Một số nguyên tắc và phương pháp dạy nghe bản tin tiếng Việt cho sinh viên nước ngoài

Chi
n lc ngoi ng trong xu th
hi nhp Tháng 11/2014 391 MỘT SỐ NGUYÊN TẮC VÀ PHƯƠNG PHÁP DẠY NGHE BẢN TIN TIẾNG VIỆT CHO SINH VIÊN NƯỚC NGOÀI Vũ Th Ngc Dung Trường Đại học Hà Nội Tóm t t: Việc giảng dạy kỹ năng Nghe bản tin tiếng Việt với nội dung chính là dạy nghe các bản tin có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao khả năng nghe, nói, đọc, viết và hiểu biết về văn hóa, xã hội Việt Nam cho sinh viên nước ngoài. Đứng từ góc độ của người học, sinh viên muốn mở rộng và nâng cao vốn từ ngữ của mình, và thông qua các bản tin thời sự có thể hiểu được nội dung các vấn đề nổi trội đang được quan tâm trong xã hội hiện tại. Đứng từ góc độ của người dạy, giáo viên luôn mong muốn sinh viên có thể ôn tập, củng cố và phát triển những kiến thức và kỹ năng về ngôn ngữ từ các loại hình bài tập trong các hoạt động triển khai bài giảng trên lớp, trong quá trình tiếp xúc với ngôn ngữ “sống” rèn luyện cho sinh viên ngữ cảm về tiếng Việt, và trong quá trình giảng dạy ngôn ngữ truyền đạt được nhiều nội dung liên quan đến văn hóa, mở rộng kiến thức và cái nhìn một cách toàn diện, thực tế về xã hội và văn hóa Việt Nam. Môn Thực hành tiếng Nâng cao I, II có thể đáp ứng đầy đủ yêu cầu của việc dạy và học, có thể kết hợp giữa việc rèn luyện kỹ năng và truyền đạt kiến thức, có thể giới thiệu cho người học nhiều nội dung về văn hóa xã hội thông qua quá trình dạy ngôn ngữ một cách tự nhiên. Quá trình dạy nghe bản tin với nhiều phương pháp cũng phù hợp với xu hướng phát triển áp dụng công nghệ trong việc dạy và học ngoại ngữ. Vì vậy, chúng tôi mong muốn bước đầu đưa ra những quy luật, nguyên tắc và phương pháp dạy nghe bản tin, hi vọng có thể góp phần nâng cao hiệu quả của việc giảng dạy kỹ năng này. Summary: Teaching Listening to Vietnamese News has a significant role in improving listening, speaking, reading, and writing skills, as well as understanding of Vietnamese culture and society of foreign students. From the learners’ point of view, they would like to expand and upgrade their lexical resource, and through news reports they can learn what current emerging issues in the Vietnamese society are. From the teachers’ point of view, they expect that their students will be able to review, consolidate and expand their language knowledge and skills through diffent kinds of excercises in class, through access to daily-life language, and through teaching Vietnamese to expand students’ knowledge and understanding of Vietnamese culture and society. Listening to Vietnamese News Module can meet all requirements of teaching and learning. It can be a combination between skill and knowledge training and provide learners a lot of cultural and social understanding through a natural way of teaching. Teaching this module with different methods is also appropriate to the increasing trend of ICT application in teaching foreign languages. Therefore, we expect to primarily introduce rules, principles, and methods in teaching listening to news and to gradually contribute to improve the teaching effectiveness of this module. 