠ BẢN CỦA SỰ VẬN ĐỘNG VÀ PHÁT TRIỂN CỦA XÃ HỘI 48 2.1.Quy luật về sự phù hợp của quan hệ sản xuất với trình độ lực lượng sản xuất 48 2.2. Quy luật về mối liên hệ biện chứng giữa cơ sở hạ tầng-kiến trúc thượng tầng 49 Câu hỏi ôn tập bài 5 51 Bài 6 (6) 52 CẤU TRÚC XÃ HỘI 52 GIAI CẤP VÀ CÁC TỔ CHỨC CHÍNH TRỊ-XÃ HỘI 52 1. KHÁI NIỆM VÀ HAI LOẠI CẤU TRÚC XÃ HỘI 52 1.1. Cấu trúc xã hội chưa có giai cấp 52 1.2. Cấu trúc xã hội có giai cấp 52 2. GIAI CẤP VÀ ĐẤU TRANH GIAI CẤP 53 2.1. Vấn đề giai cấp 53 2.2. Vấn đề đấu tranh giai cấp 54 2.3. Đấu tranh giai cấp của giai cấp vô sản 55 3. NHÀ NƯỚC 57 3.1. Nguồn gốc, bản chất và chức năng của nhà nước 57 3.1.1. Nguồn gốc Nhà nước 57 3.1.2. Bản chất của Nhà nước 57 3.1.3. Đặc trưng của Nhà nước 57 Bản chất của nhà nước thể hiện ở ba đặc trưng cơ bản: 57 3.1.4. Hai chức năng cơ bản của Nhà nước 58 3.2. Nhà nước xã hội chủ nghĩa 58 4. DÂN TỘC, QUAN HỆ DÂN TỘC 59 4.1. Quá trình hình thành dân tộc 59 4.2. Tính giai cấp của vấn đề dân tộc và dân tộc Việt Nam 60 4.2.1. Tính giai cấp của vấn đề dân tộc 60 4.2.2. Dân tộc Việt Nam 60 5. GIA ĐÌNH 60 5.1. Khái niệm, lịch sử gia đình 60 5.2. Vị trí của gia đình trong sự phát triển của xã hội 60 5.3. Gia đình dưới chủ nghĩa xã hội 61 Câu hỏi ôn tập bài 6 61 Bài 7 (3) 62 CON NGƯỜI, NHÂN CÁCH, 62 MỐI QUAN HỆ GIỮA CÁ NHÂN VÀ XÃ HỘI 62 1. BẢN CHẤT CON NGƯỜI 62 1.1. Khái niệm về con người 62 1.2. Bản chất con người 62 2. NHÂN CÁCH 63 2.1. Khái niệm và các yếu tố ảnh hưởng đến nhân cách 63 2.2. Những tiền đề và quá trình hình thành nhân cách của con người mới xã hội chủ nghĩa Việt Nam 64 3. QUAN HỆ GIỮA CÁ NHÂN VỚI TẬP THỂ, CÁ NHÂN VÀ XÃ HỘI 65 3.1. Quan hệ giữa cá nhân với tập thể 65 3.2. Quan hệ giữa cá nhân với xã hội 66 Xây dựng quan hệ đúng đắn giữa cá nhân và xã hội 67 Câu hỏi ôn tập bài 7 67 Bài 8 (5) 67 Ý THỨC XÃ HỘI 67 1. NỘI DUNG, BẢN CHẤT VÀ TÍNH ĐỘC LẬP TƯƠNG ĐỐI CỦA Ý THỨC XÃ HỘI 68 1.1. Ý thức xã hội là sự phản ánh tồn tại xã hội 68 1.2. Tính giai cấp của ý thức xã hội 69 1.3. Ý thức dân tộc 69 1.4. Tính độc lập tương đối của ý thức xã hội 69 2. CÁC HÌNH THÁI Ý THỨC XÃ HỘI 70 2.1. Ý thức chính trị 70 2.2. Ý thức pháp quyền 71 2.3. Ý thức đạo đức 71 2.4. Ý thức khoa học 72 2.4. Ý thức tôn giáo 73 Câu hỏi ôn tập bài 8 74 Bài 9 (3) 74 THỜI ĐẠI HIỆN NAY VÀ QUÁ TRÌNH CÁCH MẠNG THẾ GIỚI 74 1. THỜI ĐẠI VÀ NỘI DUNG CƠ BẢN CỦA THỜI ĐẠI 74 