Lĩnh vực kinh tế của đời sống xã hội những quy luật cơ bản của sự vận động và phát triển của xã hội (tiết 4)

Bài 5 LĨNH VỰC KINH TẾ CỦA ĐỜI SỐNG XÃ HỘI NHỮNG QUY LUẬT CƠ BẢN CỦA SỰ VẬN ĐỘNG VÀ PHÁT TRIỂN CỦA XÃ HỘI (Tiết 4) I. Mục đích, yêu cầu: 1. Mục đích: - Xây dựng quan điểm duy vật biện chứng vè lịch sử. Phê phán những quan điểm sai trái. 2. Yêu cầu: - Vấn đề sản xuất vật chất và phương thức sản xuất của xã hội. - Nội dung ý nghĩa và những quy luật cơ bản. II. Giảng bài mới: Nội dung Giáo viên I. LĨNH VỰC KINH TẾ CỦA ĐỜI SỐNG XÃ HỘI 1. Sản xuất ra của cải vật chất là yêu cầu khách quan cảu sự tồn tại và phát triển của xã hội Quan điểm của chủ nghĩa duy tâm và chủ nghĩa duy vật siêu hình về lịch sử - Chủ nghĩa duy tâm chủ quan cho sự vận động phát triển của xã hội có nguyên nhân, động lực là từ những vĩ nhân. Chủ nghĩa duy tâm khách và tôn giáo thì cho nguyên nhân và động lực đó trong các lực lượng siêu tự nhiên như “ý niệm tuyệt đối”, chúa, thượng đế - Triết học duy vật siêu hình giải thích về những vấn đề của xã hội vẫn không tránh khỏi duy tâm. Chẳng hạn cho tôn giáo là lực lượng chính cảu sự phát triển lịch sử, là căn cứ để phân biệt các thời kì lịch sử. Quan điểm của triết học Mác-Lênin - Sản xuất vật chất là yêu cầu khách quan, là cơ sở của sự tồn tại, vận động và phát triển của xã hội. - Sản xuất vật chất là cơ sở hình thành các loại quan điểm tư tưởng, các quan hệ và các thiết chế xã hội khác nhau. - Sản xuất vật chất còn là cơ sở cho sự tiến bộ xã hội. 2. Cấu trúc và vai trò của phương thức sản xuất Cấu trúc của phương thức sản xuất - Lực lượng sản xuất: mối quan hệ giữa con người với tự nhiên, là trình độ chinh phục tự nhiên của con người, là mặt tự nhiên của phương thức sản xuất. Lực lượng sản xuất bao gồm: tư liệu sản xuất và người lao động với trình độ kỹ thuật, kỹ năng và thói quên trong lao động của họ. Tư liệu sản xuất gồm có đối tượng lao động và công cụ lao động, trong đó công cụ lao động là yếu tố động nhất luôn đổi mới theo tiến trình phát triển khách quan của sản xuất vật chất. - Quan hệ sản xuất là mối quan hệ giữa người với nhau trong quá trình sản xuất, là mặt xã hội của phương thức sản xuất. Quan hệ sản xuất bao gồm: quan hệ sở hữu đối với tư liệu sản xuất, quan hệ trong tổ chức, quản lý, phân công lao động và quan hệ trong phân phối sản phẩm lao động. Trong đó, quan hệ sở hữu đối với tư liệu sản xuất là mặt quyết định các quan hệ khác. Có hai kiếu cơ bản trong quan hệ sở hữu: sở hữu tư nhân và sở hữu xã hội. Tùy theo kiểu quan hệ sở hữu dẫn đến sự khác nhau trong tổ chức, quản lý và phân công lao động cũng như trong phân phối sản phẩm lao động. Vai trò của phương thức sản xuất - Phương thức sản xuất quyết định tính chất của xã hội. - Phương thức sản xuất quyết định kết cấu của xã hội. - Phương xuất sản xuất quyết định sự chuyển hóa của xã hội loài người qua các giai đoạn lịch sử khác nhau. Nhận thức vai trò của phương thức sản xuất đối với sự phát triển của xã hội, Đảng ta chủ trương: “Phát triển kinh tế, công nghiệp hóa, hiện đại hóa lầ nhiệm vụ trung tâm”. “ Đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp và nông thôn, giải quyết đồng bộ các vấn đề nông nghiệp, nông thôn và nông dân”. II. NHỮNG QUY LUẬT CƠ BẢN CỦA SỰ VẬN ĐỘNG VÀ PHÁT TRIỂN XÃ HỘI 1. Quy luật về sự phù hợp của quan hệ sản xuất với tính chất và trình độ phát triển của lực lượng sản xuất. a. Khái niệm về tính chất và trình độ của lực lượng sản xuất - Tính chất của lực lượng sản xuất là tính chất cá nhân hay tính chất xã hội trong việc sử dụng tư liệu lao động, mà chủ yếu là công cụ lao động trong việc chế tạo sản phẩm. - Trình độ của lực lượng sản xuất là trình độ phát triển khoa học công