Kiểu nhân vật trải nghiệm, sám hối trong một số truyện vừa sau những năm 1880 của L.N. Tônxtôi

JOURNAL OF SCIENCE OF HNUE Social Sci., 2014, Vol. 59, No. 10, pp. 56-62 This paper is available online at KIỂU NHÂN VẬT TRẢI NGHIỆM, SÁM HỐI TRONG MỘT SỐ TRUYỆN VỪA SAU NHỮNG NĂM 1880 CỦA L.N. TÔNXTÔI Lê Thị Thu Hiền Khoa Ngữ văn, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2 Tóm tắt. L.N.Tônxtôi không chỉ là nhà tiểu thuyết kiệt xuất. Di sản văn học đồ sộ mà đại văn hào để lại còn có hàng trăm truyện vừa, truyện ngắn xuất sắc, đa số được ông viết sau cuộc khủng hoảng tư tưởng có ý nghĩa “bước ngoặt” xảy ra vào những năm 1880, trong đó người đọc bắt gặp kiểu nhân vật trải nghiệm, sám hối chưa từng thấy xuất hiện ở những bộ tiểu thuyết trước đó. Kiểu nhân vật này nảy sinh từ những trăn trở, trải nghiệm và cảm quan bi kịch của chính nhà văn. Chúng trở thành nơi Tônxtôi giãi bày, bộc lộ nỗi niềm sâu kín, nơi ông thể hiện một cách tuyệt vời tài năng miêu tả tâm lí, “biện chứng tâm hồn” con người. Từ khóa: Tônxtôi, kiểu nhân vật trải nghiệm, sám hối, truyện vừa. 1. Mở đầu Đầu những năm 1880 trong Tônxtôi đã xảy ra bước chuyển biến tư tưởng căn bản: từ một quý tộc đại địa chủ nhà văn đoạn tuyệt với tư tưởng của giai cấp mình và chuyển sang lập trường nông dân gia trưởng. Bước chuyển này dẫn đến sự thay đổi cái nhìn, cách đánh giá cũng như quan niệm sáng tác nghệ thuật của nhà văn giai đoạn ba mươi năm cuối đời. Thời kì này, cùng với những truyện ngắn bình dân mang tính giáo huấn viết cho dân chúng, Tônxtôi đã cho ra đời nhiều truyện vừa theo khuynh hướng khám phá sự thật, thể hiện “những chiêm nghiệm, tổng kết thâm trầm về con đường đi tìm lẽ sống và phục sinh tâm hồn con người” [1;53]. Không phải ngẫu nhiên trong những truyện này các nhân vật chính đều bừng tỉnh trước cuộc sống giả dối, chết cứng, già nua, lỗi thời của xã hội thượng lưu quý tộc để rồi sau những trải nghiệm, sám hối họ quyết định rời bỏ cuộc sống ấy và đi theo cuộc sống lao động của nông dân, coi đó là lí tưởng. Đặc điểm này tạo nên kiểu nhân vật trải nghiệm, sám hối rất riêng, độc đáo chưa từng thấy xuất hiện trong những bộ tiểu thuyết đồ sộ trước đó của Tônxtôi. Kiểu nhân vật này bao gồm những nhân vật thường xuất thân từ tầng lớp thượng lưu quý tộc, hoặc ít nhiều có thế lực, họ không chỉ không tự bằng lòng với mình, không ngừng hoàn thiện mình qua chiêm nghiệm cuộc sống, mà còn trải nghiệm thực tế cuộc sống lầm lỡ, tội lỗi, trải nghiệm sám hối về cuộc đời vô nghĩa đã qua của mình vận động rứt bỏ những những định kiến, cũng như những mối quan hệ trói buộc, cố gắng vượt qua các giới hạn (giai tầng, giới tuyến, quy định nếp sống) hướng tới tự do, tới khả năng tha thứ, yêu thương, hòa đồng với quần chúng nhân dân với để phục sinh cho một cuộc sống mới. Có thể nói, kiểu nhân vật trải nghiệm, sám hối nảy sinh từ những trăn trở, trải