1.1. Cơ sở xác định và phân chia thời đại 74 1.2. Nội dung cơ bản của thời đại hiện nay 74 2. CÁC GIAI ĐOẠN CỦA THỜI ĐẠI 75 3. NHỮNG MÂU THUẪN CƠ BẢN VÀ ĐẶC ĐIỂM CỦA THỜI ĐẠI NGÀY NAY 76 3.1. Những mâu thuẫn cơ bản của thời đại hiện nay 76 3.2. Đặc điểm và xu thế chủ yếu trong giai đoạn hiện nay của thời đại 77 Bài 10 (5) 79 CHỦ NGHĨA TƯ BẢN 79 1. CHỦ NGHĨA TƯ BẢN TỰ DO CẠNH TRANH 79 1.1. Sản xuất hàng hóa và sự ra đời của chủ nghĩa tư bản 79 1.2. Bản chất của chủ nghĩa tư bản 81 1.3. Quá trình lưu thông tư bản, sự phân chia gía trị thặng dư trong xã hội tư bản và đặc điểm của chủ nghĩa tư bản tự do cạnh tranh 83 2. CHỦ NGHĨA TƯ BẢN ĐỘC QUYỀN 85 2.1. Những đặc điểm kinh tế chính trị cơ bản của chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước 85 2.2. Chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước 87 3. ĐỊA VỊ LỊCH SỬ CỦA CHỦ NGHĨA TƯ BẢN 88 3.1. Chủ nhĩa tư bản tạo ra những nhân tố mới thúc đẩy sự phát triển kinh tế 88 3.2. Chủ nhĩa tư bản gây ra những hậu quả nặng nề cho nhân loại 88 3.3. Chủ nhĩa tư bản tạo ra những tiền đề vật chất đầy đủ và tiền đề xã hội chín muồi cho sự ra đời của xã hội mới 88 Câu hỏi: 89 Bài 11 (4) 89 CHỦ NGHĨA XÃ HỘI 89 1. TÍNH TẤT YẾU VÀ NHỮNG ĐẶC TRƯNG CƠ BẢN CỦA CHỦ NGHĨA XÃ HỘI 89 1.1. Tính tất yếu ra đời của chủ nghĩa xã hội 89 1.2. Những đặc trưng của chủ nghĩa xã hội 90 2. CÔNG CUỘC ĐỔI MỚI XÂY DỰNG CHỦ NGHĨA XÃ HỘI 91 2.1. Tính tất yếu của công cuộc đổi mới xây dựng chủ nghĩa xã hội 91 2.2. Tình hình đổi mới ở các nước xã hội chủ nghĩa 91 2.3. Công cuộc đổi mới ở Việt Nam 93 Sáu nguyên tắc cơ bản trong quá trình đổi mới 93 Bài 12 (3) 95 THỜI KỲ QUÁ ĐỘ LÊN CHỦ NGHĨA XÃ HỘI 95 1. TÍNH TẤT YẾU CỦA THỜI KỲ QUÁ ĐỘ LÊN CHỦ NGHĨA XÃ HỘI 95 2. QÚA ĐỘ LÊN CHỦ NGHĨA XÃ HỘI BỎ QUA CHẾ ĐỘ TƯ BẢN 95 2.1. Khả năng quá độ lên chủ nghĩa xã hội bỏ qua chủ nghĩa tư bản 95 2.2. Những điều kiện để quá độ lên chủ nghĩa xã hội bỏ qua chủ nghĩa tư bản 96 2.3. Nội dung của thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội 96 3. THỜI KỲ QUÁ ĐỘ LÊN CHỦ NGHĨA XÃ HỘI Ở VIỆT NAM 97 3.1. Đặc điểm cơ bản của thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam 97 3.2. Mục tiêu và phương hướng cơ bản của quá trình xây dựng chủ nghĩa xã hội trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam 98 Câu hỏi ôn tập bài 12 99 BÀI 13 (5) 100 TƯ TƯỞNG HỒ CHÍ MINH 100 1. NGUỒN GỐC VÀ QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH, PHÁT TRIỂN TƯ TƯỞNG HỒ CHÍ MINH 100 1.1. Nguồn gốc tư tưởng Hồ Chí Minh 100 1.2. Quá trình hình thành và phát triển tư tưởng Hồ Chí Minh 101 2. NỘI DUNG CƠ BẢN CỦA TƯ TƯỞNG HỒ CHÍ MINH 101 2.1 Định nghĩa 101 2.2. Tư tưởng Hồ Chí Minh về giải phóng dân tộc, giải phóng giai cấp, giải phóng con người 102 3. HỌC TẬP VÀ VẬN DỤNG TƯ TƯỞNG HỒ CHÍ MINH 106 3.1. Học tập và vận dụng tư tưởng Hồ Chí Minh là nhiệm vụ của toàn Đảng và toàn dân 106 3.2. Rèn luyện phẩm chất chính trị, đạo đức, lối sống kỹ thuật viên, nhân viên nghiệp vụ theo tư tưởng Hồ Chí Minh 106 Bài 14 (5) 107 ĐƯỜNG LỐI VÀ CHÍNH SÁCH KINH TẾ CỦA 107 NƯỚC CỘNG HÒA XÃ HỘI CHỦ NGHĨA VIỆT NAM 107 1. SỞ HỮU VỀ TƯ LIỆU SẢN XUẤT VÀ THÀNH PHẦN KINH TẾ TRONG THỜI KỲ QUÁ ĐỘ LÊN chủ nghĩa xã hội Ở VIỆT NAM 107 1.1. Sở hữu và các hình thức sở hữu 107 1.2. Thành phần kinh tế trong thời kỳ quá độ 108 1.3. Chính sách đối với từng thành phần kinh tế 110 2. CÔNG NGHIỆP HOÁ, HIỆN ĐẠI HOÁ 111 2.2. Tính tất yếu, tác dụng của công nghiệp hóa 111 2.2. Mục tiêu, quan điểm của công nghiêp hóa, hiện đại hóa ở nước ta 111 2.3. Nội dung cơ bản của công nghiêp hóa, hiện đại hóa 112 3. PHÁT TRIỂN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG 114 3.1. Tính tất yếu khách quan và sự cần thiết phát triển kinh tế hàng hoá 114 3.2. Đặc điểm của nền kinh tế hàng hoá ở nước ta 114 3.3. Quan điểm và giải pháp phát triển kinh tế thị trường của Đảng ta 115 3.4. Các điều kiện và giải pháp phát triển kinh tế hàng hoá ở Việt Nam 115 4. QUAN HỆ PHÂN PHỐI VÀ CÁC HÌNH THỨC THU NHẬP CHỦ YẾU TRONG THỜI KỲ QUÁ ĐỘ 116 4.1. Vị trí của vấn đề phân phối thu nhập 116 4.2. Một số nguyên tắc phân phối ở nước ta hiện nay 116 4.3. Các hình thưc thu nhập chủ yếu 116 5. QUAN HỆ KINH TẾ QUỐC TẾ 117 5.1. Sự cần thiết mở rộng quan hệ kinh tế quốc tế ở Việt Nam 117 5.2. Những nguyên tắc và hình thức kinh tế đối ngoại chủ yếu hiện nay 117 5.4. Những điều kiện và giải pháp mở rộng hiệu quả quan hệ kinh tế quốc tế 118 Bài 15 (3) 119 ĐỔI MỚI VÀ KIỆN TOÀN HỆ THỐNG CHÍNH TRỊ 119 1. KHÁI NIỆM, NỘI DUNG, PHƯƠNG HƯỚNG ĐỔI MỚI HỆ THỐNG CHÍNH TRỊ 119 1.1. Khái niệm hệ thống chính trị 119 1.2. Nội dung, phương hướng cơ bản nhằm đổi mới, kiện toàn hệ thống chính trị 119 2. THỰC HIỆN VÀ PHÁT HUY DÂN CHỦ XÃ HỘI CHỦ NGHĨA 123 2.1. Quan niệm về dân chủ 123 2.2. Dân chủ là bản