Nghệ thuật khởi nghiệp

Nghệ thuật khởi nghiệp (phần 1) Chủ doanh nghiệp có cần bằng quản trị kinh doanh? Guy Kawasaki là hiện là giám đốc điều hành của Garage Technology Ventures - một ngân hàng đầu tư vốn cho các công ty công nghệ cao. Trước đây, ông từng là cố vấn cho hãng Apple Computer. Ông là tác giả của bảy cuốn sách viết về kinh doanh. Ông nhận bằng B.A từ trường đại học Standford, bằng M.B.A. từ UCLA, và nhận danh hiệu tiến sĩ danh dự của trường Bapson College. Ông còn sẵn sàng tư vấn cho những người đang muốn khởi sự kinh doanh. Sau đây là cuộc phỏng vấn ông do tạp chí Forbes thực hiện Hỏi: MBA ngày nay có giá trị như thế nào đối với các cử nhân trẻ tuổi muốn lập công ty riêng? Đáp: Giá trị ư? Có lẽ vào khoảng –$250.000. Tôi đã từng là một cử nhân trẻ tuổi và đã có bằng MBA. Tôi không cho rằng MBA có ý nghĩa lắm trong việc lập công ty riêng. Một bằng kỹ sư có tác dụng tốt hơn nhiều. Lúc nào bạn cũng có thể thuê được các thạc sĩ Quản trị Kinh doanh, nhưng nếu bạn không thể hiểu và tạo ra một sản phẩm, thì có nghĩa là bạn chẳng có gì cả. Tiện đây tôi cũng xin nói rằng những người thành lập Apple Computer, Microsoft, Yahoo! và Google đều không có bằng MBA. Nhưng hình như tôi đã lạc đề rồi. Điều gì có tác dụng quyết định trong việc thuyết phục một người đầu tư vào công ty của ta? Họ có phải hoàn toàn tin vào sản phẩm của ta không? Hay ta chỉ cần thuyết phục rằng đây là một cơ hội tốt để họ kiếm tiền là được? Tôi chưa bao giờ làm việc cho McKinsey, nhưng ta có thể biến câu hỏi này thành một ma trận 2 x 2: tin vào sản phẩm có/không và tin rằng họ có thể kiếm tiền có/không. Rõ ràng điểm tốt nhất là khi họ tin vào sản phẩm và tin vào khả năng kiếm tiền của họ. Tôi khó có thể tưởng tượng được các nhà đầu tư rót tiền vào một sản phẩm mà họ không tin nhưng phần nào tin rằng họ có thể kiếm được tiền với sản phẩm đó. Và điểm đáng thất vọng nhất là khi các nhà đầu tư thích sản phẩm của bạn nhưng lại không nghĩ rằng có thể kiếm tiền với những sản phẩm đó. Cho nên câu trả lời là phải làm họ tin vào sản phẩm và đồng thời tin rằng họ có thể kiếm được tiền. Liệu ông có thể thành công với một nhóm làm việc chăm chỉ ngay cả khi ý kiến đầu tiên của ông không thành công không? Chắc chắn là có. Vì hầu hết mọi ý kiến ban đầu đều không thành công.Bạn cần phải linh hoạt: Đôi khi bạn khởi sự với một ý tưởng tốt và một nhóm làm việc tệ hại. Sau đó bạn rời bỏ nhóm đó. Lúc khác, bạn khởi sự với một ý kiến dở và một nhóm làm việc tuyệt vời. Sau đó bạn bỏ ý tưởng chẳng ra gì đó. Những người bạn tốt thường tạo ra những thay đổi triệt để theo dòng thời gian. Nokia là ví dụ điển hình về sản phẩm ban đầu rất dở hơi. Hoa Kỳ và vành đai Thái Bình Dương dường như là những nơi duy nhất trên thế giới mà các công ty non trẻ hay thuộc ngành công nghệ cao thành công. Có đúng như vậy không? Và nếu đúng thì tại sao? Chẳng đúng