nghiệm và cảm quan bi kịch của chính Ngày nhận bài 03/12/2014. Ngày nhận đăng 25/09/2014. Liên lạc Lê Thị Thu Hiền, e-mail: lethuhiensp2@gmail.com 56 Kiểu nhân vật trải nghiệm, sám hối trong một số truyện vừa sau những năm 1880... Tônxtôi, tuy xuất hiện không nhiều (trong 9 tác phẩm) nhưng chúng đóng vai trò quan trọng, thậm chí là trung tâm trong sáng tác ba mươi năm cuối đời của nhà văn. Chúng trở thành nơi Tônxtôi giãi bày, bộc lộ nỗi niềm sâu kín, nơi ông thể hiện một cách tuyệt vời tài năng miêu tả tâm lí, “biện chứng tâm hồn” con người. 2. Nội dung nghiên cứu 2.1. Những phác họa đầu tiên chân dung, tính cách kiểu nhân vật trải nghiệm, sám hối đã được Tônxtôi đưa ra trong Kẻ chạy trốn – nhan đề ban đầu của Những người Cô dăc sáng tác vào giai đoạn trước đó. Ôlênin– nhân vật chính của tác phẩm này sau những trải nghiệm đã nhận ra sự giả dối, xa lạ, vô nghĩa của cuộc sống thượng lưu quý tộc. Ý thức phải thoát khỏi cuộc sống chết cứng đã dẫn đến, ở phần kết thúc truyện, Ôlênin quyết định ra đi, rời bỏ Matxcơva, từ bỏ địa vị, chạy trốn khỏi môi trường sống quen thuộc của mình. Giữa thiên nhiên, trong khung cảnh hùng vĩ của nó, nhân vật phát hiện ra luồng ánh sáng mới cuốn anh đi theo nó: “Hạnh phúc là ở chỗ sống cho người khác”. Trải qua biết bao biến cố, khúc ngoặt thăng trầm trong dòng chảy cuộc đời, Ôlênin mới cảm nhận được hết ý nghĩa sâu xa triết lí sống giản dị này. Những bi kịch, trải nghiệm, sự ra đi của Ôlênin tiếp tục được Tônxtôi đào sâu và thể hiện ở các nhân vật chính trong nhiều truyện vừa ở giai đoạn sau. Quá trình trải nghiệm cuộc sống của Ivan Ilich (Cái chết của Ivan Ilich), cha Xerghi (Đức cha Xerghi), Pozdnưsep (Bản sonate Kreutzer), Kornhei Vaxiliep (Kornhei Vaxiliep),. . . dưới ngòi bút hiện thực của Tônxtôi đầy dằn vặt, đớn đau, những bi kịch của họ không chỉ mang ý nghĩa cá nhân mà đó là những nỗi đau nhân thế. Đối với kiểu nhân vật này, Tônxtôi luôn có ý thức đặt chúng vào những tình huống “tình cờ”, ngẫu nhiên có ý nghĩa bước ngoặt không chỉ tác động đến số phận, con đường đời mà còn thay đổi thế giới quan của chúng. Nếu như ở Cái chết của Ivan Ilich là cú ngã đến không phải lúc đã đặt Ivan Ilich vào tình huống thử thách đặc biệt: đối mặt với cái chết, ở Đức cha Xerghi là lời thú nhận của người vợ chưa cưới, thì trong Kornhei Vaxiliep và Bản sonate Kreutzer là cơn ghen tuông tột đỉnh của nhân vật. Kornhei từ một người đàn ông giàu có, mạnh mẽ trở thành kẻ phạm tội. Sản nghiệp giàu có thu vén được sau mấy chục năm trời trở nên vô nghĩa. Ý thức về tội ác của mình, nhân vật bỏ đi lang thang, làm thuê nay đây mai đó, trở thành kẻ nghiện ngập, thành một ông già ăn xin, và cuối cùng đón nhận cái chết trong sự cô đơn. Với Pozdnưsep, nhân vật cũng chỉ thực sự thức tỉnh sau cái chết của người vợ: “ Và tôi bỗng cảm thấy tất cả những gì đã xúc phạm đến tôi, tất cả cơn ghen