chất của chế độ xã hội chủ nghĩa, mục tiêu động lực của công cuộc đổi mới 123 3. THỰC HIỆN VÀ PHÁT HUY DÂN CHỦ GẮN LIỀN VỚI TĂNG CƯỜNG PHÁP CHẾ XÃ HỘI CHỦ NGHĨA 124 Câu hỏi ôn tập bài 15 125 Bài 16 (3) 125 CHÍNH SÁCH XÃ HỘI 125 1. CHÍNH SÁCH XÃ HỘI Ở NƯỚC TA - VỊ TRÍ, VAI TRÒ VÀ QUAN HỆ CỦA NÓ VỚI CHÍNH SÁCH KINH TẾ 125 1.1. Vị trí, vai trò của chính sách xã hội 125 1.2. Quan hệ giữa chính sách xã hội với chính sách kinh tế 126 2. PHƯƠNG HƯỚNG, QUAN ĐIỂM VÀ NHỮNG NHIỆM VỤ CHỦ YẾU CỦA CHÍNH SÁCH XÃ HỘI Ở NƯỚC TA HIỆN NAY 126 2.1. Phương hướng 126 2.2. Năm quan điểm chỉ đạo 126 Bài 17 (3) 130 CHÍNH SÁCH ĐỐI NGOẠI 130 CỦA ĐẢNG VÀ NHÀ NƯỚC VIỆT NAM 130 1. TẦM QUAN TRỌNG CỦA CHÍNH SÁCH ĐỐI NGOẠI CỦA ĐẢNG VÀ NHÀ NƯỚC TA 130 2. MỤC TIÊU, NỘI DUNG CHÍNH SÁCH ĐỐI NGOẠI CỦA ĐẢNG VÀ NHÀ NƯỚC TA 131 2.1. Mục tiêu của chính sách đối ngoại 131 2.2. Nội dung của chính sách đối ngoại 131 3. NHIỆM VỤ ĐỐI NGOẠI CỦA ĐẢNG VÀ NHÀ NƯỚC TA 131 4. PHƯƠNG CHÂM CƠ BẢN CỦA HOẠT ĐỘNG ĐỐI NGOẠI 132 4.1. Bảo đảm lợi ích dân tộc chân chính, kết hợp nhuẫn nhuyễn chủ nghĩa yêu nước với chủ nghĩa quốc tế của giai cấp công nhân 132 4.2. Giữ vững độc lập tự chủ, tự lực tự cường, đẩy mạnh đa dạng hoá, đa phương hoá quan hệ quốc tế 132 4.3. Nắm vững hai mặt hợp tác và đấu tranh trong quan hệ quốc tế 133 4.4. Tham gia mở rộng hợp tác khu vực, đồng thời mở rộng quan hệ với các nước trên thế giới 133 Câu hỏi 133 Bài 18 (5) 134 ĐẢNG CỘNG SẢN VIỆT NAM - ĐỘI TIÊN PHONG 134 CỦA GIAI CẤP CÔNG NHÂN, ĐẠI BIỂU TRUNG THÀNH 134 LỢI ÍCH CỦA GIAI CẤP CÔNG NHÂN, 134 NHÂN DÂN LAO ĐỘNG VÀ CỦA CẢ DÂN TỘC 134 1. VAI TRÒ CỦA ĐẢNG CỘNG SẢN VIỆT NAM 134 2. SỰ RA ĐỜI CỦA ĐẢNG CỘNG SẢN VIỆT NAM LÀ TẤT YẾU LỊCH SỬ, LÀ BƯỚC NGOẶT VĨ ĐẠI CỦA CÁCH MẠNG VIỆT NAM 134 2.1. Sự phân hoá giai cấp ở Việt Nam 134 2.2. Hai mâu thuẫn cơ bản của xã hội Việt Nam 135 2.3. Sự khủng hoảng về đường lối cứu nước trước khi Đảng ra đời 136 2.4. Chủ tịch Hồ Chí Minh-Người sáng lập và rèn luyện Đảng Cộng sản Việt Nam 136 3. ĐẢNG CỘNG SẢN VIỆT NAM - ĐỘI TIÊN PHONG CỦA GIAI CẤP CÔNG NHÂN VIỆT NAM, ĐẠI BIỂU TRUNG THÀNH LỢI ÍCH CỦA GIAI CẤP CÔNG NHÂN, NHÂN DÂN LAO ĐỘNG VÀ CỦA CẢ DÂN TỘC 139 3.1. Luôn luôn giữ vững và tăng cường bản chất giai cấp công nhân của Đảng 140 3.2. Đảng đề ra đường lối, chính sách đúng đắn, phù hợp với quy luật khách quan và thực tiễn Việt Nam, phù hợp với nguyện vọng của nhân dân 