tý nào. Chẳng qua thung lũng Silicon có những người phụ trách về quan hệ công chúng giỏi nhất. Nếu bạn là nhà doanh nghiệp giỏi, bạn có thể thành công ở bất kỳ nơi nào. Còn nếu không, thì bạn sẽ thất bại ngay cả khi văn phòng cuả bạn nằm trên đường Sand Hill Road hay ở ngay cạnh trụ sở của Hewlett-Packard. Nếu có thời gian, liệu các chủ đầu tư có cố gắng gián tiếp tham gia hay thậm chí muốn trực tiếp tham gia vào công việc của công ty không? Đây là một câu hỏi bẫy phải không? Chắc chắn là một chủ đầu tư nên tham gia vào công việc của công ty nếu anh ta có quan hệ tốt với những người điều hành. Nhưng đó chỉ là giả thiết, vì không phải chủ đầu tư nào cũng có mối quan hệ như vậy. Và thế thì tất nhiên tham gia trực tiếp sẽ là phương pháp hay nhất. Liệu học tập tốt có phải là chìa khoá để thành công trong thế giới kinh doanh không? Nếu bạn muốn nói đến việc học trong sách vở và dự các lớp học khi nhắc đến từ “học tập” thì câu trả lời là “không”. Nhưng nếu cũng với từ đó, bạn muốn nói đến toàn bộ kinh nghiệm trong cuộc đời thì câu trả lời là “có”. Chẳng hạn như có những người chưa bao giờ đến trường đại học nhưng vẫn là nhà kinh doanh tài giỏi. Và nhiều người có bằng Ph.D trong quản trị nhưng không có khả năng điều hành dù chỉ một quán nước giải khát. Nghệ thuật khởi nghiệp (phần 2) Bước tiếp theo: đặt tên và biểu tượng cho công ty Hỏi: Công ty mới của tôi đã dành nhiều thời gian và tiền bạc để có được một cái tên và biểu tượng hay. Theo tôi, một cái tên công ty phải gây ấn tượng. Còn ý kiến của ông về tầm quan trọng của tên công ty như thế nào, và trong giai đoạn thành lập công ty, nên tiến hành việc đặt tên và sáng tác biểu tượng công ty như thế nào? Đáp: Tên công ty hết sức quan trọng, và bạn nên hoàn thành nó càng sớm càng tốt. Cái tên này phải dễ đánh vần, dễ nhớ và đặc biệt – chẳng hạn như Claris, Clarus, Clarins, Claritin – và điều quan trọng nhất là nó phải có thể được tìm trên Google và Xerox. Nhân tiện, tôi cũng xin nói thêm rằng không nên chi quá nhiều tiền để có được một cái tên. Nếu bạn phải chi $25.000 cho một cố vấn để đặt tên công ty có nghĩa là bạn thiếu trí tưởng tượng, thiếu kiến thức về marketing và không biết sử dụng chương trình WhoIs của Versign. Biểu tượng công ty thì ít quan trọng hơn. Bạn có thể thay đổi biểu tượng khi thị hiếu thay đổi theo thời gian. Ví dụ như hãng Apple đã thay đổi biểu tượng của họ ít nhất là ba lần. Hỏi: Tôi có một sản phẩm mà tôi cho rằng sẽ đặc biệt hấp dẫn đối với giới trẻ châu Á ở Nhật Bản, Trung Quốc và Hàn Quốc. Công ty của tôi đặt trụ sở tại New York, nhưng tôi cảm thấy các nhà đầu tư cuả tôi không hiểu nhiều về thị trường mà tôi đang hướng tới. Vậy làm thế nào tôi có thể tìm được một nhà đầu tư được đào tạo tại các thị trường nước ngoài? Đáp: Tại sao các nhà đầu tư ở Mỹ lại phải đi bao nhiêu đường xá xa xôi tới Nhật Bản, Trung Quốc và Hàn Quốc