tuông của tôi thật nhỏ nhoi làm sao, và cái điều tôi vừa làm mới ghê gớm làm sao, đến nỗi tôi muốn quỳ xuống úp mặt vào tay nàng và nói “Hãy tha thứ cho anh”. - Nhưng tôi không dám” [8;200]. Tônxtôi đã nói rõ trong bức thư viết cho Xtrakhôp rằng trong Bản sonate Kreutzer nhà văn sử dụng hai hình thức thể hiện khác nhau: Một trong hai hình thức đó là mở ra bi kịch tâm lí của người phạm tội: “Tôi chỉ bắt đầu hiểu ra khi nhìn thấy nàng trong quan tài... Chỉ khi nhìn thấy khuôn mặt đã chết của nàng, tôi mới hiểu mình đã làm gì. . . Ai chưa từng trải qua điều đó thì không hiểu được đâu...” [8;202]. Pozdnưsep không thể “đi ra nước ngoài” hay “chạy trốn sang châu Mỹ” như anh ta từng mong muốn, song sau những gì gây ra cho người thân, nhân vật đi đến quyết định rời bỏ cuộc sống giả dối, tội lỗi trước đó để đi về phương Nam. Cũng không phải ngẫu nhiên, con đường đến Kapkaz lại được nhắc đến trong niềm mơ ước, khát khao của Kornhei Vaxiliep. Trước đó, Tônxtôi cũng đã thể hiện tín hiệu nghệ thuật này trong hành trình của Ôlênin: “càng đi xa trung tâm nước Nga bao nhiêu, mọi hồi ức của anh dường như cũng xa anh bấy nhiêu, và càng gần đến Kapkaz bao nhiêu tâm hồn anh càng trở nên thanh thản bấy nhiêu” [dẫn theo 7-t.I;146]. N.Tamarchenko có lí khi cho rằng Kornhei, Pozdnưsep,. . . mang trong mình một vài nét của kiểu nhân vật “kẻ cướp”, “kẻ hủy diệt” từng gặp trong văn học lãng mạn châu Âu cũng như trong văn học Nga những năm đầu thế 57 Lê Thị Thu Hiền kỉ XIX. Nhân vật có sự chủ động và khả năng tự do tương đối đối với hoàn cảnh. Nhân vật mang trong mình năng lượng hủy diệt của cái Ác, tự cho mình quyền phán xét và tự do vi phạm vào những điều luật do Chúa thiết lập. Cái mà đám đông xã hội cho là phi đạo đức, trong con mắt của nhân vật không hẳn là phi đạo đức, mà thực ra là ở ngoài vòng phán xét của đạo đức. Đây là nhân vật của sự tính toán, của lí trí và hành động thực tiễn, tất cả những cái đó gắn bó mật thiết với tinh thần vị kỉ khác thường trong con người cá nhân anh ta. Vì vậy mà loại nhân vật này thường được coi là “kiểu phương Tây”. Trong truyện của Tônxtôi, Kornhei, Pozdnưsep, Intenhep, Mikhain. . . đã đi đến tận cùng của cái ác, và mặc dù không bị đi đày ở Xibir hay xuống địa ngục song nhân vật đã phải trải qua cuộc đấu tranh nội tâm dữ dội thì mới phục sinh tâm hồn. Việc các nhân vật trải nghiệm, sám hối tìm đường ra đi khỏi cái thế giới giả dối, xấu xa phần nào phản ánh những ước mơ thầm kín của chính Tônxtôi về con đường mà ông suốt đời tìm kiếm, theo đuổi. Nếu như ở giai đoạn trước, Nhêkhơliuđôp (Buổi sáng của một trang chủ) đã có lần mơ ước đánh đổi số phận của mình cho một nông dân; Lêvin (Anna Karênina) từng đau khổ và ghen tị với sự lao động của người mugic thì sang đến giai đoạn sau này, các nhân vật của Tônxtôi đã thực sự rời bỏ cuộc sống thượng lưu của mình tìm về nhân dân: cha Xerghi