§1.1 – Định nghĩa môn học.
Thủy lực học còn được gọi là Cơ học chất lỏng ứng dụng, là một môn khoa học
ứng dụng.
Thủy lực nghiên cứu:
− Các quy luật cân bằng và chuyển động của chất lỏng
− Các biện pháp ứng dụng các quy luật đó vào thực tiễn
Thuỷ lực học được chia thành hai nội dung lớn:
− Thuỷ lực đại cương: hình thành trên cơ sở các quy luật chung (phần nội
dung này của môn học có trong tất cả các chương trình đào tạo của tất cả các
chuyên ngành kỹ thuật có liên quan đến chất lỏng).
− Thuỷ lực chuyên môn như: Thủy lực đường ống; Thuỷ lực lòng dẫn hở:
Thuỷ lực công trình; Thuỷ lực sông ngòi; Thủy lực dòng thấm. .v .v.
Hệ đo lường dùng trong Thuỷ lực là: hệ kỹ thuật MkGS (m, kG, sec) và SI (hệ
đo lường quốc tế) – m, kg, sec.
Quan hệ giữa các đơn vị:
− Lực: đo bằng Niutơn, ký hiệu N và cũng được đo bằng kilogam lực, ký
hiệu bằng kG hoặc đo bằng đyn.
1 N = 1 kg.1m/s2 = 1mkgs-2;
1 kG = 9,807 N;
1 N = 0,102 kG;
1 dyn = 10-5 N = 1,02.10-6 kG
− Áp suất: đo bằng Pascal (Pa); đyn/cm2; kg/cm2 (atm); atm tuyệt đối; mm
Hg.
1 Pa = 1 N/m2 = 10 dyn/cm2 = 1,02.10-5 kG/cm2 = 9,87.10-6
atm tuyệt đối = 7,50.10-3 mmHg.
− Khối lượng: đo bằng kilogram khối lượng (kg); gam khối lượng (g);
kGs2/m4.
1 kg = 103g = 0,102 kGs2/m4.
145 trang |
Chia sẻ: hoang10 | Lượt xem: 830 | Lượt tải: 0
Bạn đang xem trước 20 trang tài liệu Giáo trình môn Thủy lực, để xem tài liệu hoàn chỉnh bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên
TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC TOÂN ÑÖÙC THAÉNG
ThS Leâ Minh Löu
GIAÙÙO TRÌNH
THUÛÛÛY LÖÏÏÏC
_Tp.Hoà Chí Minh 2007 _
MỞ ĐẦU ThS LÊ MINH LƯU
_ 1 _
CHƯƠNG 1
MỞ ĐẦU
§1.1 – Định nghĩa môn học.
Thủy lực học còn được gọi là Cơ học chất lỏng ứng dụng, là một môn khoa học
ứng dụng.
Thủy lực nghiên cứu:
− Các quy luật cân bằng và chuyển động của chất lỏng
− Các biện pháp ứng dụng các quy luật đó vào thực tiễn
Thuỷ lực học được chia thành hai nội dung lớn:
− Thuỷ lực đại cương: hình thành trên cơ sở các quy luật chung (phần nội
dung này của môn học có trong tất cả các chương trình đào tạo của tất cả các
chuyên ngành kỹ thuật có liên quan đến chất lỏng).
− Thuỷ lực chuyên môn như: Thủy lực đường ống; Thuỷ lực lòng dẫn hở:
Thuỷ lực công trình; Thuỷ lực sông ngòi; Thủy lực dòng thấm. ...v ...v..
Hệ đo lường dùng trong Thuỷ lực là: hệ kỹ thuật MkGS (m, kG, sec) và SI (hệ
đo lường quốc tế) – m, kg, sec.
Quan hệ giữa các đơn vị:
− Lực: đo bằng Niutơn, ký hiệu N và cũng được đo bằng kilogam lực, ký
hiệu bằng kG hoặc đo bằng đyn.
1 N = 1 kg.1m/s2 = 1mkgs-2;
1 kG = 9,807 N;
1 N = 0,102 kG;
1 dyn = 10-5 N = 1,02.10-6 kG
− Áp suất: đo bằng Pascal (Pa); đyn/cm2; kg/cm2 (atm); atm tuyệt đối; mm
Hg.
1 Pa = 1 N/m2 = 10 dyn/cm2 = 1,02.10-5 kG/cm2 = 9,87.10-6
atm tuyệt đối = 7,50.10-3 mmHg.
− Khối lượng: đo bằng kilogram khối lượng (kg); gam khối lượng (g);
kGs2/m4.
1 kg = 103g = 0,102 kGs2/m4.
§1.2 – Lịch sử phát triển.
Cơ học chất lỏng ứng dụng - thủy lực – có một quá trình phát triển lâu đời. Một
số nguyên lý về thủy tĩnh (lý thuyết cân bằng của chất lỏng) đã được Asimed xác
lập trong tác phẩm nỗi tiếng từ năm 250 trước công nguyên và sau đó là Xtevin
(1548 – 1620), Galile (1564 – 1642) và Pascal (1623 – 1662) phát triển.
MỞ ĐẦU ThS LÊ MINH LƯU
_ 2 _
Giữa thế kỷ XV Leonar de Vanhxi (1452 – 1519) đặt nền móng cho thực
nghiệm thủy lực. Ống đã tiến hành nghiên cứu trong phòng thí nghiệm một số vấn
đề về chuyển động của nước trong kênh, qua lỗ vòi và đập tràn. Torixeli (1608 –
1647) đã đề xuất công thức nổi tiếng về vận tốc của chất lỏng chảy qua lỗ, còn
Niutơn (1642 – 1724) đã phát biểu quy luật cơ bản về ma sát trong của chuyển
động của chất lỏng.
Trong thế kỷ XVIII Danhin Becnui (1700 – 1782) và Leona Ơle (1707 – 1783)
đã đề xuất phương trình tổng quát về chuyển động của chất lỏng lý tưởng và có thể
coi các ông là những người đặt nền móng cho cơ học chất lỏng lý thuyết.
Cuối thế kỷ XVIII nhiều bác học và kỹ sư (Sêdi, Đacxi, Badanh, Vâyxbắc)
trong các trường hợp cụ thể khác nhau và họ đã nhận được một số lượng lớn các
công thức kinh nghiệm. Sự hình thành thủy lực "thực dụng" cứ như vậy càng ngày
càng rời xa cơ học chất lỏng lý thuyết.
Thế kỷ XX với sự phát triển mạnh mẽ của kỹ thuật hàng không, thủy lợi, nhiệt
năng, máy thủy lực đã phát triển như vũ bão của cơ học chất lỏng kỹ thuật được
dựa trên các tiền đề lý thuyết và các phương pháp nghiên cứu thực nghiệm.
§1.3 – Khái niệm chất lỏng trong thủy lực.
Việc nghiên cứu môn thủy lực dựa vào khái niệm phần tử chất lỏng. Phần tử
chất lỏng được coi là vô cùng nhỏ, tuy nhiên kích thước nó cũng còn vượt rất xa
kích thước của phần tử. Giả thiết phần tử chất lỏng là đồng chất, đẳng hướng và
liên tục và không xem xét đến cấu trúc phân tử, chuyển động phân tử ở nội bộ.
Chất lỏng và chất khí khác chất rắn ở chổ mối liên kết cơ học giữa các phần tử
chất lỏng và chất khí rất yếu nên chất lỏng và chất khí có tính di động dễ chảy
hoặc nói cách khác có tính chảy.