để mất tiền khi họ có thể làm điều này ngay tại sân sau nhà họ? Nhưng tôi đã lạc đề rồi thì phải. Đây là phương pháp mà bạn có thể áp dụng. Hãy tìm các công ty ở các nước đó được nêu tên trong Nasdaq. Sau đó xem nhà đầu tư nào đầu tư vào các công ty đó. Sau đó vào trang web của các nhà đầu tư đó và xem ai thuộc hội đồng quản trị công ty. Hoặc bạn có thể đơn giản hoá bằng cách tìm trong các tài liệu Walden Internatianl, Worldview Technology Partners và 3i. Hỏi: Chúng tôi đã nhận được các câu trả lời “Không” chắc như đinh đóng cột từ hầu hết các nhà đầu tư mà chúng tôi tiếp cận, tuy nhiên còn một hai người không trả lời, để chúng tôi chờ đợi hàng tuần mà chẳng nói không cũng chẳng nói có, rồi cuối cùng vẫn để chúng tôi rớt đài. Đây có phải là tình trạng chung không? Chúng tôi có thể làm gì để tránh tình trạng bị kéo dài thời gian mà không đầy các nhà đầu tư đến câu trả lời “không”? Đáp: Tôi sẽ phiên dịch lời nói của các nhà đầu tư cho bạn. “Nào, hãy bắt đầu công việc một cách chăm chỉ” = “chúng tôi có quan tâm”. Tất cả những câu trả lời khác đều là “Không”. Điều đó rất dễ hiểu. Bạn có biết bạn có thể nói gì nếu một nhà đầu tư từ chối bạn không? Hãy chào từ biệt. Nghệ thuật khởi nghiệp (phần 3) Xác định loại hình kinh doanh Tôi muốn khởi sự doanh nghiệp của riêng mình nhưng không biết nên bắt đầu từ loại kinh doanh nào. Ông có thể gợi ý cách tốt nhất để tìm một việc kinh doanh phù hợp với khả năng của tôi được không? Điểm mấu chốt là: Thành lập một công ty không giống với tìm một việc làm mới. Với một việc làm mới, bạn mong đợi công việc thú vị, được trả lương cao, cho phép bạn đạt được các mục đích cá nhân, v.v. Đó cũng là dấu chấm hết cho một cuộc hành trình dài. Thành lập công ty là điều hoàn toàn khác. Đam mê kinh doanh có thể bắt nguồn từ trái tim bạn. Nó không phải là cái gì “phù hợp với khả năng của bạn”, mà là cái gì đó buộc bạn phải đứng vào hàng ngũ những người kinh doanh. Vì thế, khi một điều gì đó đẩy bạn tới ngưỡng này, bạn sẽ tự nhận ra nó ngay. Bạn không cần phải đi tìm nó giống tìm việc bằng cách đọc cột “Quảng cáo việc làm” trên báo. Hiện nay các nhà kinh doanh vốn đang làm gì? Họ có đầu tư không hay là thường xuyên bỏ lỡ cơ hội? Bốn câu nói láo mà các các nhà kinh doanh vốn ngày nay thường nói là: “Chúng tôi biết điều đó sẽ tới”; Chúng tôi có rất nhiều tiền đầu tư”; “Năm nay chúng tôi thực hiện nhiều hợp đồng hơn bất cứ giai đoạn nào trước đây”; và “Chúng tôi nghĩ đã đến lúc để thành lập các công ty lớn.” Hầu hết các nhà kinh doanh vốn đều đi tìm các công ty có ba yếu tố “đã qua thử thách” sau: các nhóm làm việc “đã qua thử thách”, công nghệ “đã qua thử thách” và chiến lược bán hàng “đã qua thử thách”. Lý tưởng nhất đối với họ là nhóm làm việc đã bán một công ty cho Cisco để lấy $7 tỷ, đoạt một giải Nobel về công nghệ ứng dụng và khả năng bán hàng $12 triệu/năm. Nhưng thật