140 3.3. Thường xuyên củng cố và tăng cường mối quan hệ giữa Đảng với quần chúng 140 3.4. Đảng luôn luôn coi trọng công tác xây dựng Đảng về chính trị, tư tưởng và tổ chức; luôn luôn xây dựng, chỉnh đốn để ngang tầm với nhiệm vụ trong các giai đoạn cách mạng 141 Câu hỏi ôn tập bài 18 141 Bài 19 (5) 142 NHỮNG THẮNG LỢI TO LỚN VÀ BÀI HỌC 142 KINH NGHIỆM CỦA CÁCH MẠNG VIỆT NAM 142 DO ĐẢNG CỘNG SẢN LÃNH ĐẠO 142 1. NHỮNG THẮNG LỢI TO LỚN CỦA CÁCH MẠNG VIỆT NAM 142 1.1. Cách mạng Tháng Tám đã giành chính quyền về tay nhân dân trên cả nước 142 1.2. Giữ vững chính quyền cách mạng, đánh thắng cuộc chiến tranh xâm lược của đế quốc Pháp (1945 - 1954) 144 1.3. Kết hợp cách mạng xã hội chủ nghĩa ở miền Bắc và cách mạng dân tộc dân chủ nhân dân ở miền Nam, tiến hành cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước giành thắng lợi hoàn toàn 145 1.4. Xây dựng và bảo vệ tổ quốc xã hội chủ nghĩa trên cả nước 146 2. NHỮNG BÀI HỌC KINH NGHIỆM CỦA LỊCH SỬ 147 2.1. Nắm vững ngọn cờ độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội. 147 2.2. Cách mạng là sự nghiệp của nhân dân 148 2.3. Không ngừng củng cố và tăng cường khối đại đoàn kết; kết hợp sức mạnh dân tộc với sức mạnh thời đại 149 LỜI NÓI ĐẦU Chính trị là môn học nằm trong chương trình khung giáo dục trung học chuyên nghiệp và là môn thi tốt nghiệp của hệ trung cấp chuyên nghiệp. Mục đích của môn học là trang bị cho học sinh những kiến thức lý luận cơ bản của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, đường lối quan điểm của Đảng cộng sản Việt Nam, làm cơ sở xây dựng thế giới quan, phương pháp luận khoa học, giúp học sinh định hướng lý tưởng, xác định động cơ học tập, rèn luyện theo mục tiêu đào tạo kỹ thuật viên, nhân viên nghiệp vụ đủ bản lĩnh vững vàng, sẵn sàng phục vụ Tổ quốc và nhân dân, tham gia xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa. Chúng tôi biên soạn bài giảng này để có thêm tài liệu tham khảo phục vụ học sinh trung học chuyên nghiệp. Kết cấu và nội dung tuân thủ “Giáo trình chính trị, dùng cho các trường trung cấp chuyên nghiệp, hệ tuyển sinh tốt nghiệp trung học phổ thông” xuất bản 11-2008 của Bộ GD&ĐT. Bài giảng cũng bổ sung các ví dụ thực tế, một số tư tưởng, quan điểm, chính sách của Đảng và thêm nhiều tài liệu tham khảo khác. Bài giảng chắc không tránh khỏi những thiếu sót. Rất mong nhận được sự góp ý của các bạn đồng