Chất lỏng khác chất khí ở chổ khoảng cách giữa các phần tử trong chất lỏng so
với chất khí rất nhỏ nên sinh ra sức dính phân tử rất lớn; tác dụng của sức dính
phân tử này làm cho chất lỏng giữ được thể tích hầu như không thay đổi dẫu có
thay đổi về áp lực, nhiệt độ, chất lỏng chống lại được sức nén, không co lại, trong
khi chất khí dễ dàng co lại khi bị nén. Vì thế chất lỏng là chất chảy không nén
được và chất khí là chất chảy nén được. Tính không nén được của chất lỏng cũng
là tính không giãn ra của nó, nếu chất lỏng bị kéo thì khối liên tục của chất lỏng bị
phá hoại, trái lại chất khí có thể giản ra chiếm hết thể tích của bình chứa nó.
Tại mặt tiếp xúc giữa chất lỏng và chất khí hoặc với chất rắn hoặc với một chất
lỏng khác, do lực hút đẩy các phần tử sinh ra sức căng mặt ngoài, nhờ có sức căng
mặt ngoài một thể tích nhỏ của chất lỏng đặt ở trường trọng lực sẽ có dạng từng
hạt. Vì vậy chất lỏng còn được gọi là chất chảy dạng hạt, tính chất này không có ở
chất khí.
Trong thuỷ lực, chất lỏng được coi như môi trường liên tục, tức là những phần
tử chất lỏng chiếm đầy không gian mà không có chổ nào trống rỗng. Với giả thiết
này ta có thể coi những đặc trưng cơ bản của chất lỏng như vận tốc, mật độ, áp
suất..v...v..là hàm số của toạ độ điểm và thời gian và trong đa số trường hợp hàm
số đó được coi là liên tục và khả vi.
MỞ ĐẦU ThS LÊ MINH LƯU
_ 3 _
§1.4 – Những tính chất vật lý cơ bản của chất lỏng.
(1). Đặc tính thứ nhất của chất lỏng, cũng như mọi vật thể là có khối lượng,
được biểu thị bằng khối lượng đơn vị (khối lượng riêng) ρ. Đối với chất lỏng đồng
chất, khối lượng đơn vị ρ bằng tỷ số khối lượng M với thể tích W; tức là:
W
M=ρ (1 – 1)
Thứ nguyên của khối lượng đơn vị là: [ ] [ ][ ] 3L
M
W
M ==ρ
Đơn vị của ρ là kg/m3 hoặc 4
2
m
Ns . Theo hệ MKS, đơn vị của ρ là 4
2
m
kGs
Đối với nước đơn vị khối lượng của nước lấy bằng khối lượng của đơn vị
thể tích nước cất ở nhiệt độ +40C; ρ = 1000kg/m3.
(2). Hệ quả của đặc tính thứ nhất là đặc tính thứ hai của chất lỏng, có trọng
lượng; biểu thị bằng trọng lượng đơn vị hoặc trọng lượng riêng. Đối với chất lỏng
đồng chất, trọng lượng đơn vị bằng tích số của khối lượng đơn vị với gia tốc rơi tự
do g (g = 9,81m/s2):
W
gMg .. == ργ (1 – 2)
Thứ nguyên của trọng lượng đơn vị là: [ ] [ ][ ] 3L
F
W
Mg ==γ
Đơn vị của γ là 22 sm
kg hoặc 3m
N . Theo hệ MKS, đơn vị của γ là 3m
kG
Đối với nước ở nhiệt độ +40C; 33 10009810 m
kG
m
N ==γ ; với thủy ngân
33 13600134000 m
kG
m
N ==γ
(3). Đặc tính thứ ba của chất lỏng là tính thay đổi thể tích vì thay đổi áp lực
hoặc vì thay đổi nhiệt độ.