nghệ, khoa học kỹ thuật, công cụ lao động, phân công lao động và người lao động. Trong đó, phân công lao động và trình độ chuyên môn hóa là sự biểu hiện rõ ràng nhất. Công cụ lao động là tiêu chí quan trọng nói lên trình độ phát triển của lực lượng sản xuất. b. Mối quan hệ biện chứng giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất - Lực lượng sản xuất quyết định quan hệ sản xuất: + Lực lượng sản xuất như thế nào về tính chất và trình độ thì nó đòi hỏi quan hệ sản xuất phải như thế ấy để đảm bảo cho phù hợp. + Khi lực lượng sản xuất đã thay đổi về tính chất và trình độ thì quan hệ sản xuất cũng thay đổi theo để đảm bảo phù hợp. + Khi lực lượng sản xuất cũ mất đi, lực lượng sản xuất mới ra đời thì quan hệ sản xuất cũ cũng phải mất đi và quan hệ sản xuất mới phải ra đời để đảm bảo sự phù hợp. - Quan hệ sản xuất tác động trở lại lực lượng sản xuất: + Nếu quan hệ sản xuât phù hợp với tính chất và trình độ của lực lượng sản xuất thì nó thúc đẩy lực lượng sản xuất phát triển, ngược lại nếu quan hệ sản xuất không phù hợp thì nó kìm hãm, thậm chí phá vỡ lực lượng sản xuất. + Quan hệ sản xuất được gọi là phù với tính chất và trình độ của lực lượng sản xuất khi nó tạo ra những tiền đề, những điều kiện cho các yếu tố của lực lượng sản xuất kêt hợp với nhau một cách hài hòa trong quá trình sản xuất. + Sự phù hợp giữa quan hệ sản xuất với lực lượng sản xuất không chỉ xuất hiện một lần mà là một quá trình, một “cân bằng động” đáp ứng diễn biến nhanh chóng của lực lượng sản xuất. Vận dụng quy luật trong đường lối đổi mới của Đảng ta - “Đảng và Nhà nước ta chủ trương thực hiện nhất quán và lâu dài chính sách phát triển kinh tế và hàng hóa nhiều thanh phần, vận động theo cơ chế thị trường có sự quản lý của nhà nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa; đó là nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa”.(Đại hội IX) - “Phát triển nền kinh tế nhiều hình thức sở hữu, nhiều thành phần kinh tế trong đó kinh tế nhà nước giữ vai trò chủ đạo”.(Đại hội X) 2. Quy luật giữa mối quan hệ biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng a. Khái niệm về cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng - Cơ sở hạ tầng là toàn bộ những quan hệ sản xuất hợp thành cơ cấu kinh tế của một hình thái kinh tế xã hội nhất định bao gồm quan hệ sản xuất thống trị, quan hệ sản xuất tàn dư của hình thái kinh tế xã hội trước đó và quan hệ sản xuất mầm mống của hình thái kinh tế xã hội tương lai. Trong đó quan hệ sản xuất thống trị là chủ đạo và chi phối các quan hệ sản xuất khác và làm nên đặc trưng của một loại cơ sở hạ tầng nào đó. - Kiến trúc thượng tầng là toàn bộ những quan điểm tư tưởng (chính trị, pháp quyền, đạo đức, nghệ thuật, tôn giáo, triết học) và những thiết chế tương ứng (nhà nước, đảng phái, giáo hội, các tổ chức quần chúng) được hình thành trên một cơ sở hạ tầng nhất định và phản ánh cơ sở hạ tầng đó. Trong kiến trúc thượng tầng, nhà nước là bộ phận có quyền lực mạnh nhất. b. Mối quan hệ biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng - Cơ sở hạ tầng quyết định kiến trúc thượng tầng + Cơ sở hạ tầng như thế nào thì kiến trúc thượng tầng dựng trên nó phải như thế ấy để đảm bảo sự tương ứng. + Khi cơ sở hạ tầng biến đổi thì nó đòi hỏi kiến trúc thượng tầng cũng phải biến đổi theo để đảm bảo sự tương ứng. - Kiến trúc thượng tầng tác động trở lại cơ sở hạ tầng + Trong tình huống nào thì kiến trúc thượng tầng cũng ra sức bảo vệ cơ sở hạ tầng. + Nếu kiến trúc thượng tầng tiên tiến sẽ thúc đẩy cơ sở hạ tầng phát triển. Ngược lại nếu kiến trúc thượng tầng bảo thủ, lạc hậu sẽ kìm hãm sự phát triển của cơ sở hạ tầng. c. Sự vận dụng của Đảng ta - Xây dựng một cơ sở hạ tầng không