Nghệ thuật sử dụng màu sắc trong thơ trữ tình phong cảnh của Xécgây Exênin

JOURNAL OF SCIENCE OF HNUE Vol. 56, No. 5, pp. 52-58 NGHỆ THUẬT SỬ DỤNG MÀU SẮC TRONG THƠ TRỮ TÌNH PHONG CẢNH CỦA XÉCGÂY EXÊNIN Đào Thị Anh Lê Trường Cao đẳng sư phạm Nam Định E-mail: anhle7277@gmail.com Tóm tắt. Xécgây Exênin (1895 -1925) là một nhà thơ Nga nổi tiếng. Ông được mệnh danh là phái viên của làng thôn Nga với những thi phẩm tuyệt vời về thiên nhiên Nga, đất nước và con người Nga. Trong thơ trữ tình phong cảnh, Exênin được mệnh danh là nhà ảo thuật của phong cảnh Nga bởi nghệ thuật sử dụng màu sắc độc đáo. Thông qua nghệ thuật sử dụng màu sắc của Êxênin ta có thể cảm nhận được tận cùng vẻ đẹp phong phú của làng quê Nga, cảm nhận được thế giới tâm tư tình cảm của nhà thơ và đây cũng là tiêu điểm bộc lộ tài năng độc đáo của nhà thơ. 1. Đặt vấn đề Màu sắc là một yếu tố của hiện thực khách quan. Màu sắc là một trong các nhân tố làm nên sự vật, hay chính xác hơn, màu sắc không làm nên thế giới nhưng thế giới phải tồn tại dưới nhiều hình thức, trong đó có màu sắc. Văn học phản ánh hiện thực khách quan, do đó, sẽ phản ánh màu sắc. Trong thơ nói riêng, và trong văn học nói chung, màu sắc là một trong các phương tiện chiếm lĩnh hiện thực, là một trong những hình thức bộc lộ cái tôi của tác giả. Đặc biệt trong thơ trữ tình phong cảnh – loại thơ mang tính chất “họa” điển hình thì màu sắc là một phương tiện biểu hiện vô cùng quan trọng. Màu sắc góp phần quan trọng bộc lộ cái tôi trữ tình với tư tưởng, tình cảm, tư duy nghệ thuật của tác giả thông qua ý nghĩa biểu trưng mà nó chuyển tải. Văn học là nghệ thuật của ngôn từ, bởi vậy khám phá màu sắc là điều cần thiết trong tác phẩm văn học. 2. Nội dung nghiên cứu 2.1. Màu sắc trong thơ trữ tình phong cảnh Exênin 2.1.1. Bài ca và những giai điệu sắc màu Màu sắc trong thơ Exênin được sử dụng hết sức phổ biến. Khảo sát, thống kê trong hơn 200 bài thơ chúng tôi nhận thấy có đến hơn 500 lần Exênin sử dụng màu 52 Nghệ thuật sử dụng màu sắc trong thơ trữ tình phong cảnh của Xécgây Exênin sắc. Đây là một tần số rất lớn, đúng như Môrôzốp nhận xét: “Màu sắc thống soái trong thơ Exênin như ngày lễ vĩnh hằng của cuộc sống”. Bằng cái nhìn trực quan, người đọc dễ dàng nhận thấy sự phổ biến của màu sắc trong thơ trữ tình phong cảnh Exênin: mọi bài thơ đều có sự xuất hiện của màu sắc (trung bình 3-4 lần/bài, cá biệt có bài màu sắc xuất hiện tới 6-7 lần/bài) Exênin đã sáng tạo những câu thơ ngập tràn màu sắc. Có khi là 4 dòng đã có 2 màu, có thể là 2 dòng có 2 màu, thậm chí một dòng thơ có tới 2 màu. Màu sắc trong thơ Exênin vô cùng phổ biến và có thể nói thơ trữ tình phong cảnh của Exênin là một bài ca của những màu sắc với đỏ thắm, xanh lơ, trắng, vàng óng, đen, vàng kim, đỏ, bạc, xám tro, hồng, xanh lá cây, vàng, đen thẫm, xanh biếc, ánh bạc, hung