Trong trường hợp thay đổi áp lực, ta dùng hệ số co thể tích βw để biểu thị sự
giảm tương đối của thể tích chất lỏng W ứng với sự tăng áp suất p lên một đơn vị
áp suất; hệ số βw biểu thị bằng công thức sau:
dp
dW
Ww
.1−=β m2/N (1 – 3)
Thí nghiệm chứng tỏ trong phạm vi áp suất từ 1 đến 500 a1tt-mốt-phe và nhiệt
độ từ 0 đến 200C thì hệ số co thể tích của nước β = 0,00005cm2/kG ≈ 0. Như vậy
trong thủy lực, chất lỏng thường coi như không nén được. Số đảo của hệ số co thể
tích βw gọi là mô-đuyn đàn hồi K:
dW
dpWK
w
.1 −== β N/m
2 (1 – 4)
MỞ ĐẦU ThS LÊ MINH LƯU
_ 4 _
Trong trường hợp thay đổi nhiệt độ, ta dùng hệ số giãn vì nhiệt βt, để biểu thị
sự biến đổi tương đối của thể tích chất lỏng W ứng với sự tăng nhiệt độ t lên 10C,
hệ số βt biểu thị bằng công thức:
dt
dW
Wt
1=β (1 – 5)
Thí nghiệm chứng tỏ trong điều kiện áp suất không khí thì ứng với t = 4~100C
ta có βt = 0,00014(1/t0) và ứng với t = 10~200C ta có βt = 0,00015(1/t0). Như vậy
trong thủy lực chất lỏng coi như không co giản dưới tác dụng của nhiệt độ.
Tính chất này còn được thể hiện bằng đặc tính: mật độ giữ không đổi, tức ρ =
const.
(4). Đặc tính thứ tư của chất lỏng là có sức căng mặt ngoài, tức là khả năng
chịu được ứng suất kéo không lớn lắm tác dụng lên mặt tự do phân chia chất lỏng
với chất khí hoặc trên mặt tiếp xúc chất lỏng với chất rắn.
Do sức căng mặt ngoài mà giọt nước có dạng hình cầu. Trong ống có đường
kính nhỏ cắm vào chậu nước có hiện tượng mức nước trong ống dâng cao hơn mặt
nước tự do ngoài chậu; nếu chất lỏng là thủy ngân thì lại có hiện tượng mặt tự do
trong ống hạ thấp hơn mặt thủy ngân ngoài chậu; đó là hiện tượng mao dẫn, do tác
dụng sức căng mặt ngoài gây nên. Mặt tự do của chất lỏng trong trường hợp đầu là
lõm, trong trường hợp sau là mặt lồi.
Sức căng mặt ngoài đặc trưng bởi hệ số sức căng mặt ngoài σ, biểu thị sức kéo
tính trên một đơn vị dài của đường tiếp xúc. Hệ số σ phụ thuộc vào loại chất lỏng
và nhiệt độ. Trong trường hợp nước tiếp xúc với không khí ở 200C ta thấy σ =
0,0726N/m = 0,0074kG/m. Nhiệt độ tăng lên, σ giảm đi. Đối với thủy ngân cũng
trong những điều kiện trên, ta có σ = 0,540N/m, tức là gần bằng 7,5 lần đối với
nước.
(5). Đặc tính thứ năm của chất lỏng là có tính nhớt. Trong thuỷ lực tính nhớt
rất quan trọng, vì nó là nguyên nhân sinh ra tổn thất năng lượng khi chất lỏng
chuyển động.
Khi các lớp chất lỏng chuyển động, giữa chúng nảy sinh ra sức ma sát tạo nên
sự chuyển biến một bộ phận cơ năng thành nhiệt năng mất đi không lấy lại được.
Sức ma sát này gọi là sức ma sát trong. Tính chất nảy sinh ra sức ma sát trong
hoặc nói một cách khác, tính chất nảy sinh ra ứng suất tiếp giữa các lớp chất lỏng
chuyển động gọi là tính nhớt của chất lỏng.
Năm 1686, Niutơn đã nêu lên giả thiết về quy luật ma sát trong, tức là ma sát
chất lỏng: "sức ma sát giữa các lớp của chất lỏng chuyển động tỷ lệ với diện tích
tiếp xúc của các lớp ấy, không phụ thuộc áp lực, phụ thuộc gradiên vận tốc theo
chiều thẳng góc với phương chuyển động, phụ thuộc loại chất lỏng". Định luật ma
sát trong của Niutơn viết dưới biểu thức:
dn
duSF .μ= (1 – 6)
Trong đó:
F - sức ma sát giữa hai lớp chất lỏng.