khoác chiếc áo nông dân tìm đến Pasenka, Ivan Ilich gần gũi với Ghêraxim trong những ngày cuối đời, Nhêkhơliuđôp đi theo Cachiusa Maxlôva,. . . Không phải vô tình Pasenka, Ghêraxim, Cachiusa Maxlôva,. . . xuất thân đều là nông dân, là những người bình dân. Phẩm chất đạo đức, sự hướng thiện của họ, với Tônxtôi, là định hướng cho các nhân vật trải nghiệm, sám hối của nhà văn tìm đường trở về với nhân dân. Trong quan niệm của Tônxtôi, con người có thể thay đổi chính bản thân mình bằng cách thanh lọc đạo đức, chiến thắng chính bản thân mình để hướng tới một cuộc sống khác, một lí tưởng khác. Theo ông: “Nhiều khi ta thấy mừng vui, mỗi khi nhận ra sự không trung thực của những người khác và vạch trần nó, nhưng còn vui sướng hơn biết bao, khi ta nhận ra sự không trung thực của chính mình và tự vạch trần mình” [dẫn theo 9;lxv]. Các nhân vật Ivan Ilich, cha Xerghi, Kornhei Vaxiliep, Pozdnưsep,. . . mặc dù mắc phải những lỗi lầm, đã trải nghiệm, song vẫn có một sức sống lâu bền trong trái tim người đọc là bởi chúng được nhào nặn từ cái nhìn rất nhân văn đó của nhà văn. Với Tônxtôi, “sự bình ổn là táng tận lương tâm”. Nhà văn từng đưa ra lời khuyên: “Hãy cố gắng đừng cất vào góc tối những hồi ức đáng xấu hổ về những tội lỗi của mình mà luôn luôn giữ chúng ở một chỗ sáng để khi phán xét tội lỗi của người bên cạnh thì đối chiếu với tội lỗi của mình” [9;lxvi]. 2.2. Trong cuốn tiểu thuyết cuối cùng – Phục sinh, Tônxtôi đã nêu lên tổng kết quan niệm của nhà văn về con người: “Người ta như những con sông: nước sông nào cũng giống nhau và ở đâu cũng vẫn là nước ấy. Nhưng con sông nào cũng có chỗ hẹp, chỗ rộng, chỗ chảy xiết,. . . Người ta cũng thế”. Quan niệm về con người luôn vận động, biến chuyển, “con người khoang” trước đó giờ đây chuyển hóa thành ý niệm về con người trải nghiệm những khúc quanh trong dòng chảy, những lúc “không phải là mình”, để rồi bừng tỉnh “tìm lại chính mình”, vượt qua sức cản của định kiến, sám hối để phục sinh cho một cuộc sống mới. Tônxtôi trong ba mươi năm cuối đời vẫn luôn khẳng định phải tu dưỡng đạo đức. Chính vì vậy, nghệ thuật kết cấu và miêu tả tâm lí đối với kiểu nhân vật trải nghiệm, sám hối vẫn là đi từ xung đột bên ngoài đến xung đột nội tâm, hướng tới “con người bên trong”. Nhà văn rất ý thức tạo dựng hoàn cảnh điển hình, đi sâu khai thác mối xung đột ngoại cảnh, xung đột giữa cá nhân con người với môi trường, hoàn cảnh sống. Số phận, bi kịch cuộc đời của Ivan Ilich, Kaxatxki, Khatgi-Murat, Pozdnưsep, Kornhei Vaxiliep,. . . dưới ngòi bút hiện thực của Tônxtôi, đều có nguyên nhân sâu xa từ môi trường, hoàn cảnh sống của chúng. Chính cái môi trường sống giả dối, sa đọa đã dung túng cho sự hưởng lạc của Pozdnưsep; đã ủng hộ, tán đồng, cổ vũ cách sống phóng đãng, hư hỏng của anh ta. Cuộc đời Ivan Ilich, cha 58 Kiểu nhân vật trải nghiệm, sám hối trong một số truyện vừa