nghiệp và những người quan tâm. TS. Bùi Thanh Quang thanhquangnb@yahoo.com.vn thanhquangnb@gmail.com Bài 1(6) CHỦ NGHĨA DUY VẬT KHOA HỌC 1. VẬT CHẤT 1.1. Bản chất của thế giới Thế giới có vô và các sự vật, hiện tượng. Tuy nhiên chúng chỉ thuộc về một trong hai lĩnh vực: vật chất hay ý thức. Vậy bản chất của thế giới là vật chất hay ý thức? Có nhiều quan điểm khác nhau, nhưng khái quát lại có hai quan điểm trái ngược nhau: duy vật và duy tâm. 1.1.1. Quan điểm duy tâm về bản chất của thế giới Quan điểm duy tâm cho bản chất của thế giới là ý thức, ý thức là cái có trước, vật chất là cái có sau, ý thức quyết định vật chất. Ý thức là cơ sở, nguồn gốc cho sự ra đời, tồn tại, vận động, phát triển của các sự vật và hiện tượng trong thế giới. Chủ nghĩa duy tâm có hai loại: chủ nghĩa duy tâm chủ quan và chủ nghĩa duy tâm khách quan. Chủ nghĩa duy tâm chủ quan là trường phái triết học thừa nhận tính thứ nhất của ý thức con người, họ cho mọi sự vật, hiện tượng đều chỉ là tổng hợp của những cảm giác của con người, xoá bỏ cảm giác là xoá bỏ sự vật. Ví dụ: mắt thấy quả sầu riêng, múi màu vàng, mũi thấy hương thơm, lưỡi thấy hương vị. Như vậy, trái sầu riêng là phức hợp cảm giác của các giác quan. Nếu ta bỏ các cảm giác trên đi thì trái sầu riêng không còn tồn tại. Tiêu biểu cho quan điểm trên là hai nhà triếthọc người Anh: Béc-cơ-ly và Hy-um (thế kỷ XIIX) Chủ nghĩa duy tâm khách quan cũng thừa nhận ý thức có trước, tồn tại khách quan bên ngoài con người. Thực thể khách quan này thường mang những tên gọi khác nhau như ý niệm tuyệt đối, tinh thần thế giới, v.v. Tiêu biểu cho quan điểm này là Pla-tôn, nhà triết học cổ Hy Lạp, Hê-ghen, nhà triết học cổ điển Đức. 1.1.2. Quan điểm của chủ nghĩa duy vật Quan điểm duy vật cho: bản chất của thế giới là vật chất. Ngoài thế giới là vật chất không có thế giới nào khác. Các sự vật hiện tượng chỉ là biểu hiện những dạng cụ thể khác nhau của thế giới vật chất. Quan hệ giữa vật chất thì vật chất có trước, ý thức có sau, vật chất quyết định ý thức. Ý thức là sự phản ánh thế giới vật chất vào đầu óc con người. Quan điểm của Chủ nghĩa duy vật về bản chất thế giới đã được thể hiện dưới ba hình thức cơ bản là chủ nghĩa duy vật chất phác, chủ nghĩa duy vật siêu hình và chủ nghĩa duy vật biện chứng. (Chủ nghĩa duy vật chất phác ra đời từ thời cổ đại mang nặng tính trực quan nên ngây thơ, chất phác, nhưng