Khác biệt lối sống giữa các thế hệ trong gia đình: Sự đa dạng văn hóa trong bối cảnh hiện nay

41Số 28 - Tháng 6 - 2019 VĂN HÓA ĐƯƠNG ĐẠI NGHIÊN CỨUVĂ N HÓA 1. Khác biệt lối sống giữa các thế hệ trong gia đình Lối sống là một phạm trù có nội hàm và ngoại diên rộng. Khái niệm lối sống đã được đề cập đến từ rất sớm trong nhiều ngành khoa học như triết học, xã hội học, văn hóa học Dưới góc nhìn văn hóa, lối sống được coi “là một bộ phận hợp thành quan trọng nhất của văn hóa” [9, tr.17]. Lối sống bao gồm toàn bộ những hoạt động sống cơ bản, mang tính ổn định, đặc trưng cho mỗi cá nhân, nhóm xã hội, mỗi vùng miền, dân tộc trong những điều kiện tự nhiên và hình thái kinh tế - xã hội nhất định. Khái niệm thế hệ người trong gia đình vừa có nét tương đồng vừa có nét khác biệt với cách hiểu thế hệ người nói chung. Thế hệ nói chung nhằm chỉ “một tập hợp người, thường có chung một độ tuổi”, “cùng sống trong một khoảng thời gian nhất định”, “cùng chứng kiến và cùng trải qua sự diễn biến của các sự kiện lịch sử trọng đại của quốc gia và quốc tế về kinh tế, chính trị, văn hóa” [8, tr.14-15]. Thế hệ trong gia đình chỉ một tập hợp người KHÁC BIỆT LỐI SỐNG GIỮA CÁC THẾ HỆ TRONG GIA ĐÌNH: SỰ ĐA DẠNG VĂN HÓA TRONG BỐI CẢNH HIỆN NAY NGUYỄN THỊ MỸ LINH Tóm tắt Lối sống hình thành, phát triển và chịu sự chi phối bởi các yếu tố chủ quan, khách quan của mỗi cá nhân, thế hệ, cộng đồng người sống trong xã hội. Mỗi thế hệ người trải qua hoàn cảnh sống, điều kiện sống, ở các thời kỳ lịch sử khác nhau, tạo nên những khác biệt về lối sống. Khác biệt lối sống giữa các thế hệ nói chung, thế hệ người trong gia đình nói riêng, thường được nhìn nhận qua những mâu thuẫn thế hệ, khoảng cách thế hệ, những ảnh hưởng tích cực và hạn chế của nó đối với văn hóa gia đình. Vận dụng lý thuyết tương đối văn hóa (đặc thù lịch sử) do nhà nhân học Mỹ Franz Boas khởi xướng, bài viết không đánh giá hơn kém trong lối sống của các thế hệ mà lý giải sự khác biệt lối sống gắn với bối cảnh mà các thế hệ sống. Khác biệt lối sống giữa các thế hệ cho thấy sự đa dạng văn hóa trong bối cảnh xã hội hiện nay. Từ khóa: Lối sống, gia đình, đa dạng văn hóa Abstract Lifestyle is formed, developed and influenced by subjective and objective factors of each individual, generation, community in the society. Each generation of people undergoes living circumstances and living conditions in different historical periods, creating different lifestyles. Differences in lifestyles between generations in general and generations of family members in particular, are often seen through generations’ conflicts, generation gaps, positive effects and its limitations on family culture. Applying the theory of cultural relativity (peculiarities of history) initiated by American anthropologist Franz Boas, the article does not evaluate the superior or inferior in the lifestyles of generations but explains the difference in lifestyle associated with the context in which generations have lived. Differences in lifestyles between generations show cultural diversity in the current social context. Keywords: Lifestyle, family, cultural diversity Số 28 - Tháng 6 - 201942 NGHIÊN CỨUVĂ N HÓA (có thể cùng hoặc không cùng một độ tuổi), thường sống cùng trong một khoảng thời