1. Ý nghĩa của việc dạy nghe bản tin Kỹ năng Nghe bản tin tiếng Việt đã và đang trở thành một phần không thể thiếu của hệ thống các môn học nâng cao trong chương trình dạy tiếng Việt cho sinh viên nước ngoài của Khoa Việt Nam học, Trường Đại học Hà Nội. Việc giảng dạy kỹ năng này có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao khả năng nghe, nói, đọc, viết và hiểu biết về văn hóa, xã hội Việt Nam cho sinh viên. Đứng từ góc độ của người học, đối với những sinh viên đã qua giai đoạn học tiếng Việt nâng cao, hoặc đối với những sinh viên vừa kết thúc giai đoạn học tiếng Việt cơ sở, bắt đầu bước vào giai đoạn nâng cao, sau khi đã nắm được một lượng lớn từ vựng cơ bản, họ muốn mở rộng vốn từ của mình nhanh hơn, nhiều hơn. Khi nắm vững được các cấu trúc ngữ pháp cơ bản mà vẫn gặp phải Tiu ban 3: Đào to ti
ng Vit nh mt ngoi ng cho ngi n c ngoài 392 những hiện tượng ngữ pháp không thể lí giải được, sinh viên muốn thông qua quá trình học tập thực tiễn tăng thêm nhiều kiến thức về ngôn ngữ. Sau khi có những kiến thức nhất định về nghe, đọc rồi nhưng vẫn cảm thấy khó khăn đối với các tài liệu sử dụng ngôn ngữ thực tế như các bản tin, thì sinh viên cũng có nhu cầu thông qua việc nghe, xem có thể hiểu được nội dung các vấn đề phổ biến trong xã hội. Đại đa số sinh viên có những trải nghiệm văn hóa vượt ra khỏi phạm vi quốc gia mình thì đều có sở thích muốn mở rộng tầm mắt và kiến thức, nên họ có nguyện vọng tha thiết được nghe tin tức tiếng Việt. Kỹ năng Nghe bản tin có thể đáp ứng nguyện vọng đó của sinh viên, giúp họ tiếp thu được, nâng cao được kiến thức và kỹ năng nghe hiểu, và thông qua đó hiểu thêm về văn hóa Việt Nam, xã hội Việt Nam và con người Việt Nam. Để phục vụ cho bài viết này, chúng tôi đã tiến hành điều tra “nhận định của sinh viên về vai trò và ý nghĩa của việc nghe bản tin trong quá trình học tiếng Việt” đối với 100 sinh viên năm thứ 3 hiện đang học tại khoa Việt Nam học. Trong bài điều tra, chúng tôi đưa ra các câu hỏi với những mức độ trả lời khác nhau, và sau đây là kết quả: 1. Anh/chị có thích học nghe các bản tin thời sự tiếng Việt không? A. Rất thích B. Thích C. Không thích D. Hoàn toàn không thích 5% 51% 28% 1% 2. Anh/chị có thấy thời lượng của môn học Nghe bản tin là phù hợp không? A. Rất phù hợp B. Phù hợp C. Ít D. Quá ít 6% 55% 27% 2% 3. Môn học này có quan trọng không? A. Rất quan trọng B. Quan trọng C. Bình thường D. Không quan trọng 27% 44% 18% 1% 4. Anh/chị thấy tác dụng của môn học này đối với việc nâng cao khả năng nghe tiếng Việt như thế nào? A. Rất hữu ích B. Hữu ích C. Bình thường D. Không có tác dụng gì 18% 40% 33% 0% 5. Anh/chị thấy sau khi học môn này, vốn từ tiếng Việt của mình có tăng thêm nhiều không? A. Rất nhiều B. Nhiều C. Không nhiều D. Không tăng thêm vốn từ 5% 44% 33% 3% 6. Sau khi học xong môn này, anh/chị có hiểu thêm nhiều vấn đề về xã hội Việt Nam không? A. Hiểu rất nhiều B. Hiểu nhiều C. Hiểu rất ít D. Không hiểu 3% 48% 34% 1% 7. Tốc độ nói tiếng Việt trong các bản tin như thế nào? A. Rất nhanh B. Nhanh C. Bình thường D. Chậm 31% 34% 24% 1% 8. Phương pháp dạy môn học này của các thày, cô giáo khoa Việt Nam học có thú vị không? A. Rất thú vị B. Thú vị C. Không thú vị D. Rất chán 14% 54% 18% 2% 9. Anh/chị cảm thấy môn học này khó hay dễ? A. Rất khó B. Khó C. Dễ D. Rất dễ 19% 69% 1% 1% Nhìn vào kết quả trên chúng ta thấy rằng, đối với mỗi sinh viên nước ngoài đã và đang học tiếng Việt, kỹ năng này luôn chiếm một vị trí vô cùng quan trọng. Từ thời lượng, nội dung kiến thức, phương pháp giảng dạy, mức độ khó dễ... đều nhận được sự quan tâm lớn của sinh viên. Đứng từ góc độ của người dạy, giáo viên luôn mong muốn sinh viên có thể ôn tập, củng cố và Chi