cơ bản là đúng vì nó lấy giới tự nhiên giải thích giới tự nhiên. Chủ nghĩa duy vật siêu hình thể hiện rõ ở các nhà triết học thế kỷ XV đến thế kỷ XVIII. Đây là thời kỳ cơ học cổ điển có nhiều thành tựu rực rỡ nên chủ nghĩa duy vật giai đoạn này chịu ảnh hưởng mạnh mẽ của phương pháp siêu hình, máy móc. Họ cho thế giới như một cỗ máy mà mỗi bộ phận tạo nên luôn ở trạng thái biệt lập, tĩnh tại. Nó cũng góp phần chống lại quan điểm duy tâm, tôn giáo tuy chưa phản ảnh đúng hiện thực. Chủ nghĩa duy vật biện chứng do C.Mác và Ph. Ăngghen xây dựng vào những năm 40 của thế kỷ XIX, được Lênin phát triển sau đó. Nó kế thừa có chọn lọc các thành tựu khoa học trước đó, phản ánh đúng hiện thực và là một công cụ giúp các lực lượng tiến bộ cải tạo có hiệu quả hiện thực). Ngoài hai quan điểm trên còn có quan điểm nhị nguyên cho rằng, vật chất và ý thức là hai nguyên thể đầu tiên, cùng song song ra đời và tồn tại, không cái nào quyết định cái nào. Thực chất đó là một dạng của chủ nghĩa duy tâm chủ quan, vì cho ý thức tồn tại không phụ thuộc vào vật chất. 1.2. Phạm trù vật chất Các nhà triết học duy vật cho bản chất của thế giới là vật chất, nó tồn tại khách quan, độc lập với ý thức và biểu hiện ra các dạng cụ thể của nó. Các nhà duy vật đã có những quan điểm khác nhau về định nghĩa vật chất. 1.2.1. Quan niệm của các nhà triết học duy vật trước Mác Thời cổ đại ở phương Đông và phương Tây đều có xu hướng đi tìm khởi nguyên của vũ trụ từ một vật thể nào đó, tức là những vật thể hữu hình đang tồn tại ở thế giới bên ngoài. Ví dụ vật hữu hình đó như “nước” (Talét), “không khí” (Anaximen), “lửa” (Heraclít). (Đỉnh cao của tư tưởng duy vật cổ đại là thuyết nguyên tử của Lơxíp và (Đêmôcrít) cho vật hữu hình đó là nguyên tử. Họ cho Nguyên tử là các phần tử cực nhỏ, cứng, không thể xâm nhập được, không cảm giác được. Nguyên tử có thể nhận biết bằng tư duy. Sự kết hợp hay tách rời nguyên tử theo một trật tự khác nhau tạo nên toàn bộ thế giới. Thuyết nguyên tử tuy còn mang tính chất phác nhưng đó là phỏng đoán thiên tài về cấu tạo vật chất đã có ý nghĩa tích cực trong cuộc đấu tranh chống chủ nghĩa duy tâm tôn giáo, định hướng cho sự phát triển của khoa học nói chung..). Ở phương Đông phái Ngũ hành cho đó là kim, mộc, thuỷ, hoả, thổ. Họ cho đó là vật nguyên thuỷ, có trước, sinh ra mọi vật. Tuy các quan niệm trên còn hạn chế song chúng đã có ý