đỏ, thiên thanh, anh túc, xanh sẫm, vàng chanh, xanh da trời, tím nhạt, xanh hồ thủy, đỏ thắm, xám. . . Đây là những mà sắc nguyên sơ, thanh khiết của thiên nhiên đã lấp lánh trong những trang thơ của Exênin. K.Dêlinski đã nói: “Exênin đã đưa vào đối tượng khám phá quang phổ chói sáng của những sắc màu mạnh mẽ, thuần khiết nhất”. Theo thống kê của Lê Hồng Vũ, có tới 36 màu xuất hiện trong thơ Exênin, điều đó cho thấy sự phong phú đặc biệt trong bảng màu của Exênin. Màu sắc rất nhiều nhưng chúng rõ ràng là có nhịp điệu và tạo thành những gam màu khác nhau: gam màu xanh có xanh thẫm, xanh biếc, xanh lam, thiên thanh, xanh hồ thuỷ, xanh lá cây. . . ; gam màu đỏ nào là đỏ thẫm, đỏ thắm, đỏ, hồng, hung đỏ; gam màu vàng có vàng óng, vàng kim, vàng, vàng chanh; gam màu bạc có ánh bạc, bạc; gam màu tím có tím, tím cà; gam đen, gam xám cũng có rất nhiều màu. . . Trong các gam màu này, nổi bật là sự thống trị của gam màu xanh với tần số 200/513 lần, xấp xỉ 38% trong đó màu xanh biếc là 110 lần, chiếm hơn 50% của gam xanh và bằng hơn 20% của gam màu trong thơ Exênin. Trong bảng màu của Exênin, dễ dàng thấy được sự thống trị của các gam màu tươi sáng như màu xanh, màu vàng, màu trắng bạc, màu đỏ. Những màu sắc tươi đẹp có tần số xuất hiện rất lớn. Có lẽ nhờ những gam màu tươi sáng đó nên những vần thơ của Exênin tuy thấm đượm nỗi buồn, nhưng đó là “nỗi buồn trong sáng” rất độc đáo mà ta sẽ gặp ở các bức tranh thiên nhiên của Puskin hay Pautôpxki. Rõ ràng, thơ trữ tình phong cảnh của Exênin là bài ca của các sắc màu mà giai điệu của sắc màu chính là sự lặp lại của chúng trong các gam màu đặc trưng. 2.1.2. Lăng kính vạn năng tái hiện thế giới Exênin cảm nhận thế giới qua một lăng kính đặc biệt - màu sắc. Với Exênin thế giới được cảm nhận qua màu sắc và bằng màu sắc của ông đã chiếm lĩnh vẻ đẹp của thế giới một cách thần tình. Nhà thơ tỉ mẩn tô màu cho từng vật thể nhỏ bé như chiếc lá, giọt sương, tia nắng, ngôi sao. . . Ông tô màu những vật thể lớn hơn bằng màu sắc: con đường vàng 53 Đào Thị Anh Lê nắng, túp lều xám, mặt hồ xanh biếc, ngôi nhà gỗ óng ánh vàng, khu vườn trắng xóa, đụn rơm vàng ươm. . . cũng là những hình ảnh hay gặp trong thơ Exênin. Loài vật xuất hiện trong thơ trữ tình phong cảnh của Exênin cũng khoác áo màu: bầy chó nhỏ mới sinh màu hung đỏ, bầy cừu trong bóng chiều nhập nhoạng về nhà cũng phải “như sương lam”, con bê trong nỗi nhớ của bò mẹ cũng phải là “con bê chân trắng”, con bò của mẹ cũng là con bò hung đỏ, con gà rừng gọi đêm về cũng là con gà đen. Cây cối xuất hiện trong thơ Exênin, cũng luôn sinh động trong những màu sắc của thiên nhiên: cây liễu xanh, cây bạch dương tuyết phủ trắng ngời, thanh lương trà chín đỏ, cây dã anh choàng tấm áo trắng muốt lộng lẫy mùa xuân, cây tầm ma vàng trong nỗi nhớ. Con người trong thơ Exênin thường được