n lc ngoi ng trong xu th
hi nhp Tháng 11/2014 393 phát triển những kiến thức và kỹ năng về ngôn ngữ từ các loại hình bài tập trong các hoạt động triển khai bài giảng trên lớp, trong quá trình tiếp xúc với ngôn ngữ “sống” rèn luyện cho sinh viên ngữ cảm về tiếng Việt, và trong quá trình giảng dạy ngôn ngữ truyền đạt được nhiều nội dung liên quan đến văn hóa, mở rộng kiến thức và cái nhìn một cách toàn diện, thực tế về xã hội và văn hóa Việt Nam. Kỹ năng nghe bản tin là phù hợp với mục đích giảng dạy tiếng Việt ở giai đoạn nâng cao. Các bản tin được phát với sự đa dạng về thể loại, đề tài đã cung cấp một lượng lớn từ vựng, cấu trúc câu và cách diễn đạt sinh động, phong phú trong cuộc sống xã hội, không chỉ có thế, các bản tin còn cung cấp thông tin mới nhất về hiện thực xã hội và bối cảnh văn hóa, và đó cũng là tài liệu có giá trị thực tế nhất trong việc rèn luyện, nâng cao khả năng tiếp thu và thấu hiểu ngôn ngữ. Kỹ năng nghe bản tin tiếng Việt có thể đáp ứng đầy đủ yêu cầu của việc dạy và học, có thể kết hợp giữa việc rèn luyện kỹ năng và truyền đạt kiến thức, có thể giới thiệu cho người học nhiều nội dung về văn hóa xã hội thông qua quá trình dạy ngôn ngữ một cách tự nhiên. Quá trình dạy nghe bản tin với nhiều phương pháp cũng phù hợp với xu hướng phát triển áp dụng công nghệ trong việc dạy và học ngoại ngữ. Vì vậy, chúng tôi mong muốn bước đầu đưa ra những quy luật, nguyên tắc và phương pháp dạy nghe bản tin, hi vọng có thể góp phần nâng cao hiệu quả của việc giảng dạy môn học này. 2. Nguyên tắc của việc dạy nghe bản tin 2.1. Nguyên tắc thực tiễn Nghe bản tin vừa rèn luyện được kỹ năng, vừa cung cấp kiến thức về nhiều mảng của xã hội, nhưng nó không phải là một môn học tổng hợp thông thường, nó là một môn học rèn luyện kỹ năng với những đặc điểm nổi trội và mục đích rõ ràng. Việc giảng dạy nên dựa trên nguyên tắc thực tiễn, quá trình giảng dạy phải lấy người học làm trung tâm, giáo viên có vai trò hướng dẫn, giúp đỡ người học luyện tập, phải làm cho người học hiểu được những kiến thức liên quan, hướng dẫn cho họ kỹ năng nghe với nhiều loại hình bài tập khác nhau và luyện tập nhiều lần. Người học phải được “nghe bản tin” chứ không phải nghe thầy, cô “giảng bản tin”. Do tài liệu có liên quan vô cùng phong phú, nội dung rất đa dạng, lại có nhiều từ ngữ mang tính chất thời sự, những từ ngữ mới được lưu hành, và có nhiều hình thức lối nói quen dùng mang nội hàm văn hóa nhất định, giáo viên càng phải chú ý nhiều hơn, không nên chuyển từ giờ dạy ngôn ngữ thực tế sang tập trung dạy lý thuyết, ngữ âm Sinh viên trong một khoảng thời gian rất ngắn phải nghe và nắm được nội dung thông tin, mức độ khó cao hơn rất nhiều so với các loại hình môn học khác. Trong quá trình giảng dạy, giáo viên phải nói rõ với sinh viên về độ khó của