gian, không gian, sống phụ thuộc vào nhau, gắn bó với nhau bằng quan hệ huyết thống, quyền lợi và nghĩa vụ. Mỗi thế hệ trải qua các thời kỳ lịch sử, chính trị, văn hóa, xã hội khác nhau, hình thành nên những lối sống khác nhau, biểu hiện rõ nét qua quan niệm sống và các hoạt động sống trong gia đình. Lối sống của mỗi thế hệ vừa là nhân chứng, vừa là hiện thân cho những đặc điểm xã hội mà họ đang sống. Khi nhìn nhận, đánh giá thế hệ trẻ, các thế hệ đi trước thường xem xét thế hệ này trong một cái “khung” chung, trong đó có phần nghiêng về yếu tố tiêu cực trong lối sống với những đặc điểm như: lười làm, ham chơi, chỉ thích hưởng thụ, đặt giá trị vật chất lên trên hết, coi trọng đồng tiền, theo đuổi vật chất, địa vị, tình yêu, tình dục mà quên nuôi nấng tâm hồn mình, quá phụ thuộc vào công nghệ thông tin, quay lưng lại các giá trị văn hóa truyền thống. Phần lớn người già coi trọng bảo lưu lối sống của thế hệ đi trước, đề xuất lấy giá trị văn hóa, lối sống, cách sống của thế hệ già để nhìn nhận, soi chiếu, làm chuẩn mực cho thế hệ trẻ noi theo. Nhìn vào “gia lễ xưa và nay”, tác giả Phạm Côn Sơn đưa ra một số biểu hiện và có phần cực đoan trong so sánh khi kết luận lối sống của lớp trẻ ngày nay “phóng túng khác hẳn nếp ăn ở có khuôn phép của những người thuộc các thế hệ bốn mươi năm về trước” [6, tr.13]. Ngay cả trong một số cuộc hội thảo, không ít nhà quản lý cũng lên tiếng đề xuất duy trì loại hình gia đình truyền thống, giảm bớt xu hướng gia đình hạt nhân, đưa phụ nữ trở lại nhiều hơn với gia đình [3, tr.106- 107]. Trong khi đó, thế hệ trẻ lại có cái nhìn, sự đánh giá thế hệ già theo những tiêu chí, quan điểm của riêng họ. Thế hệ trẻ kính trọng thế hệ già, người già vẫn có tiếng nói quan trọng trong gia đình, trong làng xã. Bên cạnh đó cũng có nhiều ý kiến cho rằng thế hệ già là bảo thủ, lạc hậu, là trình độ công nghệ thông tin kém, là tiết kiệm quá mức, là khó tính và hoài cổ... Nhiều người trẻ muốn bứt phá, muốn vượt ra ngoài những điều được coi là “quy chuẩn”, là “chuẩn mực” của gia đình, của xã hội truyền thống, tạo ra những va chạm giữa già và trẻ, giữa cũ và mới, giữa truyền thống và hiện đại trong đời sống gia đình. 2. Đa dạng văn hóa trong lối sống của các thế hệ nhìn từ lý thuyết tương đối văn hóa 2.1. Từ lý thuyết tương đối văn hóa (đặc thù lịch sử) Lý thuyết tương đối văn hóa (đặc thù lịch sử) do nhà nhân học người Mỹ Franz Boas (1858 - 1942) khởi xướng đã bác bỏ cách tiếp cận mang tính diễn dịch của các học giả theo trường phái tiến hóa luận và khuếch tán văn hóa khi cho rằng mỗi nền văn hóa sẽ trải qua từng nấc thang nhất định trong quá trình phát triển. Theo đó, Boas cho rằng mỗi nền văn hóa là những sản phẩm của những điều kiện đặc thù tồn tại trong quá trình lịch sử của mỗi cộng đồng người và chúng ta không nên áp đặt những quy luật phổ quát chi phối sự vận hành của các nền văn hóa. Vì môi trường tự nhiên và môi trường xã hội của mỗi cộng đồng người không giống nhau, nên mỗi cộng đồng sẽ có những cách khác nhau để thích nghi với môi trường sống, mang đến một kết quả tất yếu là sản phẩm văn hóa của mỗi cộng đồng, mỗi nhóm người sẽ rất khác nhau. Các học giả theo thuyết tương đối văn hóa nhấn mạnh nguyên tắc phân tích tổng thể trong việc tìm hiểu các thực hành văn hóa. Để