MỞ ĐẦU ThS LÊ MINH LƯU
_ 5 _
S - diện tích tiếp xúc
u - vận tốc, u = f(n) – quy luật phân bố vận tốc theo phương n.
μ - hằng số tỷ lệ, phụ thuộc loại chất lỏng, được gọi là hệ số nhớt hoặc hệ số
động lực nhớt.
Gọi τ là ứng suất tiếp,
S
F=τ , công thức (1 – 6)
Hình 1 – 1.
có thể viết dưới dạng:
dn
duμτ = (1 – 7)
Công thức (1 – 6) hoặc (1 – 7) dùng cho chuyển
động tầng của chất lỏng.
Tính nhớt của chất lỏng được đặc trưng bởi
hệ số nhớt μ mà thứ nguyên là:
[ ] [ ]
⎥⎦
⎤⎢⎣
⎡=
dn
duS
Fμ , [ ]
LT
M
L
FT == 2μ
Đơn vị đo hệ số nhớt μ trong hệ đo lường hợp pháp là 2m
Ns hoặc
ms
kg ; đơn vị ứng
với 210
1
m
Ns gọi là poazơ (p).
Tính nhớt còn được đặc trưng bởi hệ số:
ρ
μν = (1 – 8)
trong đó ρ - khối lượng đơn vị; ν gọi là hệ số động học nhớt; thứ nguyên của ν
là:
[ ] [ ][ ]ρ
μν = ; hoặc [ ]
T
L2=ν
Đơn vị đo hệ số động học nhớt ν trong hệ đo lường hợp pháp là
s
m 2 ; đơn vị
s
cm 2 được gọi là stốc.
Bảng (1 – 1) hệ số nhớt của một vài chất lỏng.
Tên chất lỏng t0C (poa-zơ)
Dầu xăng thường
Nước
Dầu hoả
Dầu mỏ nhẹ
Dầu mỏ nặng
Dầu tuyếc-bin
Dầu nhờn
Glixêrin
18
20
18
18
18
20
20
20
0,0065
0,0101
0,0250
0,2500
0,4000
1,5280
1,7200
8,7000
MỞ ĐẦU ThS LÊ MINH LƯU
_ 6 _
Sau đây là bảng cho trị số của hệ số nhớt động học ν của nước, phụ thuộc
nhiệt độ:
Bảng 1 – 2.
t0C ν, cm2/s t0C ν, cm2/s
0
5
10
12
15
0,0178
0,0152
0,0131
0,0124
0,0114
20
30
40
50
0,0101
0,0081
0,0065
0,0056
Trong những đặc tính vật lý cơ bản nói trên của chất lỏng, quan trọng nhất
trong môn thủy lực là đặc tính có khối lượng, có trọng lượng, có tính nhớt.
§1.5 – Lực tác dụng.
Tất cả những lực tác dụng lên những phần tử ở bên trong ω chia thành hai loại
sau đây:
ω
Hình 1 – 2.
(1). Những lực trong (nội lực): những phần tử bên
trong ω tác dụng lên nhau những lực từng đôi một cân
bằng nhau (theo nguyên lý tác dụng và phản tác dụng),
những lực đó tạo thành một hệ lực tương đương với số
không.
(2). Những lực ngoài (ngoại lực):
− Những phần tử ở ngoài mặt ω tác dụng lên những
phần tử ở trong mặt ω những lực ngoài. Giả thiết rằng những lực đó chỉ tác dụng
lên những phần tử của mặt ω và gọi chúng là những lực mặt.
− Những trường lực (trọng lực, từ trường, điện trường...v...v..): có những
tác động lên những phần tử ở trong mặt ω, tỷ lệ với những yếu tố thể tích. Đó là
những lực thể tích hoặc còn gọi là lực khối.
§1.6 – Ứng suất tại một điểm.
(1). Xét một phân tố diện tích dω lấy trên một mặt ω, bao quanh điểm I của mặt
ω (hình 1 – 3)
ω ω
Hình 1 – 3.
Hệ lực mặt tác dụng lên dω thu được về một
lực duy nhất dF đặt tại I và một mô men dM .
Vì có thể coi dF là vô cùng nhỏ bậc nhất so với dω
và dM là vô cùng nhỏ bậc cao hơn.
Khi dω tiến tới số không, xung quanh điểm I cố
MỞ ĐẦU ThS LÊ MINH LƯU
_ 7 _
định, véc tơ ωd
dF tiến tới một véc tơ T gọi là ứng suất tại I trên phân tố ω.
Như vậy ở giới hạn ta viết được: ωdTdF .=
Hình 1 – 4.
Véc tơ T có thể có một hướng tùy ý đối với dω.
(2). Cũng bằng cách như vậy, ta có thể định nghĩa ứng
suất trên một phân tố diện tích tuỳ ý bao quanh điểm I lấy
trong chất lỏng (chỉ cần tưởng tượng một mặt ω chứa đựng
phân tố đó).
Vì chất lỏng là môi trường liên tục, đẳng hướng
ta chứng minh rằng muốn biết ứng suất tại I trên một
phân tố diện tích dω chỉ cần biết những ứng suất trên ba
phân tố diện tích đôi một vuông góc với nhau và đều đi
qua I.
Giả sử đã biết những ứng suất của phân bố diện tích đi qua I và đôi một
vuông góc với nhau (hình 1 – 4). Cắt tam diện vuông góc đó bởi một mặt phẳng
mà ta muốn biết ứng suất, mặt này tạo nên mặt thứ tư ABC.
Gọi 1F , 2F , 3F và F là những lực mặt tác dụng riêng biệt lên bốn mặt của
tứ diện IABC. Những lực đó đều tỷ lệ với diện tích của những tam giác tương ứng.
Đó là những vô cùng nhỏ bậc hai so với những độ dài của tứ diện.
Tứ diện phải được cân bằng dưới tác dụng của 1F , 2F , 3F , F và dưới tác
dụng của những lực thể tích.
Nhưng những lực thể tích này là những lực vô cùng nhỏ bậc ba so với
những độ dài của tứ diện, chúng có thể bỏ đi không tính đến so với những lực mặt.
Do đ1o chỉ tồn tại có một phương và một độ lớn cho lực F để cân bằng được với
tập hợp ba lực 1F , 2F , 3F . Lực F này chia cho diện tích tam giác tương ứng được
ứng suất đặt lên mặt ABC mà ta phải tìm. Đến giới hạn ta sẽ có ứng suất tác dụng
lên một phân tố diện tích bất kỳ đi qua điểm I.
Với hệ toạ độ vuông góc Oxyz, ứng suất tại điểm I trên phân tố dS sẽ được
xác định nếu ta biết:
− Hướng của dω.
− 9 hình chiếu lên các trục toạ độ, của những ứng suất lên ba phân tố diện
tích song song với ba mặt phẳng toạ độ và đi qua I.
Hình 1 – 5.
Ta chỉ cần nghiên cứu những ứng suất tác
dụng lên những phân tố diện tích vuông góc với
những trục toạ độ (hình 1 – 5). Thí dụ lên một phân
tố diện tích vuông góc với Ox, ta có:
− Một thành phần σxx song song với trục Ox
mà ta giả thiết là có trị số dương khi thành phần đấy
hướng vào trong thể tích phân tố.
− Một thành phần σxy song song với Oy
MỞ ĐẦU ThS LÊ MINH LƯU
_ 8 _
− Một thành phần σxz song song với Oz
Trong ký hiệu này, chỉ số thứ nhất liên quan đến phân tố diện tích, chỉ số thứ
hai đến hướng của thành phần.