không may, với việc sử dụng các tham số như trên, thì chẳng nhà kinh doanh vốn nào đầu tư vào bất kỳ cái gì. Đó sẽ là các Yahoo!, Google, eBay, Netscape, Apple hay Cisco của tương lai. Tuy nhiên cũng có một số ngoại lệ, trong đó có Sequoya Capital. Nhưng nhìn chung là ngày nay khó mà đạt được một hợp đồng đầu tư. Tôi nên đăng ký doanh nghiệp của tôi là công ty hay hợp doanh? Ưu và nhược điểm của hai sự lựa chọn này là gì? Nhìn chung thì tôi cho rằng nên chọn ‘công ty’, nhưng tất nhiên mỗi trường hợp một khác. Bạn cần hỏi một luật sư công ty để biết thêm, đặc biệt nên hỏi một luật sư chuyên về việc thành lập công ty, chứ không phải luật sư hôn nhân và gia đình. Ngoài công việc hàng ngày ra, tôi còn có một doanh nghiệp nhỏ hoạt động rất tốt. Tôi đã mở rộng việc kinh doanh này bằng cách quảng cáo trên mạng, đồng thời xây dựng một trang web, nhưng cho đến nay tôi vẫn chưa có thêm đơn đặt hàng mới nào. Tôi có nên tiếp tục các nỗ lực marketing trong vùng không hay có những lời khuyên nào đó giúp tôi xây dựng trang web sao cho có hiệu quả hơn? Trang web không phải dành cho tất cả mọi người. Có một số việc kinh doanh chỉ nên hướng vào việc marketing trong vùng. Có thể doanh nghiệp của bạn thuộc một trong những loại đó. Trang web có thể giúp một doanh ngiệp phát triển lớn hơn và nhanh hơn, nhưng nó không thể giải quyết vấn đề nếu thực chất cơ sở kinh doanh của bạn không ổn. Nhưng tôi sẽ cho bạn vài lời khuyên vì có vẻ như cơ sở của bạn cũng có triển vọng. Để xây dựng một trang web đúng cách, trước hết hãy nhìn trang web với tư cách một khách hàng. Nó có thu hút bạn không? Các chi tiết có dễ hiểu không? Việc đặt hàng có dễ dàng không? đừng đỏi hỏi người khác làm những điều mà bạn không muốn làm. Làm thế nào tôi có thể thành công trên thị trường được khi tất cả mọi người đều bám vào các hợp đồng, cạnh tranh gay gắt và không cho sản phẩm của tôi một chút cơ hội nào? 90% đầu tiên của thành công nằm ở sản phẩm tốt. 10% tiếp theo đòi hỏi sự kiên trì. Chẳng có gì bí mật ở đây cả, nhưng tôi có vài lời khuyên cho bạn: - Hãy tìm một người có khả năng đưa ra quyết định đúng. Đó không nhất thiết phải là người với chức danh to tát. Đó có thể là một thư ký, một nhân viên hay một trợ lý hành chính thôi. - Hãy để cho mọi người tự nghiệm sản phẩm của bạn. Bằng cách nào đó, hãy để mọi người thử trước khi mua hàng. - Hãy tiến hành những bước đi an toàn. Đừng cố gắng quá kiểu như vứt tất cả các giải pháp hiện tại đi và bắt đầu lại từ đầu. Hãy thay đổi từng chút một. Chồng tôi sẽ kết thúc nghĩa vụ quân sự trong năm tháng nữa. Chúng tôi đã quyết định thành lập một doanh nghiệp đồ dùng gia đình trên mạng và anh ấy định dựa hoàn toàn vào công việc đó để kiếm sống trong tương lai. Theo tôi đây là lúc rất khó có thể kinh doanh trên mạng, nhất là khi nghĩ tới việc anh ấy sẽ thất nghiệp trong năm tháng tới. Tôi sợ sẽ mất đi những