các bài tập là đương nhiên và rất hữu ích, gợi ý và hướng dẫn sinh viên xử lý các bài tập để hiệu quả giảng dạy được nâng cao. 2.2. Nguyên tắc hiệu lực Nguyên tắc hiệu lực bao gồm hiệu lực trong việc lựa chọn tài liệu và hiệu lực của việc giảng dạy. Tin tức mang tính hiệu lực rất cao, đặc điểm này quyết định đến việc lựa chọn tài liệu giảng dạy. Sinh viên đến lớp với mục đích học tập và nắm vững kỹ năng nghe bản tin, cũng kèm theo mục đích đến để nghe tin tức thời sự. Những bản tin hay, quan trọng, mới được cập nhật và có liên quan đến người học có thể kích thích sự hứng thú và cảm giác được đáp ứng yêu cầu của họ, có thể khơi dậy sự nhiệt tình và tích cực của người học. Những bản tin cũ, không liên quan đến những gì mà người học muốn quan tâm, tìm hiểu thì hiệu quả sẽ ngược lại. Đối với những bản tin mới được cập nhật, tính hiệu lực cao, nếu những sinh viên nào quan tâm đến vấn đề thời sự thì họ đã tìm kiếm thông tin liên quan ở các phương tiện thông tin đại chúng bên ngoài, như vậy, khi lên lớp, họ sẽ dễ dàng lĩnh hội, sau khi học xong, họ lại có thể đi sâu tìm hiểu, như vậy nội dung thông tin sẽ được cung cấp đến người học không phải chỉ một lần. Theo nguyên tắc này, phải thừa nhận rằng tính hiệu lực của bản tin và tính ổn định của tài liệu giảng dạy là có mâu thuẫn. Người biên soạn tài liệu giảng dạy phải chú ý lựa chọn những bản Tiu ban 3: Đào to ti
ng Vit nh mt ngoi ng cho ngi n c ngoài 394 tin có tính hiệu lực lâu dài để đưa vào giáo trình. Trong quá trình giảng dạy, giáo viên không nên chỉ dựa vào giáo trình có sẵn, hãy bớt chút thời gian nghe, tải về hoặc thu âm các bản tin trên đài, ti vi, truyền hình trực tuyến, giới thiệu cho sinh viên những đoạn tin mới nhất làm tài liệu luyện tập chủ yếu. Tính hiệu lực trong việc giảng dạy, cũng được quyết định bởi nguyên tắc thực tiễn trong việc dạy nghe bản tin. Giáo viên nên lựa chọn những phương pháp giảng dạy phù hợp, phân bố thời gian hợp lý, không làm lãng phí thời gian trên lớp của sinh viên, cũng không làm ảnh hưởng đến thời gian luyện tập sau khi nghe của sinh viên. 2.3. Nguyên tắc kiến thức Nguyên tắc kiến thức hay còn gọi là nguyên tắc thông tin, bởi vì nghe bản tin chính là tiếp thu và thấu hiểu kiến thức và thông tin. Vấn đề này yêu cầu giáo viên trong quá trình giảng dạy phải cung cấp lượng lớn thông tin cho sinh viên thông qua việc rèn luyện khả năng tiếp thu, lý giải làm cho họ nắm vững kiến thức và kỹ năng về ngôn ngữ, hiểu biết về kinh tế, văn hóa, xã hội Việt Nam. Theo nguyên tắc này, kỹ năng Nghe bản tin không thể áp dụng phương pháp xử lý từng từ, từng đoạn như ở giai đoạn cơ bản, mà phải kết hợp các đoạn tin theo nội dung của từng bài nghe. Giáo viên có thể cho sinh viên nghe theo lĩnh vực chủ đề, hoặc những đoạn tin chuyên đề (ví dụ, về chủ đề các dịch vụ xã hội giáo viên có thể cung cấp các đoạn tin liên quan đến dịch vụ y tế, dịch vụ du lịch, dịch vụ vui chơi giải trí) Tin tức là sự phản ảnh nhất định những vấn đề của xã hội, liên quan đến sự phát triển và thay đổi trong đời sống xã hội. Muốn tiếp thu, nhận thức và lý giải các chủ thể thông tin được đưa ra trong các bản tin thì phải nhận thức và lý giải được hoàn cảnh văn hóa xã hội và các điều kiện hữu