giải thích một hiện tượng văn hóa, cần kiểm chứng trên ba phương diện cơ bản: điều kiện môi trường, yếu tố tâm lý và các mối quan hệ lịch sử, trong đó yếu tố lịch sử giữ vai trò quan trọng nhất. Sự phát triển mang tính lịch sử, sự tương tác giữa con người với môi trường xã hội là những nhân tố tạo thành văn hóa của một xã hội. Các đặc trưng văn hóa sẽ được hiểu sâu sắc nhất khi đặt nó trong hệ thống. Sự so sánh khi xem xét giá trị, phong tục, đặc điểm, của một nền văn hóa này với một nền văn hóa khác đều là sai lệch về mặt phương pháp luận. Lối sống của con người được hình thành từ các yếu tố môi trường tự nhiên, môi trường lịch sử - xã hội và chịu sự chi phối bởi cả các diễn ngôn. Đó là hệ thống các nguyên tắc, 43Số 28 - Tháng 6 - 2019 VĂN HÓA ĐƯƠNG ĐẠI NGHIÊN CỨUVĂ N HÓA quan điểm, tư tưởng, quy định về chuẩn mực đúng - sai, tốt - xấu do các chủ thể tạo ra. Các diễn ngôn này có khả năng chi phối đến suy nghĩ, hành vi của con người, của xã hội, được coi là chân lý, là hiển nhiên đúng và được làm theo một cách vô thức. Diễn ngôn trong đời sống và trong nghiên cứu khoa học đều có những nhận định chung khi so sánh và nhìn nhận các thế hệ. Vận dụng thuyết tương đối văn hóa (đặc thù lịch sử) vào tìm hiểu sự khác biệt lối sống giữa các thế hệ giúp có cái nhìn khách quan khi lý giải đặc điểm lối sống của mỗi thế hệ. Lối sống của mỗi thế hệ chính là sự kết tinh của điều kiện sống, sự lựa chọn của mỗi thế hệ trong những hoàn cảnh lịch sử xã hội khác nhau. Với quan điểm như vậy, khi nhìn nhận sự khác biệt về lối sống giữa các thế hệ trong gia đình sẽ tránh được thói quen phán xét một giá trị, một đặc điểm văn hóa theo cái nhìn áp đặt, theo quan niệm, tiêu chuẩn của mình trong khi chưa có sự hiểu biết thật sự về lý do lựa chọn giá trị của các nền văn hóa khác. 2.2. Đến việc nhìn nhận sự đa dạng văn hóa trong lối sống của các thế hệ Sự khác biệt lối sống giữa các thế hệ trong gia đình là một tất yếu lịch sử. Chỉ ra sự khác biệt không phải là để so sánh hơn kém, cao thấp, để nhìn nhận và đánh giá đúng - sai, tốt - xấu, mà để thấy sự biến đổi giá trị và sự đa dạng văn hóa trong bối cảnh hiện nay. Nói đến thế hệ, bao giờ cũng có thể “chỉ ra một giai đoạn lịch sử tương đương với độ dài về sự đổi mới của một lớp người trong đời sống xã hội” [8, tr.19]. Mỗi thế hệ sống trong gia đình có thể được gọi tên bằng những đặc điểm riêng, đặc trưng, tạo nên bức tranh của sự đa dạng văn hóa trong bối cảnh xã hội hiện nay. Thế hệ người cao tuổi bao gồm thế hệ các cụ và thế hệ ông bà, là những người từ 60 tuổi trở lên. Trong nhóm này còn có thể phân chia thành các nhóm nhỏ hơn: thế hệ ông bà (từ 60 đến dưới 80 tuổi) và thế hệ các cụ (từ 80 tuổi trở lên). Đó là những con người sinh ra, lớn lên, trải nghiệm qua nhiều sự kiện chính trị, tư tưởng, văn hóa và chịu sự chi phối từ các diễn ngôn trong thời kỳ Nho giáo, chiến tranh, bao cấp. Họ coi trọng danh dự bản thân, danh dự gia đình, coi trọng việc duy trì nề nếp, gia phong và việc duy trì nòi giống trong gia đình. Quan điểm sống trong gia đình của thế hệ người cao tuổi đặt yếu tố cộng đồng, dòng họ và những quy định của tư tưởng truyền thống lên hàng đầu. Vợ chồng đến và gắn bó với nhau là vì nghĩa, vì trách nhiệm với gia đình, dòng họ hơn là vì tình yêu. Nối