Như vậy ta có bảng sau đây của 9 thành phần đó:
Bảng (1 – 3)
Các thành phần theo trục
Phân tố diện tích
Ox Oy Oz
Vuông góc trục x
Vuông góc trục y
Vuông góc trục z
σxx
σyx
σzx
σxy
σyy
σzy
σxz
σyz
σzz
Người ta chứng minh rằng 6 thành phần không ở trên đường chéo trong bảng
trên từng đôi một bằng nhau; đó là những thành phần có chỉ số giống nhau. Ví dụ
σxy = σyx; σxz = σzx..v..
Như vậy 9 thành phần thu lại còn 6:
− 3 thành phần vuông góc mà ta gọi là σ1, σ2, σ3;
− 3 thành phần tiếp tuyến mà ta gọi là τ1, τ2, τ3.
Vậy ta có bảng sau đây về những ứng suất, đối xứng đối với đường chéo thứ
nhất:
σ1 τ3 τ2
τ3 σ2 τ1
τ2 τ1 σ3
Bảng này còn được gọi là tensơ ứng suất.
§1.7 – Chất lỏng lý tưởng và chất lỏng thực.
Chất lỏng thực có tất cả những tính chất như trên.
Chất lỏng lý tưởng: bao gồm những tính chất sau:
− Không có tính nhớt: μ = 0
− Di động tuyệt đối.
− Không chống được lực kéo và cắt.
− Không nén được.
Chất lỏng ở trạng thái tĩnh rất gần với chất lỏng lý tưởng.
Ðể có kết quả chất lỏng lý tưởng phù hợp chất lỏng thực, người ta dùng thực
nghiệm để rút ra hệ số hiệu chỉnh.
Ngoài ra một số vấn đề thủy lực, chưa có phương pháp lý luận giải quyết được,
mà phải dùng phương pháp thực nghiệm.
THỦY TĨNH HỌC ThS LÊ MINH LƯU
_ 9 _
CHƯƠNG 2
THỦY TĨNH HỌC
§2.1 – Áp suất thủy tĩnh –Áp lực.
Lấy một khối chất lỏng W đứng cân bằng (hình 2 – 1). Nếu chia cắt khối đó
bằng một mặt phẳng tuỳ ý ABCD và vứt bỏ phần trên, thì muốn giữ phần dưới
khối đó ở trạng thái cân bằng như cũ ta phải thay thế tác dụng của phần trên lên
phần dưới bằng một hệ lực tương đương.
Trên mặt phẳng ABCD, xung quanh một điểm O
ω
ω
Hình 2 – 1
tuỳ ý ta lấy một diện tích ω; gọi P là lực của phần trên
tác dụng lên ω, tỉ số tbPP =ω gọi là áp suất thủy tĩnh
trung bình. Nếu diện tích ω tiến tới số 0, thì tỉ số ω
P
tiến tới giới hạn p , gọi là áp suất thủy tĩnh tại một điểm,
hoặc nói gọn là áp suất thuỷ tĩnh.
pP =⎟⎟⎠
⎞
⎜⎜⎝
⎛
→ ωωlim0 (2 – 1)
Áp suất thủy tĩnh p là ứng suất tác dụng lên một phân tố diện tích lấy trong nội
bộ môi trường chất lỏng đang xét.
Trong thuỷ lực, lực P tác dụng lên diện tích ω gọi là áp lực thủy tĩnh lên diện
tích ấy.
Chú ý: người ta thường gọi trị số p của p là áp suất thủy tĩnh và trị số P của P
là áp lực thủy tĩnh. Áp suất có đơn vị là 2m
N hoặc 2.sm
kg .
Trong kỹ thuật, áp suất còn được đo bằng átmốtphe (at)
1 at = 9,81.104 (N/m2)
1 at = 1(kG/cm2)
Áp lực có đơn vị là Niutơn (N)
Áp suất còn được đo bằng chiều cao cột nước.