quan tạo nên chủ thể thông tin đó, cũng có nghĩa là những kiến thức về bối cảnh có liên quan. Vấn đề này yêu cầu giáo viên giảng giải những kiến thức liên quan đến bối cảnh của thông tin để giúp người học xóa đi những “điểm mù thông tin” hoặc rào cản trong quá trình tìm hiểu, những rào cản do sự khác biệt về các yếu tố văn hóa, để người học tiếp thu, nhận thức và lý giải chủ thể thông tin đó tốt hơn. Trên thực tế, giáo viên chính là “người dẫn dắt văn hóa”. Ví dụ dịch vụ trông người ốm ở các bệnh viện, dịch vụ cho thuê chú rể, cuộc vận động “Người Việt Nam ưu tiên dùng hàng Việt Nam”, thưởng Tết, Việt Nam – Sự lôi cuốn, tranh Đông Hồ đều có những kiến thức bối cảnh nhất định. Để dạy tốt những kiến thức này, giáo viên cần phải chuẩn bị thật kỹ bài giảng, hiểu được giá trị xã hội và ý nghĩa thông tin của việc lựa chọn tài liệu, giáo viên đều phải có kiến thức nhất định đối với hoàn cảnh xã hội, tình hình thời sự, nhân vật, phong tục tập quán, lịch sử, địa lý, văn hóa và cả các con số thống kê trong những tài liệu đã lựa chọn. Có như vậy, việc truyền đạt thông tin mới trở nên chủ động, linh hoạt hơn, thông tin cũng được cung cấp đầy đủ hơn. 2.4. Nguyên tắc hệ thống và toàn diện Chúng tôi đưa ra nguyên tắc này là để tránh việc do quá chú trọng đến nguyên tắc tính hiệu lực làm cho cả quá trình giảng dạy trở nên rời rạc, phiến diện và hơi tùy ý, không thể mang lại cho người học sự rèn luyện kỹ năng một cách hệ thống, toàn diện và những kiến thức ngôn ngữ của các bản tin. Việc giảng dạy phải chú trọng đến hai phương diện, cố gắng hết mức để có thể đạt được về mặt hệ thống hóa và tính toàn diện, thứ nhất là tính toàn diện trong kiến thức và nội dung của các bản tin, hai là tính hệ thống trong việc rèn luyện kỹ năng. Tính toàn diện của kiến thức và nội dung các bản tin thể hiện ở những điểm sau: - Kiến thức chung về nội dung tin tức trên các phương tiện thông tin đại chúng; - Đặc điểm ngôn ngữ của các bản tin trên các phương tiện thông tin đại chúng; - Từ ngữ và cấu trúc câu thường gặp trong các bản tin; - Các thể loại, đề tài của bản tin (nội dung bao gồm những lĩnh vực như chính trị, kinh tế, ngoại giao, thương mại, công nghiệp, nông nghiệp, giao Chi
n lc ngoi ng trong xu th
hi nhp Tháng 11/2014 395 thông, năng lượng, tài nguyên, môi trường, xã hội, giáo dục, khoa học, văn hóa, y tế, thể thao, quốc tế). Với những nội dung trên, giáo viên có thể lựa chọn từ các bản tin trên đài phát thanh, đài truyền hình, trên báo điện tử, sau đó tiến hành biên tập, phân tích và đưa vào giảng dạy. Việc này sẽ khá đơn giản nếu chúng ta đầu tư thêm thời gian vào quá trình chuẩn bị. Để làm được việc thứ hai không hề dễ dàng, việc rèn luyện kỹ năng là trọng tâm công tác giảng dạy, dạy cái gì, luyện như thế nào mới được coi là hệ thống và toàn diện? Hiện tại, vẫn chưa có những tổng kết về mặt lý thuyết, và chúng ta cần đưa ra trong quá trình giảng dạy thực tế. Nhưng có một điều có thể khẳng định được, đó chính là kỹ năng nghe bản tin là một sự vận dụng tổng hợp tất cả các kỹ năng cơ bản cần có trong quá trình học tiếng Việt. Ví dụ, kỹ năng nghe thường bao gồm: - Về mặt câu và đoạn + loại bỏ rào cản từ ngữ. + xác định các con số. + nhận biết ngữ âm, ngữ điệu. + nghe rõ các từ ngữ liên quan và hiểu những cấu trúc câu phức tạp. + phân biệt thái độ và tình cảm từ nội dung nghe (các nhân vật trong bản tin hoặc của phóng viên). + nhận biết các thủ pháp tu từ. - Về nội dung cả bài + thu được những thông tin chính (ví dụ như thời gian, địa điểm, nhân vật liên quan, quá trình diễn biến, nguyên nhân xảy ra sự việc,...) + phân biệt và hiểu được mối tương quan giữa nhân vật, sự kiện. + hiểu được rõ quan điểm và luận chứng. + nắm vững ý chính của bài, có thể liên tưởng, phỏng đoán, hồi tưởng những ý liên quan. + đưa ra kết luận và suy luận. + khái quát nội dung. Và một số kỹ năng khác. Những bản tin thông thường không phải để chuẩn bị riêng cho mục đích giảng dạy, những tài liệu sử dụng cho một lần lên lớp có liên quan đến việc rèn luyện kỹ năng tất nhiên là có giới hạn. Mà thời gian lên lớp hạn chế, dung lượng của giáo trình và tài liệu cũng hạn chế, muốn tuân theo nguyên tắc hệ thống và toàn diện thì yêu cầu giáo viên phải chuẩn bị tốt đề cương, đầu tư thời gian, công sức vào việc chuẩn bị tài liệu và đưa ra các dạng bài luyện tập phù hợp. Giáo viên nên đưa ra các tài liệu có thể khai thác được nhiều dạng bài rèn luyện kỹ năng nghe, và phải sắp xếp theo trật tự nhất định để sinh viên có cái nhìn tổng quát hơn. 2.5. Nguyên tắc linh hoạt Thông thường, các giáo trình phục vụ cho kỹ năng nghe bản tin cũng giống như các kỹ năng khác, được biên soạn theo trình tự, và sử dụng những cách thức tổ chức giảng dạy khá cố định. Tuy nhiên, điểm khác biệt so với các kỹ năng khác là về trình tự dạy kỹ năng nghe bản tin, về loại hình bản tin, giáo trình và các tài liệu ngôn ngữ, cách giảng bài và luyện tập có tính linh hoạt hơn rất nhiều. Thứ nhất là do chủ đề của các bản tin vô cùng đa dạng, ngôn ngữ bản tin lại rất sinh động, phong phú, nội dung bản tin khá rộng, có những tin tức mới được đưa ra trong thời gian gần đây, ví dụ như cuộc vận động người Việt Nam ưu tiên dùng hàng Việt Nam, những chính sách thay đổi trong việc thi tốt nghiệp THPT, đại học, cao đẳng; các hiệp định thương mại, dự án hợp tác đầu tư mới ký kết; các loại hình dịch vụ mới xuất hiện như dịch vụ cho thuê chú rể, dịch vụ trông người ốm tại các bệnh viện đều đã được cập nhật và đưa vào giáo trình giảng dạy. Tiếp đến là sự phong phú của các loại hình bài tập, từ ít đến nhiều, từ đơn giản đến phức tạp, thêm vào đó ở giai đoạn học nâng cao, sinh viên đã có trình độ tiếng Việt nhất định, có nhiều kinh kiệm xử lý các dạng bài tập trên lớp, cho nên các em hoàn toàn có thể tiếp thu những phương pháp linh hoạt hơn. Giáo viên lên lớp tuân thủ theo nguyên tắc này, sẽ tăng thêm tính chủ động của sinh viên, làm cho các em càng có thêm cơ hội và thời gian đưa ra quan điểm của mình, không khí lớp học nhờ đó Tiu ban 3: Đào to ti
ng Vit nh mt ngoi ng cho ngi n c ngoài 396 cũng thoải mái hơn. 3. Một số phương pháp dạy nghe bản tin Phương pháp dạy nghe bản tin được quyết định dựa trên nguyên tắc giảng dạy môn học này, chúng tôi tạm đưa ra một số phương pháp sau đây: 3.1. Tốc độ lên lớp nhanh Giáo viên khi lên lớp phải phát huy tối đa vai trò là “người đưa đường”, phải nắm vững yêu cầu về mặt thời gian. Nếu lựa chọn tài liệu giảng dạy có quá nhiều từ mới, nội