khắc họa bằng ấn tượng màu sắc chứ không phải đường nét, chẳng hạn hình ảnh của những người con gái đọng lại là sắc màu của những mái tóc rộm vàng như kiều mạch, những ánh mắt biếc xanh, tấm áo len xanh, làn da màu dâu chín... Chính nhân vật trữ tình còn tự khắc họa mình qua ấn tượng màu sắc: tóc vàng rộm, cặp mắt xanh lam . Những không gian trong thơ Exênin luôn được xác định bằng màu sắc cho dù chúng mênh mông vô tận. Người ta có cảm giác là Exênin đã hòa màu sắc rồi thả xuống dòng sông, hắt lên bầu trời, đổ tràn ra cánh đồng và thảo nguyên, tung vào khu rừng, tưới lên thảm cỏ một cách vô cùng hào phóng. Đọc thơ trữ tình phong cảnh của Exênin lại có cảm giác như nhà thơ dựng khuôn hình rỗng rồi đổ màu sắc vào đó và đúc ra sự vật, hiện tượng vậy. Thậm chí các miền đất, các khoảng không gian vô cùng lớn cũng là những khoảng không gian của sắc màu như nước Nga màu thiên thanh, châu Á mơ màng trong sắc vàng kim lộng lẫy, dải cát Apganixtan vàng rực. Thậm chí phong cảnh trong thơ ông nhiều khi chẳng có những đường viền không gian mà chỉ có một khoảng sắc màu vô tận: khoảng rộng màu xanh, chốn xa xăm vàng rực, không gian vàng yên tĩnh, khoảng không đỏ thắm, rõ ràng là không gian được chiếm lĩnh bằng màu sắc rất độc đáo. Thời gian trong thơ Exênin cũng được cảm nhận bằng cảm quan màu sắc độc đáo thông qua lăng kính sắc màu: giờ màu xanh, ngày màu trắng, tháng Năm xanh biếc còn tháng Sáu xanh lam, có cả một mùa thu đen. Với những hình ảnh về thời gian như bình minh, đêm tối, hoàng hôn. . . sắc màu là phương tiện thể hiện chiếm ưu thế nhất. Tưởng như tất cả thế giới với cây cối, loài vật, không gian, thời gian, con người đã được tái hiện đầy đủ. Nhưng không, cả âm thanh trong thơ Exênin cũng được tái hiện và cảm nhận bằng màu sắc: tiếng gõ móng biếc xanh, tiếng thảo nguyên cựa mình xanh biếc. Những khái niệm trừu tượng cũng được cảm nhận bằng màu sắc: mình như bộ xương vàng cũ, số phận màu trắng, sự mục nát vàng úa, cái hôn xanh. . . Có thể nói, bằng lăng kính màu sắc, Exênin đã chiếm lĩnh cả thế giới một cách vô cùng độc đáo. 54 Nghệ thuật sử dụng màu sắc trong thơ trữ tình phong cảnh của Xécgây Exênin 2.1.3. Màu sắc và tư tưởng Màu sắc trong thơ Exênin không dừng lại ở sự tái hiện tài tình thế giới, màu sắc còn gắn chặt với tư tưởng. Màu sắc bộc lộ triết lý về cuộc đời, thể hiện quan niệm của Exênin về đất nước, con người bản thân mình. Sự phai màu, đổi màu mang tính triết lí về sự tàn phai; chẳng hạn hình ảnh cây táo trắng đã ngả sang vàng đồng nghĩa với sự biến đổi của dòng đời. Trong thơ Exênin, màu sắc mang ý nghĩa tượng trưng rất đậm nét. Màu hồng là màu của ước mơ, hy vọng được hóa thân vào hình ảnh “ngựa hồng”, “ngày hồng”, và trở đi trở lại trong sự tiếc nuối, dằn vặt của Exênin về tuổi trẻ đã trôi qua, trong quá khứ. Các hình ảnh “nước Nga vàng”, “nước