gì chúng tôi đã gom góp được nếu như việc kinh doanh này bị lỗ. Trước tiên, tôi xin gửi lời cảm ơn chồng chị vì đã phục vụ trong quân ngũ. Tôi đánh giá cao những gì mà anh ấy đã làm. Ở trong hoàn cảnh của chị, tôi sẽ chơi trò nước đôi, vì không ai có thể dự đoán được việc kinh doanh qua mạng hay bất kỳ loại kinh doanh nào khác có thể thành công hay không. Tất cả các loại việc kinh doanh đều rất khác nhau. Vì vậy, tốt nhất hãy giả vờ rằng phải mất tới một năm công việc kinh doanh mới tạo ra lợi nhuận được. Hãy hỏi anh ấy “chúng ta sẽ làm gì để có thu nhập trong thời gian đó?” Nghệ thuật khởi nghiệp (phần 4) Nghệ thuật khởi nghiệp Cần kinh nghiệm kinh doanh bên cạnh kiến thức học đường Tôi là sinh viên năm thứ hai đại học. Tôi muốn biết tôi cần phải học gì để trở thành một nhà đầu tư vốn. Người ta có cần cái gọi là “sinh ra trong giàu có” để thành công trong nghề nghiệp này không? Để tiện thảo luận, tôi giả sử là bạn muốn trở thành một nhà đầu tư vốn trong lĩnh vực công nghệ. Để làm được nghề này, nền tảng giáo dục cần nhất là kỹ sư - về khoa học máy tính, điện dân dụng, khoa học vật liệ hay công nghệ sinh học đều được. Tuy nhiên, mặc dù học tập rất quan trọng, nhưng kinh nghiệm hoạt động còn quan trọng hơn nhiều. Bạn phải có thời gian làm những công việc khó khăn thực sự - đầu tư vốn không phải là một công việc thực sự. Bạn không nên chỉ học công nghệ. Còn về việc sinh ra trong giàu có có lợi hay không, thì theo tôi để làm nghề này, tốt hơn bạn hãy sinh ra trong nghèo khó. Nếu bạn sinh ra trong giàu có, bạn có thể có cảm giác quyền lực ngay từ ngày đầu tiên, và điều này làm hỏng tính cách, khả năng đánh giá và tính kỷ luật của bạn. Thời gian đã chứng minh rằng một nhà đầu tư vốn điển hình sinh ra trong nghèo khó, làm việc cực như chó để có được thành công, từ bỏ vai trò điều hành để trở thành một nhà đầu tư vốn, gặp may mắn và kiếm tiền còn nhiều hơn cả giai đoạn trước. Rồi sẽ tới lúc người này có cảm giác quyền lực, nhưng ít nhất họ cũng không được sinh ra cùng với cảm giác đó. Hiện nay tôi đang làm việc với tư cách là kế toán trưởng của một nhà phân phối cỡ trung trong ngành công nghệ thông tin. Tuy nhiên, tôi nhận thấy rằng cuộc chơi ngày càng chuyển sang hướng dịch vụ, và tôi muốn khởi sự doanh nghiệp của riêng mình và đi vào cửa ngách này. Vậy cách tốt nhất để thu hút được vốn tài trợ là gì và tôi nên tìm tới ai? Tôi sẽ cần giấy tờ/ kế hoạch/dự án gì? Tôi có thể tìm nguồn thông tin cần thiết để có một kế hoạch kinh doanh hợp lý ở đâu? Tôi không muốn là bạn mất hứng, nhưng tư vấn về máy tính không phải là loại kinh doanh mà các nhà đầu tư vốn ưa thích. Các nhà kinh doanh vốn cho rằng loại tổ chức dịch vụ này không phát triển vượt bậc được. Có nghĩa là tất cả những gì bạn có thể làm là thuê ngày càng nhiều người hơn để có số giờ được thanh toán ngày càng nhiều. Điều này sẽ không xảy ra