sau những năm 1880... Xerghi cũng bị nhấn chìm trong trong hư danh, nhàm chán, không lối thoát. Những mối xung đột bên ngoài này là nguyên cớ tạo ra xung đột bên trong nhân vật. Có thể nói xung đột nội tâm ở các nhân vật trải nghiệm, sám hối có phần tập trung mãnh liệt, gay gắt hơn nhiều so với giai đoạn trước. Độc thoại nội tâm dưới dạng lời trực tiếp – một thủ pháp quen dùng của Tônxtôi trong các tiểu thuyết ở giai đoạn trước, nay lại thấy xuất hiện với tần số rất cao ở kiểu nhân vật này, song với nét nghĩa mới “làm sáng tỏ quá trình đấu tranh cái thiện và cái ác trong tâm hồn những nhân vật chính và sự thấu hiểu đạo đức trong họ” [2;38]. Điều này cho thấy “biện chứng tâm hồn” vẫn là yếu tố cốt lõi, là công cụ của sự miêu tả và phân tích tâm lí trong văn xuôi nghệ thuật thời kì sau, đặc biệt là trong các truyện vừa của Tônxtôi, làm nên phong cách xuyên suốt qua hai thời kì sáng tác của nhà văn. Song, đúng như L.D.Ôpunxkaia nhận xét, sau những năm 1880, trong sáng tác của Tônxtôi “thế giới nội tâm nhân vật thay đổi rất mạnh – trở nên căng thẳng và bi kịch hơn” [5;29]. Đây chính là những vận động, đổi mới thi pháp của nhà văn. Nếu như ở giai đoạn sử thi, tiểu thuyết trước đó, qua hàng loạt những điển hình nghệ thuật bất hủ Anđrây Bôncônxki, Pie Bêdukhôp, Natasa Rôxtôva, Anna Karênina,. . . nghệ thuật miêu tả tâm lí, kĩ xảo thể hiện nội tâm với “biện chứng tâm hồn” là một trong những đặc điểm quan trọng làm nên phong cách độc đáo mang đậm cá tính sáng tạo Tônxtôi, thì ở giai đoạn truyện vừa, truyện ngắn về sau, thủ pháp nghệ thuật đặc trưng này không hề mất đi như ý kiến của một số nhà nghiên cứu, mà có thể nói, vẫn được nhà văn lưu giữ và làm mới. Như chúng ta đã thấy, ba mươi năm cuối đời, Tônxtôi rơi vào bi kịch hết sức nặng nề. Những cuộc đấu tranh nội tâm gay gắt của Ivan Ilich, cha Xerghi, Khatgi-Murat, Pozdnưshep,. . . phần nào cho thấy hình bóng bi kịch của chính tác giả trong đó. Ở các nhân vật này chúng ta vẫn gặp những suy ngẫm của Tônxtôi về sự sống, cái chết, về những giải pháp xã hội mà nhà văn từng gửi gắm trong các hình tượng Pie, Anđrây, Lêvin trước đó, song mức độ, cường độ gay gắt, kịch tính hơn rất nhiều, mang tính chiêm nghiệm, tổng kết. Sự thay đổi này bắt rễ sâu xa từ những biến chuyển trong tư tưởng, trong quan niệm nghệ thuật của nhà văn. Nói như Ôpunxcaia, bắt đầu từ những năm 1880, trong các tác phẩm của mình, Tônxtôi đã tố cáo một cách không thương tiếc tất cả trật tự của địa chủ tư sản Nga; mặt miêu tả hiện thực của tác giả biến thành sự tố cáo mạnh mẽ, thậm chí trở thành sự châm biếm dữ dội. Cha Xerghi, Ivan Ilich, Khatgi-Murat, Kornhei Vaxiliep,. . . đều rũ khỏi “đống tã lót” của giới thượng lưu quý tộc ra đi tìm đường đến với nhân dân. Cách giải quyết xung đột, bi kịch ở các nhân vật này cho thấy những dự cảm nghệ thuật tuyệt vời của Tônxtôi trước một thực tại