Nga xanh”, “vị khách xanh” có ý nghĩa biểu trưng rõ rệt. 2.1.4. Màu sắc và tâm trạng Màu sắc diễn tả tâm trạng đã từ lâu không còn xa lạ nữa trong văn học. Điều đó được thể hiện rất rõ trong trường hợp của Exênin. Yêu mến, tin tưởng ở quê hương, say mê vẻ đẹp của quê hương đến cuồng nhiệt, say đắm nên tác giả nhìn quê hương nghèo nàn, u ám, buồn bã bằng những sắc màu tươi đẹp, lộng lẫy như xanh biếc, đỏ thắm, vàng, trắng. Màu đỏ là biểu tượng của niềm tin. Chính vì thế, trong bài Ôi tôi tin, Exênin đã dùng màu đỏ để miêu tả hoàng hôn, dùng màu vàng để nhuộm cho cả nước Nga rồi sau đó sự xót xa tuyệt vọng được diễn tả qua màu xanh. Màu sắc thể hiện tâm trạng là một khía cạnh rất thú vị trong thơ Exênin, song chúng tôi chưa có điều kiện đi sâu và khám phá, trong bài viết này chúng tôi chỉ điểm ra vấn đề với hy vọng cung cấp một cái nhìn toàn diện về màu sắc trong thơ Exênin. 2.2. Ảo thuật màu sắc trong thơ trữ tình phong cảnh của Exênin 2.2.1. Sự biến màu Bảng màu của thi sĩ - họa sĩ Exênin vốn đã rất phong phú, dưới bàn tay tài hoa của người nghệ sĩ nó lại biến hóa khôn lường và chính sự biến đổi màu sắc tài tình đã giúp Exênin thực sự trở thành “nhà ảo thuật” của thiên nhiên Nga. Sự biến màu trong nghệ thuật sử dụng màu sắc của Exênin có thể xét trên hai phương diện: sự biến màu trên sự vật và sự hóa thân của sắc màu trong thế giới thơ trữ tình phong cảnh của Exênin. Sự biến màu trên một sự vật là điều rất dễ nhận thấy trong sử dụng màu sắc của Exênin. Một vật thể luôn thay đổi màu sắc và qua mỗi lần như thế nó lại phát lộ vẻ đẹp rất khác nhau của mình, bộc lộ sự phong phú của thế giới hình ảnh chứa đựng nó. Exênin yêu vô cùng cánh đồng Nga. Chúng trở đi trở lại trong thơ ông với 55 Đào Thị Anh Lê những bộ áo khác nhau. Cánh đồng lúa xanh mơn mởn trải dài một màu xanh bất tận ngút tầm mắt mùa xuân, cánh đồng ấy chín vàng mùa thu, cánh đồng rực lên màu đỏ thắm lúc hoàng hôn. Thảo nguyên xanh màu xanh muôn thuở của cỏ cây nhưng thảo nguyên đỏ rực trong hoàng hôn và thảo nguyên tươi hồng trong mỗi buổi bình minh. Buổi chiều xuất hiện rất nhiều trong thơ Exênin và dưới bàn tay người nghệ sỹ, chúng được nhuộm màu vô cùng sinh động, đây là buổi chiều vàng rực rỡ như được đan dệt bằng những tia nắng mặt trời, buổi chiều đỏ thắm hoàng hôn, buổi chiều đen đang giương lên những đôi cánh đen khi ngày tàn đêm xuống, buổi chiều xanh ngoài cửa sổ khi bình minh lên hay chiều hôm xanh ngát lúc tắt nắng mặt trời. Vầng trăng, hình ảnh tuyệt đẹp trong thơ trữ tình phong cảnh Exênin cũng đã được khoác những chiếc áo màu và tạo nên vẻ đẹp độc đáo của nó: vầng trăng hung đỏ, trăng trắng toát, trăng vàng. Bên cạnh sự sinh động về dáng vẻ, sự đa dạng về màu sắc cũng là một cách tạo hình cơ bản cho hình ảnh thơ. Sự hóa thân của một sắc màu vào các sự vật, hiện tượng khác