nếu như bạn thiết kế một sản phẩm và chở hàng ngàn sản phẩm đó đi bán. Cảm ơn ông về những thông tin bổ ích về các mô hình kinh doanh. Ông có cho rằng rất khó có thể thu hút được tài trợ vào một trung tâm trông trẻ không? Đúng là rất khó. Bạn chỉ có có thể hy vọng vào một nhà tự thiện giàu có nào đó với một mục tiêu cao cả là vì lợi ích của trẻ thơ. Bạn cũng có thể xây dựng một mạng lưới các trung tâm trông trẻ thông qua một loại mô hình franchise và chứng minh rằng tôi nói sai, nhưng tôi vẫn cho rằng khó có thể cuốn hút một nhà kinh doanh vốn với ý tưởng này. Tôi muốn gia nhập thị trường đồ uống và đã bắt đầu kế hoạch kinh doanh của mình. Tôi đang cố găng thu nhập những nghiên cứu về thị trường, nhưng tôi phát hiện ra rằng rất khó có được thông tin hữu ích nếu không chi ra một khoản tiền lớn. Tôi cho rằng một cuộc điều tra trên mạng khó có thể cho bạn những thông tin cần thiết. Hãy coi đây là một trong rất nhiều thử thách trên chặng đường kinh doanh. Tuy nhiên, tôi muốn nói rằng đừng cố tìm bằng chứng về quy mô thị trường qua nghiên cứu. Chẳng một nhà đầu tư nào bị thuyết phục khi bạn nói: “Nếu 1% dân số Trung Quốc mua đồ uống của tôi, thì công ty của tôi sẽ lớn tới cỡ nào?” Tôi đã thành lập một công ty công nghệ nhỏ làm việc tại nhà được hơn một năm. Ông có cho rằng việc một ngân hàng đầu tư yêu cầu chúng tôi đưa $4000 để đưa công ty của tôi vào danh sách những công ty mà nó đỡ đầu là hợp lý không? Vì trong giai đoạn đầu, tiền mặt hết sức quan trọng, nên tôi không thể coi đó là cái giá hợp lý được. Liệu trong trường hợp này, số tiền mà họ đưa ra có cao hơn khoản phí thông thường không? Việc yêu cầu khoản phí này là không thể chấp nhận được. Nếu bạn trả số tiền này thì bạn đúng là ngốc. Không có nhiều ngân hàng đầu tư hoạt động hiệu quả. Chẳng có nhà đầu tư nào lại tìm tiếm công ty để tài trợ thông qua các danh sách của ngân hàng đầu tư, rồi nhấn nút “Send now” để gửi tiền cả. Vợ tôi và tôi đang sở hữu một cơ sở cung cấp thực phẩm đông khách. Vì chúng tôi không có đủ tiền để nâng cấp cơ sở của mình thành nhà hàng được, nên một nhóm các nhà đầu tư đã tiếp cận chúng tôi và sẵn lòng giúp chúng tôi thực hiện ước mơ này. Tôi nên phân chia quyền sở hữu như thế nào giữa tôi và họ? Tôi gần như không thể trả lời được câu hỏi này vì có quá nhiều biến số ở đây: quá trình hoạt động của các bạn với tư cách là một cơ sở cung cấp thực phẩm, thị trường quen thuộc của bạn và bạn cần vốn tới mức độ nào. Nhưng theo số liệu hiện này, các nhà đầu tư gộp lại chỉ chiếm 25 – 35% công ty trong giai đoạn đầu tài trợ. Thành phần quan trọng nhất của một kế hoạch kinh doanh hiệu quả là gì? Thành phần quan trọng nhất là sơ lược về việc thực hiện kế hoạch. Phần này dài khoảng hai trang và trả lời những câu hỏi cơ bản như sau: Bạn làm gì? Bạn đang giải quyết khúc mắc nào? Nhóm thực hiện của bạn là ai? Mô hình kinh doanh