xã hội đầy biến động – điều mà người đọc chưa được thấy trong những sáng tác trước đó của nhà văn, ý thức sám hối của nhân vật mạnh hơn, dữ dội hơn nhiều so với những trải nghiệm của nó – vấn đề không phải là chân lí bên ngoài mà là sự tự hoàn thiện bên trong, hoàn thiện đạo đức. Theo chúng tôi, những yếu tố cốt lõi trong nghệ thuật tâm lí của Tônxtôi được mài sắc hơn với chiều sâu mới thể hiện một sự tiếp nối, tăng cường nhưng rất nhất quán trong phong cách nhà văn ở cả hai thời kì sáng tác. Cùng với độc thoại nội tâm, các nhân vật của Tônxtôi không thể thiếu vắng thiên nhiên, bởi ở đó chúng được sống thực với chính mình và dám bộc lộ thế giới nội tâm phức tạp một cách chân thực nhất. Song, khác với những gì đã thể hiện trong sử thi, tiểu thuyết, trong truyện vừa Tônxtôi lại có xu hướng miêu tả thiên nhiên bằng những câu văn rất ngắn gọn, có khi chỉ là một hai câu: “đường đi phẳng phiu, nắng chói chang và không khí thật tươi mát. . . ” (Bản sonate Kreutzer), “đám mây mùa thu nặng nề bao phủ xung quanh” (Kornhei Vaxiliep), “cơn giông tố đang gào thét” (Những người nghèo khổ ), “những ngôi sao lấp lánh ánh sáng trên bầu trời đen thẫm”, “không khí tươi mát đẫm sương của đêm trăng” (Khatgi-Murat), “con đường nhỏ ở sườn đồi dẫn xuống sông” (Khatgi-Murat). . . lồng vào tâm trạng nhân vật. Đây là những tín hiệu nghệ thuật. Dường như càng về cuối đời Tônxtôi càng cố gắng quay trở lại học tập cách viết ngắn gọn, giản dị của Puskin. 59 Lê Thị Thu Hiền Người đọc bắt gặp hình ảnh con đường trở đi trở lại trong nhiều truyện vừa của Tônxtôi, luôn được miêu tả gắn với kiểu nhân vật trải nghiệm, sám hối, xuất hiện vào thời điểm nhân vật quyết định ra đi. Nó không chỉ là một con đường cụ thể, thực tế thể hiện nét nghĩa không gian cộng đồng chung cho tất cả mọi người mà còn gắn với từng số phận riêng biệt. Sự lựa chọn của Kaxatxki, Kornhei Vaxiliep, Khatgi-Murat,. . . đều chung một hướng, thực chất “đó là những con đường khác nhau của mỗi cá nhân tìm đến chân lí chung, đến lẽ sống vì mọi người” [6;61]. Điểm xuất phát của con đường mà nhân vật của Tônxtôi bắt đầu cuộc hành trình đó là sự ra đi thoát khỏi xã hội thượng lưu quý tộc – môi trường nhân vật sinh ra và lẽ ra thuộc về nó. Trong môi trường ấy, nhân vật của ông đã trải nghiệm cuộc sống, đã nhận thức được sự vô nghĩa, giả dối của cuộc đời. Kaxatxki từ bỏ con đường công danh rực rỡ vào tu viện với ý định trở thành tu sĩ để rồi sau những trải nghiệm, lần thứ hai, ông đi đến quyết định ra đi khỏi cuộc sống hư danh ấy, “lần theo con đường nhỏ ở sườn đồi dẫn xuống sông. . . đi theo con đường đó” [10;342]. Phía trước con đường là vầng mặt trời đang từ từ mọc, “mọi vật đều mờ xám và ảm đạm, ngọn gió lạnh lẽo lúc ban mai thổi từ phía Tây tới” [10;342]. Những hồi ức tốt đẹp thời thơ ấu đã sống dậy trong Xerghi khiến ông khao khát muốn được quay trở về những năm