nhau là bình diện thứ hai của sự biến màu. Mỗi sắc màu chủ yếu được dùng để miêu tả một sự vật cụ thể và nhà thơ trung thành với hình ảnh đó trong suốt quá trình sáng tạo. Nhưng bên cạnh những âm hưởng chủ đạo ấy là những khúc biến tấu tuyệt vời, là sự biến hóa phong phú của màu sắc vào các vật thể khác nhau. Màu xanh biếc là màu của bầu trời còn dùng để tả ánh mắt, chỉ âm thanh, diễn tả màu thời gian, màn sương, ánh trăng, hay đọng trong giọt sương buổi sớm. Màu trắng là màu của tuyết còn là màu hoa anh đào mùa xuân, màu của vầng trăng, đám mây, màu của khu vườn mùa xuân cây cành đâm chồi nảy lộc. Tương tự, màu vàng, màu đen, màu hồng. . . cũng được hóa thân rất đẹp trong thơ Exênin. Một màu sắc với ngàn gương mặt đã đem lại sự đa dạng, phong phú của màu sắc trong thơ trữ tình phong cảnh Exênin. 2.2.2. Sự phối màu Exênin sử dụng màu sắc rất linh hoạt và ông phối màu theo hai khuynh hướng: hoặc hài hòa hoặc tương phản. Khuynh hướng hài hòa là khuynh hướng chủ đạo trong sự phối hợp màu sắc của Exênin, ông thường chọn các màu sắc gần nhau hoặc khác nhau mà không đối lập để vẽ các bức tranh phong cảnh làng quê của mình. Sự hài hòa về phong cảnh trong thơ trữ tình của Exênin dựa trên sự đồng điệu của giai điệu sắc màu: xanh lơ – xanh biếc, trắng – bạc, xanh – vàng, đen – xanh biếc – xanh lam, xanh biếc – vàng chanh, trắng – xanh, hồng – vàng,. . . thể hiện tận hết vẻ đẹp phong phú của thiên nhiên, tạo vật. Khuynh hướng tương phản màu sắc được sử dụng trong ý nghĩa tượng trưng rõ rệt, chẳng hạn màu đen và trắng (Tôi muốn đem hoa hồng trinh bạch/Gả cho cóc đen trên trái đất này). Tuy nhiên, khuynh hướng này không phải là phổ biến trong thơ Exênin. 56 Nghệ thuật sử dụng màu sắc trong thơ trữ tình phong cảnh của Xécgây Exênin 2.2.3. Sự vận động của màu sắc Màu sắc trong thơ Exênin được tái hiện bằng cả danh từ, động từ, tính từ và điều đó tạo nên sự tinh tế cho nghệ thuật sử dụng sắc màu của Exênin. Khi nhà thơ sử dụng màu sắc dưới dạng tính từ thì màu sắc là thuộc tính của sự vật, chúng hiện ra tĩnh tại dưới ngòi bút của ông và mọi sự sống động khác sẽ được chuyển tải bằng động từ, tính từ khác trong câu. Màu sắc dưới dạng tính từ chỉ màu sắc là loại màu sắc chiếm đa số trong câu thơ trữ tình phong cảnh của Exênin. Hầu hết các hình ảnh mang màu sắc hoặc vận động hoặc nằm yên và hóa thân thành các đường nét trong bức tranh phong cảnh. Và trời chiều trên sông đang gột rửa Bằng nước trắng ngần những chiếc chân xanh. Màu sắc nhiều khi được truyền đạt dưới dạng danh từ. Cách biểu thị màu sắc bằng danh từ đã tách tính chất, màu sắc của vật ra khỏi vật rồi lại nhập chúng vào nhau thành một quá trình rất ngoạn mục. Giữa thực thể mang màu sắc (chiếc lá, dòng sông) và màu sắc (xanh lá, xanh biếc) trước hết có một khoảng cách sau đó chúng mới hòa nhập vào nhau tôn lên