của bạn là gì? Đối thủ cạnh tranh của bạn là ai? Trong số các câu hỏi trên, câu quan trọng nhất là về vấn đề khúc mắc mà bạn đang cần giải quyết. Những câu trả lời cần mang tính thức tế, rõ ràng và thật cụ thể thì mới thu hút được vốn tài trợ. Tôi là một nhà kinh doanh nhiều tham vọng. Tôi mới vào năm thứ nhất trường đại học và tôi có một kế hoạch kinh doanh cụ cụ thể. Tôi rất quan tâm đến ngành giải trí, nhưng lại định khởi sự doanh nghiệp ngoài ngành này. Tôi nên bắt đầu từ đâu? Tôi cần tìm hiểu vấn đề gì? Tôi sẽ nhận được bằng cử nhân về quản trị doanh nghiệp. Đó có phải là một bước khởi đầu tốt không? Điều không ổn ở đây là: Bạn có một “kế hoạch kinh doanh cụ thể”, nhưng bạn lại hỏi những câu rất căn bản. Điều này có thể so sánh với việc bạn nhận mình là người chơi khúc côn cầu giỏi, nhưng bạn muốn học cách đi lại trên băng. Bạn bắt đầu bằng việc nghiên cứu cái mà bạn yêu thích. Sau đó bạn tới làm việc tại một công ty cung cấp sản phẩm hay dịch vụ mà bạn thích. Rồi sau đó, bạn sẽ bị thôi thúc tham gia kinh doanh. Khi đó hãy viết thư cho tôi để hỏi, tôi sẽ giúp bạn được nhiều hơn. Làm cách nào mà một công ty có danh tiếng tốt với khách hàng, chẳng hạn như Land Rover, Jaguar, Elizabeth Arden, Scotland Yard, vươn được tới một thị trường rộng lớn hơn? Dường như kinh doanh trong quá khứ dựa nhiều vào tiếng đồn chứ không phải marketing. Bạn cho rằng Land Rover có danh tiếng tuyệt vời ư? Bạn đã sở hữu một chiếc Land Rover rồi hay sao? Nhưng hình như tôi lạc đề rồi thì phải. Tiếng đồn không phải là một phương thức khác với marketing. Chúng chính là một hình thức marketing. Tôi còn cho rằng đó là hình thức hiệu quả nhất của marketing. Cũng có thể bạn có khả năng mở rộng thị trường bằng hàng tấn quảng cáo và khuyến mại, nhưng điều này vượt quá tầm hiểu biết cuả tôi. Tôi thích những doanh nghiệp mới thành lập, và chỉ tập trung vào một bộ phận thị trường thích hợp. Nghệ thuật khởi nghiệp (phần 5) Hỏi: Cái gì có trước, sản phẩm hay thị trường? Tôi nên tìm một sản phẩm rồi sau đó mới tìm cách bán nó, hay tôi nên tìm một thị trường chưa được khai thác và rồi tìm sản phẩm để đưa vào đó? Đáp: Cứ gọi tôi là người lạc hậu nếu muốn, nhưng theo tôi thì bạn cần phải tạo ra sản phẩm trước. Lý do có thể vì bạn thích sản phẩm đó, hay có thể vì cái công ty mà bạn đang làm thuê chưa nghĩ tới sản phẩm đó, hoặc có thể đơn giản là vì bạn có thể tạo ra sản phẩm đó. Điều mà tôi luôn tin tưởng, đó là để thành công, ta phải yêu thích công việc của mình. Tôi không quan tâm đến việc thị trường đó lớn và chưa được khai phá hay không, những nếu bạn không yêu công việc ấy, thì hãy quên nó đi. Cuộc sống quá ngắn để chúng ta lãng phí bằng cách làm những việc mà ta ghét. Hãy tiến lên và làm việc cùng với trái tim trong lồng ngực. Còn đồng tiền sẽ tới sau. Ngay cả khi bạn thất bại, thì ít nhất bạn cũng thất bại khi làm một việc mà