tháng đó. Cũng chính trên con đường ấy ông đi đến quyết định quan trọng “cần phải kết thúc” cuộc sống tu hành hư danh vô nghĩa của mình. Như thế điểm kết thúc của chặng đường đã qua cũng là điểm bắt đầu của một chặng đường mới, một hướng đi mới đối với nhân vật. Với Kornhei Vaxiliep, con đường trở về là con đường của sự sám hối, mong tìm được sự tha thứ sau những đau đớn mà nhân vật gây ra cho người thân. Cũng như vậy, không phải ngẫu nhiên con đường đồng và cành hoa Tatarin bị phạt ngang lại trở thành hình ảnh khơi nguồn cảm hứng cho người kể chuyện mở đầu Khatgi-Murat. Trong Bản sonate Kreutzer, con đường tàu được miêu tả vào đầu mùa xuân ngay mở đầu tác phẩm không chỉ xác định một cách cụ thể không gian, thời gian của truyện kể mà còn thể hiện ý nghĩa hồi sinh của thiên nhiên, vạn vật và con người. Trên con đường ấy nhân vật đã đoạn tuyệt với quá khứ đau buồn, tội lỗi và hướng tới cuộc sống có ý nghĩa hơn. Bên cạnh đó, các nhân vật trải nghiệm, sám hối còn được Tônxtôi thể hiện trong dòng thời gian tâm lí - một kiểu ngôn ngữ đặc biệt của tâm trạng, khó xác định bởi tính ước lệ, được hình thành qua cảm nhận chủ quan của con người. Trong hồi tưởng của Pozdnưsep, tám tiếng đồng hồ trên toa tàu từ điền trang trở lại Maxcơva “là một cái gì đó thật khủng khiếp” [8;172]. Cảm giác này bắt nguồn không chỉ từ nỗi khiếp sợ của nhân vật đối với những toa tàu hỏa mà còn bởi cơn ghen tuông chế ngự toàn bộ cảm xúc, suy nghĩ trong con người anh ta suốt quãng thời gian ngồi trên tàu: “Tôi như con thú dữ lồng lộn trong chuồng, lúc nhảy chồm lên, chạy đến bên cửa sổ, lúc thì lảo đảo đi dọc toa, cố gắng thúc đuổi toa tàu” [8;174]. Thời gian vật lí vận hành theo quy luật của tự nhiên, thời gian tâm lí vận động theo diễn biến của tâm trạng. Những suy nghĩ đối chọi nhau gay gắt trong Pozdnưsep được dồn nén trong không gian chật hẹp, khép kín của toa tàu và khoảng thời gian vật lí ngắn ngủi 8 giờ đồng hồ đã để lại trong tâm lí nhân vật những ấn tượng nặng nề, khiến anh ta suốt đời không thể nào quên được. Nếu như Pozdnưsep từng thú nhận “mọi hồi tưởng của tôi về quá khứ đều nhuốm màu u tối” thì nhân vật Ivan Ilich lại luôn nghĩ và tìm về quá khứ khi ông nằm trên giường bệnh, cận kề với cái chết. Thế nhưng quá khứ hiện ra trong Ivan cũng rất mờ nhạt, chỉ có những hồi ức về tuổi thơ là hiện rõ và còn “cháy sáng”, đó mới là quãng thời gian dễ chịu, đáng sống nhất của cuộc đời ông, “càng xa thời thơ ấu, càng gần với hiện tại, những niềm vui càng vô nghĩa và đáng ngờ hơn” [10;292]. Những nỗi lo toan công vụ, tiền bạc, nhà cửa, có vẻ như, mọi thứ với Ivan đã đạt được như ý, tưởng chừng như cuộc sống đang đi lên nhưng thực ra “một năm, hai năm, mười năm, rồi hai mươi năm – tất cả vẫn nguyên một điều như thế. Và càng về sau càng chết cứng hơn” [10;293]. Sự phát hiện này khiến Ivan cảm thấy mình trở 60 Kiểu nhân vật trả