vẻ đẹp của nhau. Đây là cách thứ hai để biểu thị màu sắc của sự vật, hiện tượng rất hay của tác giả. Anh đào rơi như tuyết Xanh in trong hoa sương. hay: Ôi nước Nga - cánh đồng màu thắm đỏ Và màu xanh ngã xuống dưới lòng sông. Exênin còn dùng động từ để thể hiện màu sắc. Đây là sự vận động nội tại của sự vật, hiện tượng: nước đã xanh lên, thanh lương trà đã bắt đầu chín đỏ, trời ửng hồng, lá bị vàng. . . là những hoạt động tự nhiên của sự vật, hiện tượng. Màu sắc được giấu kín bên trong sự vật được phát lộ ra ngoài một cách vô cùng tinh tế mà chỉ có những đôi mắt, những tâm hồn trong suốt mới có khả năng cảm nhận được. Sắp đến mùa thanh lương trà chín đỏ Nước cũng dần lắng xanh. Màu sắc trong thơ Exênin được điều khiển rất linh hoạt thông qua các danh từ, động từ hoặc tính từ và mỗi phương tiện có ưu thế khác nhau. Cái tài của nhà thơ ở chỗ ông đã biết nắm bắt và sử dụng chúng một cách khéo léo. 3. Kết luận Có thể nói, màu sắc trong thơ phong cảnh Exênin là một phương diện nghệ thuật vô cùng độc đáo. Màu sắc hấp dẫn người nghiên cứu thơ Exênin bằng một sức hút mạnh mẽ. Thông qua nghệ thuật sử dụng màu sắc của Exênin ta có thể cảm nhận được tận hết vẻ đẹp phong phú của làng quê Nga, cảm nhận được thế 57 Đào Thị Anh Lê giới tâm tư tình cảm của nhà thơ và đồng thời màu sắc chính là một tiêu điểm bộc lộ tài năng độc đáo của nhà thơ. Từ nghệ thuật sử dụng màu sắc trong thơ trữ tình phong cảnh của Exênin, dường như có một mối liên hệ thú vị với cách sử dụng màu sắc của các nhà thơ đồng quê Việt Nam như Nguyễn Bính, Đoàn Văn Cừ, Anh Thơ. . . Đây là một vấn đề hấp dẫn nằm trong hướng nghiên cứu về tác giả Exênin mà chúng tôi đang tiếp cận. TÀI LIỆU THAM KHẢO [1] Nguyễn Hải Hà, 1999. Văn học Nga – sự thật và cái đẹp. Nxb Giáo dục, Hà Nội. [2] Hà Thị Hòa, 2009. Văn học Nga trong nhà trường. Nxb Giáo dục, Hà Nội. [3] Hà Thị Hòa, 2004. Exênin – thi sĩ của cây bạch dương Nga. Tạp chí văn học tuổi trẻ, Hà Nội. [4] Hà Thị Hòa, 2004. Chân dung nhà văn thế giới. Nxb Giáo dục, Hà Nội. [5] Thúy Toàn (tuyển chọn), 1995. Thơ Exênhin. Nxb Văn học, Hà Nội. [6] Thúy Toàn (tuyển chọn), 1983. Thơ Blốc – Exênhin. Nxb Văn học, Hà Nội. [7] Đoàn Minh Tuấn, 1995. Thơ trữ tình Xécgây Exênin. Nxb Văn học, Hà nội. ABSTRACT Using colours in lyrical landscape Art by Sergei Yesenin Sergei Yesenin (1895 -1925) was a famous Russian poet. He was named “the correspondent” of Russian villages with great poetry writings of Russian nature, land and people. In lyrical scenes, Yesenin was called “the magician” of Russian landscape Art by his special use of colour. Through the art of Yesenin’s use of colour, we can take in all the rich beauty of the Russian village, feel the world of the emotional heart and soul of the poet. Also this is the focal point revealing the unique talent of the poet... 58