dõi tông đường, sinh con đẻ cái là ý nghĩa, là mục đích cao nhất của cuộc sống hôn nhân. Phần lớn thế hệ này quan niệm người phụ nữ khi lấy chồng là phải theo chồng, gánh vác giang sơn nhà chồng. Người con trai trưởng có vai trò quan trọng trong gia đình. Bố mẹ già trông cậy vào các con trai, đặc biệt là con trai trưởng. Chuyện quan hệ tình dục trước hôn nhân và quan hệ tình dục ngoài hôn nhân là những điều không thể chấp nhận được. Trước bối cảnh hội nhập quốc tế như hiện nay, nhiều quan niệm, tư tưởng mới cũng dần được thế hệ người cao tuổi tiếp nhận, tuy vậy những biến đổi này diễn ra chậm hơn, và thường ở mức giao thoa giữa cũ và mới, giữa truyền thống và hiện đại, ít có những thay đổi đột biến giống như thế hệ trẻ. Thế hệ những người trung tuổi chủ yếu bao gồm thế hệ ông bà và cha mẹ, được tính tương đương những người trong độ tuổi từ 36 đến dưới 60 tuổi. Bên cạnh những tư tưởng Nho giáo, tư tưởng làng xã được trao truyền từ thế hệ trước, phần lớn đều có liên quan trực tiếp hoặc gián tiếp đến chiến tranh và thời kỳ bao cấp. Chiến tranh và những hệ quả của chiến tranh cùng những khó khăn của thời kỳ bao cấp quá độ vẫn còn in dấu trong lối sống của những thế hệ sinh ra và lớn lên ở thời kỳ này. Ở các nước phương Tây, những thế hệ người tham gia chiến tranh hay liên quan đến chiến tranh thế giới thứ nhất và chiến tranh thế giới thứ hai được định danh bằng những tên gọi như: “Lost Gerenation” (thế hệ lạc lõng, thế hệ vứt đi, thế hệ mất mát)1, “Greatest Gerenation” (thế hệ vĩ đại nhất)2. Hoàn cảnh chiến tranh ở Việt Nam, đặc biệt là hai cuộc kháng chiến vĩ đại chống Pháp và chống Mỹ cũng đã tôi luyện, hình thành nên những con người có lòng yêu nước, hướng đến cộng Số 28 - Tháng 6 - 201944 NGHIÊN CỨUVĂ N HÓA đồng. Họ tôn thờ các giá trị truyền thống, có sự gắn bó chặt chẽ với làng xóm, quê hương. Những khó khăn vất vả của thời chiến và thời kỳ bao cấp đã hình thành nên lối sống giản dị, mực thước, kỷ luật ở một thế hệ, mà cho đến bây giờ, sự giản dị, mực thước và nghiêm khắc ấy, với giới trẻ nhiều khi lại trở nên gò bó, cổ hủ và khắc nghiệt. Một thời gian dài ăn không đủ no, mặc không đủ ấm đã hình thành trong họ lối sống chắt chiu, dành dụm. Những người thuộc thế hệ này vẫn có thói quen tiết kiệm, phòng thân, ngay cả khi cuộc sống vật chất đã đủ đầy. Coi trọng gia đình, những người thuộc thế hệ này muốn được tiếp tục thực hiện các truyền thống, nề nếp phong tục của gia đình, làng xã mà các thế hệ trước đã để lại. Bên cạnh thế hệ những người trung tuổi với lối sống ảnh hưởng trực tiếp từ chiến tranh, bao cấp, còn một thế hệ trung tuổi trẻ hơn - những người sinh ra và lớn lên trước thời kỳ đầu Đổi mới, họ cũng ít nhiều chịu ảnh hưởng gián tiếp từ chiến tranh, bao cấp. Những người trung tuổi sống ở thời kỳ này còn được gọi là thế hệ 7X và đầu 8X, phần nào có nét tương đồng với thế hệ “Baby Boomers”3 ở phương Tây. Sự thay đổi từ thời chiến sang thời bình và chế độ bao cấp mà họ trải qua trong thời niên thiếu cũng tạo nên những dấu ấn không thể quên trong ký ức của nhiều người với những cảnh xếp hàng, đặt gạch mua gạo, những bữa ăn độn khoai, độn sắn, mặc quần áo vá, xem ti vi đen trắng, chờ mong đội văn công về xã, khát khao bộ quần áo mới ngày tết Thế hệ này cũng chứng kiến và