thuần nhất với nhiều kiểu quan hệ sản xuất khác nhau. Trong đó kinh tế nhà nước giữ vai trò chủ đạo, cùng với kinh tế tập thể là nền tảng của nền kinh tế quốc dân. - Hệ thống chính trị-xã hội của nước ta mang bản chất giai cấp công nhân, Đảng là người lãnh đạo duy nhất lấy chủ nghĩa Mác-Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh làm nền tảng tư tưởng chính trị và kim chỉ nam cho mọi hoạt động. - Mỗi bộ phận trong hệ thống chính trị đều xác định mục tiêu chung là chủ nghĩa cộng sản, lấy con người làm trung tâm cho mọi hoạt động của mình. Sản xuất vật chất là hoạt động đặc trưng của con người và xã hội loài người. Theo Ăngghen “điểm khác nhau căn bản giữa xã hội loài người và xã hội loài vật là ở chỗ: loài vật may lắm chỉ hái lượm, trong khi con người là sản xuất.” Trong quá trình sản xuất ra của cải vật chất cho sự tồn tại và phát triển của mình, con người đồng thời sáng tạo ra toàn bộ các mặt của đời sống xã hội. từ nhà nước, pháp quyền, đạo đức, nghệ thuật đều hình thành biến đổi trên cơ sở sản xuất vật chất. Sản xuất vật chất là quá trình con người sử dụng công cụ lao động tác động vào tự nhiên, cải biến các dạng vật chất của tự nhiên nhằm tạo ra của cải vật chất thỏa mãn nhu cầu tồn tại và phát triển của con người. Trong quá trình tồn tại và phát triển con người không thõa mãn với những cái đã có sẵn trong giới tự nhiên mà luôn tiến hành sản xuất vật chất nhằm tạo ra các tư liệu sản xuất nhằm đáp ứng nhu cầu ngày càng phong phú, đa dạng của con người. Phương thức sản xuất là cách thức con người thực hiện qua trình sản xuất vật chất ở những giai đoạn lịch sử nhất định của xa hội loài người. Lực lượng sx và qhsx là hai mặt của ptsx, chúng tồn tại không tách rời nhau, tác động qua lại lẫn nhau một cách biện chứng, tạo thành quy luật “Sự phù hợp của qhsx với tính chất và trình độ của llsx- quy luật cơ bản nhất của sự vận động, phát triển xã hội. Khuynh hướng chung của sản xuất vật chất là không ngừng phát triển. Sự phát triển đó suy cho cùng là bắt nguồn từ sự phát triển của llsx mà trước hết là công cụ lao động. Trình độ của llsx trong từng giai đoạn lịch sử thể hiện trình độ chinh phục tự nhiên của co người. trình độ của llsx biểu hiện ở trình độ của công cụ lao động, trình độ, kinh nghiệm và kỹ năng lao động, trình độ tổ chức và phân công lao động của con người, trình độ ứng dụng khoa học công nghệ vào sản xuất. Gắn liền với trình độ của llsx là tính chất của llsx. Trong lịch sử xã hội llsx phát triển từ chỗ tính chất cá nhân lên tính chất xã hội hóa cao. Khi sx dựa trên công cụ thủ công, phân công lao động thấp kém thì llsx mang tính chất cá nhân. Khi sản xuất đạt tới trình độ co khí, hiện đại phân công lao động xã hội phát triển thì llsx có tính chất xã hội hóa. Sự vận động, phát triển của llsx quyết định và làm thay đổi qhsx phù hợp với nó. Llsx quyết định qhsx nhưng qhsx cũng có tính độc lập tương đối và tác động trở lại sự phát triển của llsx. Khi qhsx lỗi thời kìm hãm sự phát triển của llsx thì tất yếu sẽ bị thay thế bằng một qhsx mới phù hợp. Tuy nhiên việc giải quyết mâu thuẫn giữa llsx và qhsx ko phải đơn giản mà phải thông qua nhận thức và hoạt động cải tạo xã hội của con người thông qua đấu tranh giai cấp, cách mạng của xã hội. Tính chất của kiến trúc thượng tầng do cơ sở hạ tầng quyết định.Trong xh có giai cấp, giai cấp nào thống trị về mặt kinh tế thì cũng chiếm địa vị chính trị và đời sống tinh thần của xã hội. Các cuộc đấu tranh về chính trị là biểu hiện đối kháng trong đời sống kinh tế. Trong đó chính trị pháp luật thay đổi nhanh chóng, còn những yếu tố như tôn giáo, nghệ thuật chậm thay đổi. Giáo viên hướng dẫn duyệt Giáo viên tập sự Nguyễn Văn Trang Lê Thị Mỹ An