§2.2 – Hai tính chất cơ bản của áp suất thủy tĩnh.
Tính chất 1: Áp suất thủy tĩnh tác dụng thẳng góc với diện tích chịu lực và hướng
vào diện tích ấy.
Áp suất thủy tĩnh tại điểm O lấy trên mặt phân chia ABCD (hình 2 – 2) là một
lực có thể chia làm hai thành phần: pn theo hướng pháp tuyến tại điểm O của mặt
THỦY TĨNH HỌC ThS LÊ MINH LƯU
_ 10 _
ABCD và τ theo hướng tiếp tuyến. Thành phần τ có tác dụng làm mặt ABCD di
chuyển, tức chất lỏng có thể chuyển động tương đối, nhưng như đã giả thiết ban
đầu, chất lỏng đang xét ở trạng thái tĩnh nên phải có τ = 0 và chỉ còn lại thành
phần pháp tuyến pn. Thành phần pn không thể hướng ra ngoài được vì chất lỏng
không chống lại được sức kéo mà chỉ chịu được sức nén. Vậy áp suất p tại điểm O
chỉ có thành phần pháp tuyến và hướng vào trong.
t α
Hình 2 – 2 Hình 2 – 3
Tính chất 2: Trị số áp suất thủy tĩnh tại một điểm bất kỳ không phụ thuộc hướng
đặt của diện tích chịu lực tại điểm này.
Lấy một phân tố diện tích ds có tâm I và một hình trụ vô cùng nhỏ có tiết diện
thẳng ds (hình 2 – 3). Đáy kia hình trụ có diện tích dS' và tâm I', đáy này có hướng
bất kỳ xác định bởi góc α. Những kích thước về chiều dài là những vô cùng nhỏ.
Gọi p và p' là những áp suất, chúng vuông góc với những mặt tương ứng.
Theo định nghĩa, ta có các trị số áp lực dF và dF' như sau:
dF = p.dS
dF' = p'.dS'
Hình trụ này đứng cân bằng dưới tác dụng của những lực mặt là vô cùng nhỏ
bậc hai và của những thể tích là những vô cùng nhỏ bậc ba. Do đó ta có thể bỏ
qua những lực thể tích. Phương trình này chiếu lên trục II', cho ta:
0cos' =− αdFdF (2 – 2)
Vì những lực mặt tác dụng lên mặt bên và vuông góc với II', đã triệt tiêu nhau.
Vậy: pdS = p'.dS'cosα; vì dS = dS'cosα nên ta rút ra:
'pp = (2 – 3)
Vậy áp suấtt thủy tĩnh tại điểm I là một đại lượng vô hướng p, chỉ phụ thuộc vị
trí của điểm I, nghĩa là trong hệ tọa độ vuông góc Oxyz thì:
p = f(x, y, z) (2 – 4)
Từ hai tính chất trên của áp suất thủy tĩnh, ta thấy rõ các thành phần tiếp tuyến
đều bằng số không và các thành phần pháp tuyến đều bằng nhau và bằng p. Vì vậy
tensơ ứng suất viết cho áp suất thủy tĩnh có dạng
p 0 0
0 p 0
0 0 p
THỦY TĨNH HỌC ThS LÊ MINH LƯU
_ 11 _
§2.3 – Phương trình vi phân cơ bản của chất lỏng cân bằng
Xét khối chất lỏng hình hộp vô cùng nhỏ ABCDEFGH có cạnh δx, δy, δz (hình
2 – 4) đứng cân bằng. Điều kiện cân bằng là tổng số hình chiếu trên các trục của
các lực mặt và lực thể tích tác dụng lên khối đó bằng không.
Hình 2 – 4.
Gọi p là áp suất tại trọng tâm M của hình hộp, thì áp suất at5i trọng tâm mặt
ADHE bằng ⎟⎠
⎞⎜⎝
⎛
∂
∂−
2
. x
x
pp δ ,