trải nghiệm những đổi mới từ kinh tế thị trường và quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đem lại. Họ là những người khá năng động, dễ thích nghi với những điều kiện, hoàn cảnh mới nhưng cũng là những người biết trân trọng quá khứ. Trong đời sống gia đình, họ vừa là những người trụ cột về kinh tế, vừa là những người có tiếng nói quan trọng. Các phong tục tập quán trong gia đình, làng xã cũng được thế hệ này cố gắng thực hiện nhưng đã bắt đầu có những thay đổi. Chuyện tình yêu, tình dục trước, trong và ngoài hôn nhân cũng được nhìn nhận thông thoáng hơn, không còn bị lệ thuộc bởi tư tưởng Nho giáo, sự khắc kỷ của chiến tranh hay trong thời kỳ bao cấp. Họ có cái nhìn thực tế hơn trong hôn nhân của mình và hôn nhân của con cái. Mâu thuẫn lớn nhất của thế hệ này là sự giằng xé giữa những tư tưởng truyền thống và sự tiếp nhận những tư tưởng mới, lối sống mới. Một mặt họ vẫn muốn duy trì và bị ràng buộc bởi truyền thống nề nếp gia đình, làng xã như định hướng, mong muốn của các cụ, họ rất sợ thế hệ người cao tuổi phật ý; mặt khác, họ cũng muốn tiếp nhận những cách sống mới, những quan niệm mới, muốn đổi thay một số phong tục tập quán mà họ cho là không còn thực sự phù hợp Thế hệ trẻ được tính tương đương trong nhóm tuổi từ 16 đến dưới 35. Đó là những công dân sinh ra và lớn lên trong thời đại công nghệ thông tin, thời đại toàn cầu hóa đang diễn ra với tốc độ nhanh chóng. Họ không thật sự quan tâm đến tư tưởng Nho giáo, tư tưởng làng xã mà thế hệ ông bà, những người cao tuổi muốn bảo lưu, định hướng. Những khó khăn trong thời kỳ chiến tranh, thời kỳ bao cấp được nghe từ ông bà, cha mẹ, đôi khi với họ như nghe một câu chuyện cổ tích. Một số mong muốn có được một nghề nghiệp nhàn hạ trong biên chế nhà nước, nhưng ngày càng nhiều người trẻ muốn được làm việc trong một môi trường năng động, tự do, được cống hiến và quan trọng là có được thu nhập cao. Sự phát triển mạnh mẽ của kinh tế thị trường, sự giao lưu, du nhập văn hóa đô thị, văn hóa nước ngoài, khiến cho hoạt động tiêu dùng của thế hệ này cũng thay đổi khác trước. Nhu cầu tiêu dùng của thế hệ trẻ ngày càng cao và hướng đến những sản phẩm phục vụ nhu cầu cá nhân, thể hiện địa vị, đẳng cấp của mình nhiều hơn. Hoàn cảnh sống mà họ sinh ra và lớn lên cùng những chính sách về gia đình, những quy định về lối sống có nhiều đổi mới, cởi mở, bình đẳng hơn nên những quan điểm sống của thế hệ trẻ về hôn nhân, tình yêu cũng trở nên thông thoáng hơn. Đặc biệt, sinh ra trong thời đại ngập tràn internet, thế hệ trẻ không thể sống thiếu công nghệ thông tin, thiếu các trang mạng xã hội... Tựu trung, trong gia đình tồn tại các thế hệ người cùng sinh sống qua các thời kỳ lịch sử 45Số 28 - Tháng 6 - 2019 VĂN HÓA ĐƯƠNG ĐẠI NGHIÊN CỨUVĂ N HÓA khác nhau. Lối sống của mỗi thế hệ cho thấy sự vận động, đan xen tư tưởng, văn hóa, xã hội Việt Nam qua các thời kỳ lịch sử: thời kỳ phong kiến, thời kỳ chiến tranh, thời kỳ bao cấp và quá độ, thời kỳ Đổi mới và hội nhập. Đó cũng là sự vận động, đan xen giữa cũ và mới, giữa truyền thống và hiện đại. Trong đó cái cũ không hoàn toàn mất đi mà vẫn còn chi phối cái mới. Cái mới phát triển nhưng không lấn át cái cũ. Sự khác biệt lối sống giữa các thế hệ trong gia đình thể hiện sự đa dạng của văn hóa Việt Nam trong bối cảnh xã hội hiện nay. Kết luận Gia đình giống như một xã hội thu nhỏ, ở đó tồn tại những thế hệ người khác nhau, là những nhân chứng cho những điều kiện sống, hoàn cảnh sống, thời kỳ sống khác nhau. Với quan điểm tương đối văn hóa, lối sống của các thế hệ trong gia đình được nhìn nhận một cách khách quan. Lối sống của các thế hệ không chỉ là vấn đề của một cá nhân, một nhóm người mà còn có lý do xã hội, bối cảnh xã hội ẩn chứa trong hoạt động sống của mỗi nhóm người, mỗi thế hệ người. Khác biệt lối sống giữa các thế hệ từ già đến trẻ, xét cho cùng cũng là một biểu hiện của sự biến đổi văn hóa, chuyển đổi xã hội, chuyển đổi hệ giá trị văn hóa qua các thời kỳ lịch sử khác nhau. N.T.M.L (ThS., Khoa Tuyên truyền, Học viện Báo chí và Tuyên truyền) Chú thích 1 Năm 1926, trong cuốn sách đầu tay Mặt trời vẫn mọc (The Sun aslo rises), nhà văn Mỹ nổi tiếng Ernerst Hengmingway đã gọi tên thế hệ “lost gerenation”. Đó là những con người sinh ra trong khoảng thời gian từ 1883 đến 1900, tham gia chiến tranh thế giới thứ nhất và trở về sau chiến tranh với nỗi đau không thành lời. 2 Tên gọi “greatest gerenation” xuất phát từ cuốn sách cùng tên của Tom Brokaw năm 1998 chỉ những người sinh ra và lớn lên trong khoảng thời gian từ 1901 đến 1924. Đó là thế hệ lớn lên trong thời kỳ kinh tế suy thoái, khi kinh tế dần hồi phục, họ lại phải rời quê hương, gia đình, tham gia chiến tranh thế giới thứ hai. “Greatest gerenation” chỉ những người có tình yêu nước, lòng can đảm và ý thức trách nhiệm. 3 Ở phương Tây, “Baby Boomers” chỉ những người sinh sau chiến tranh thế giới thứ hai (từ 1943 đến 1960), trong khoảng thời gian có nhiều chuyển biến về xã hội. “Baby Boomers” chống đối chiến tranh, đòi hỏi quyền lợi riêng; lạc quan, thiên về lý tưởng nhưng chấp nhận thất bại. Họ có xu hướng chối bỏ các giá trị cũ, định nghĩa lại các giá trị trong xã hội cổ truyền và thường tự hỏi “who am I?” (tôi là ai). Tài liệu tham khảo 1. Lâm Minh Châu (2017), Nhân học khoa học về sự khác biệt văn hóa, Nxb. Thế giới, Hà Nội. 2. Nguyễn Văn Huyên (2006), “Lối sống của người Việt Nam dưới tác động của toàn cầu hóa”, in trong Những vấn đề xã hội học trong công cuộc đổi mới, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội. 3. Đặng Cảnh Khanh, Lê Thị Quý (2007), Gia đình học, Nxb. Lý luận chính trị, Hà Nội. 4. Nhiều tác giả (2016), Hệ giá trị gia đình Việt Nam từ hướng tiếp cận xã hội học, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội. 5. Ronald Inglehart (2008), Hiện đại hóa và hậu hiện đại hóa, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội. 6. Phạm Côn Sơn (2011), Gia lễ xưa và nay, Nxb. Thanh niên, Tp. Hồ Chí Minh. 7. Võ Văn Thắng (2006), Xây dựng lối sống ở Việt Nam hiện nay từ góc độ văn hóa truyền thống dân tộc, Nxb. Văn hóa - Thông tin và Viện Văn hóa, Hà Nội. 8. Lê Thi (2009), Sự tương đồng và khác biệt trong quan niệm về hôn nhân gia đình giữa các thế hệ người Việt Nam, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội. 9. Phạm Hồng Tung (2011), Thanh niên và lối sống của thanh niên Việt Nam trong quá trình đổi mới và hội nhập quốc tế, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội. Ngày nhận bài: 24 - 3 - 2019 Ngày phản biện, đánh giá: 14 - 6 - 2019 Ngày chấp nhận đăng: