Nghiên cứu phát triển khả năng so sánh cho trẻ mẫu giáo trong quá trình làm quen với Toán

JOURNAL OF SCIENCE OF HNUE Science., 2010, Vol. 55, N◦. 5, pp. 112-118 NGHIÊN CỨU PHÁT TRIỂN KHẢ NĂNG SO SÁNH CHO TRẺ MẪU GIÁO TRONG QUÁ TRÌNH LÀM QUEN VỚI TOÁN Đỗ Thị Minh Liên Trường Đại học Sư phạm Hà Nội 1. Mở đầu So sánh là một trong những khả năng quan trọng của quá trình nhận thức nói chung và tư duy nói riêng. Không có so sánh thì không có nhận thức, không có hiện tượng tư duy và không có dạy học. Khả năng so sánh (KNSS) giúp con người nhận biết được sự giống và khác nhau giữa các sự vật, hiện tượng có trong thế giới xung quanh trẻ, nhờ vậy mà con người nhận biết chúng đầy đủ và sâu sắc. Các dấu hiệu toán học (số lượng, kích thước, hình dạng, vị trí sắp đặt,...) và các mối quan hệ toán học (mối quan hệ số lượng, mối quan hệ không gian và thời gian) là những dấu hiệu đặc trưng có trong các sự vật, hiện tượng của thế giới xung quanh trẻ. Để trẻ có thể nhận biết sâu sắc, đầy đủ dấu hiệu này thì cần phát triển ở trẻ khả năng nhận biết, phân biệt sự giống và khác nhau về số lượng, kích thước, hình dạng và vị trí sắp đặt giữa các đối tượng và các nhóm đối tượng. Chính vì vậy mà việc phát triển KNSS cho trẻ ngay từ nhỏ là một nhiệm vụ quan trọng của giáo dục mầm non (GDMN). Các hoạt động cho trẻ làm quen với toán ở trường mầm non là điều kiện thuận lợi để phát triển KNSS cho trẻ. Trong quá trình này, giáo viên (GV) dạy trẻ các biện pháp so sánh các dấu hiệu số lượng, kích thước, hình dạng,. . . để trẻ nhận biết các mối quan hệ toán học giữa chúng, đồng thời dạy trẻ phản ánh kết quả so sánh bằng lời nói. Tuy nhiên, trong thực tiễn GDMN hiện nay, việc sử dụng các biện pháp tối ưu để phát triển có hiệu quả KNSS cho trẻ mẫu giáo trong quá trình dạy học này chưa được GV quan tâm đúng mức. Do đó, việc nghiên cứu các biện pháp phát triển KNSS cho trẻ mẫu giáo trong hoạt động cho trẻ làm quen với toán là rất cần thiết nhằm nâng cao hiệu quả của quá trình giáo dục này. 2. Nội dung nghiên cứu * KNSS của trẻ mẫu giáo trong quá trình làm quen với toán. KNSS được hình thành dần ở trẻ nhỏ trong quá trình trẻ thao tác với các đồ vật, đồ chơi có kích thước khác nhau. Thông qua các hoạt động làm quen với toán, ở trẻ dần hình thành những biểu tượng về số lượng, kích thước, hình dạng của các 112 Nghiên cứu phát triển khả năng so sánh cho trẻ mẫu giáo... vật và các nhóm vật. Trên cơ sở đó, ở trẻ xuất hiện nhu cầu so sánh các dấu hiệu toán học này để nhận biết, phân biệt sự giống và khác nhau giữa các vật. Ban đầu trẻ bắt chước các biện pháp so sánh từ người lớn, còn trong các hoạt động cho trẻ làm quen với toán, giáo viên dạy trẻ các biện pháp so sánh số lượng, kích thước, hình dạng, nhờ đó KNSS của trẻ ngày càng được phát triển. Các hoạt động khác nhau của trẻ trong trường MN là cơ hội để trẻ vận dụng các kiến thức và kĩ năng so sánh đã biết vào việc thực hiện các nhiệm vụ so sánh đa dạng. Như vậy, KNSS trong hoạt động cho trẻ làm quen với toán là khả năng trẻ biết vận dụng những kiến thức toán học sơ đẳng đã nắm được để nhận biết sự giống và khác nhau về các dấu hiệu toán học và mối quan hệ toán học có trong các sự vật, hiện tượng xung quanh [3]. Đặc thù của quá trình phát triển KNSS của trẻ mẫu giáo trong hoạt động làm quen với toán cho thấy KNSS của trẻ được xác định bằng các dấu hiệu sau: - Nắm được mục đích so sánh số lượng, kích thước, hình dạng,... - Nắm được phương thức so sánh số lượng, kích thước, hình dạng bằng các biện pháp so sánh. - Thực hiện được các nhiệm vụ so sánh số lượng, kích thước, hình dạng của các vật và các nhóm vật bằng phương thức đã học và phản ánh kết quả so sánh bằng lời nói. - Thực hiện nhiệm vụ so sánh độc lập, chính xác. - Áp dụng kĩ năng so sánh đã học vào các tình huống đa dạng [1]. * Các giai đoạn phát triển KNSS cho trẻ mẫu giáo trong hoạt động làm quen với toán. Để phát triển KNSS cho trẻ trong các hoạt động làm quen với toán, chúng tôi xây dựng qui trình phát triển KNSS cho trẻ trong các hoạt động làm quen với toán theo các giai đoạn sau: - Giai đoạn 1: Giúp trẻ hiểu mục đích của hoạt động so sánh số lượng, kích thước, hình dạng giữa các vật và các nhóm đối tượng. - Giai đoạn 2: Có sự hướng dẫn (làm mẫu) của người lớn để trẻ có tri thức về phương thức thực hiện so sánh các dấu hiệu toán học. - Giai đoạn 3: Rèn luyện kĩ năng so sánh sơ bộ đã được hình thành ở trẻ, dạy trẻ phản ánh bằng lời nói các mối quan hệ toán học. - Giai đoạn 4: Giúp trẻ vận dụng những kĩ năng so sánh các dấu hiệu toán học đã được hình thành vào các hoạt động khác nhau trong thực tiễn. Các giai đoạn phát triển KNSS trên có mối liên hệ mật thiết với nhau, kết quả của giai đoạn trước là tiền đề để tiến hành giai đoạn sau. Việc thực hiện mỗi giai đoạn phát triển KNSS trên cho trẻ mẫu giáo cần những biện pháp tác động nhất định. Trên cơ sở các giai đoạn này, chúng tôi đưa ra các biện pháp tác động nhằm phát triển KNSS cho trẻ. 113 Đỗ Thị Minh Liên Sự phát triển KNSS của trẻ mẫu giáo trong hoạt động làm quen với toán chịu ảnh hưởng của những yếu tố như: môi trường hoạt động của trẻ, tác động giáo dục của người lớn, sự phát triển tâm sinh lí đảm bảo cho việc thực hiện nhiệm vụ so sánh và tính tích cực hoạt động của cá nhân trẻ. Các yếu tố này là cơ sở để xây dựng các biện pháp nhằm phát triển KNSS cho trẻ trong hoạt động làm quen với toán có hiệu quả [2]. * Thực trạng phát triển KNSS cho trẻ trong hoạt động làm quen với toán. Chúng tôi tiến hành điều tra thực trạng việc phát triển KNSS của trẻ 4 - 5 tuổi trong hoạt động làm quen với toán với 300 GV mầm non thuộc các tỉnh: Hải Dương, Nghệ An, Bắc Ninh và 150 trẻ 4 - 5 tuổi thuộc các trường mầm non Nghệ An và Hải Dương, nhằm tìm hiểu: - Thực trạng nội dung chương trình “Hình thành biểu tượng toán học sơ đẳng cho trẻ mẫu giáo” hiện hành đối với việc phát triển KNSS cho trẻ. - Nhận thức của GV về việc phát triển KNSS các dấu hiệu toán học cho trẻ. - Thực trạng sử dụng các biện pháp phát triển KNSS cho trẻ trong hoạt động làm quen với toán của GV. - Mức độ phát triển KNSS của trẻ trong hoạt động cho trẻ làm quen với toán ở trường mầm non. Kết quả điều tra thực trạng phát triển KNSS của trẻ trong hoạt động làm quen với toán cho thấy: - Việc phát triển KNSS của trẻ trong hoạt động cho trẻ làm quen với toán ở các trường mầm non hiện nay được thực hiện theo hai chương trình: chương trình cải cách và chương trình đổi mới GDMN. Các chương trình này đã góp phần hình thành cho trẻ những biểu tượng về số lượng, kích thước, hình dạng, dạy trẻ một số biện pháp so sánh các dấu hiệu toán học này, nhờ vậy mà KNSS ở trẻ được phát triển. Tuy nhiên, cách dạy theo chương trình cải cách tạo ra khuôn mẫu cứng nhắc trong việc tổ chức hoạt động dạy của GV và hoạt động học của trẻ, vì vậy không phát huy được tính tích cực, chủ động của trẻ khi hoạt động, do đó hiệu quả phát triển KNSS của trẻ còn thấp. - Chương trình đổi mới cho phép GV được linh hoạt thiết kế các hoạt động giáo dục phù hợp với đặc điểm và khả năng so sánh của trẻ, đặc điểm của trường, lớp, khuyến khích GV tận dụng các nguyên vật liệu sẵn có để làm đồ dùng dạy học, phát huy được tính tích cực, độc lập, sáng tạo của trẻ trong hoạt động, vì vậy KNSS của trẻ được phát triển. Tuy nhiên chương trình được xây dựng theo hướng tích hợp, do đó GV thường nhồi nhét kiến thức trong quá trình dạy trẻ so sánh, vì vậy mà ít chú ý tới thời gian và các biện pháp nhằm giúp trẻ luyện tập so sánh số lượng, kích thước, hình dạng,... - Kết quả điều tra nhận thức của GV về việc phát triển KNSS cho trẻ trong hoạt động cho trẻ làm quen với toán cho thấy, phần lớn GV thấy được sự cần thiết và vai trò của nhiệm vụ giáo dục này nhằm phát triển khả năng nhận thức cho trẻ, 114 Nghiên cứu phát triển khả năng so sánh cho trẻ mẫu giáo... góp phần thỏa mãn nhu cầu nhận thức mối quan hệ toán học có trong thế giới xung quanh trẻ. Tuy nhiên nhiều GV vẫn cho rằng việc trang bị kiến thức cho trẻ là quan trọng hơn, vì vậy họ chưa thực sự quan tâm nhiều đến việc phát triển KNSS cho trẻ. Điều đó làm hạn chế hiệu quả của việc phát triển KNSS của trẻ. - Thực tiễn GDMN, trong hoạt động học toán có chủ đích, GV vẫn dạy theo phương pháp cũ, mang tính áp đặt, trẻ ít được hoạt động, ít được độc lập hành động theo ý muốn của mình, GV chưa biết tạo cơ hội cho trẻ tìm tòi, khám phá, tự hoạt động để rèn kĩ năng và áp dụng chúng vào các tình huống khác nhau... Các biện pháp hình thành kĩ năng so sánh cho trẻ trong hoạt động làm quen với toán thường đơn điệu, kém sáng tạo nên gây cho trẻ sự nhàm chán, kém hứng thú khi tham gia hoạt động. Đồ dùng, đồ chơi dành cho trẻ luyện tập thiếu thốn hoặc GV chưa biết cách sử dụng chúng vào quá trình phát triển KNSS cho trẻ. Việc kết hợp thực hiện nhiệm vụ dạy học này trên các tiết học và các hoạt động khác ít được GV chú ý. Việc sử dụng các biện pháp như: bài luyện tập, trò chơi học tập vào việc thực hiện nhiệm vụ dạy học này còn mang tính tự phát, thiếu tính hệ thống và nhiều lúc mang tính hình thức, vì vậy mức độ phát triển KNSS cho trẻ trong hoạt động làm quen với toán còn chưa cao. Chúng tôi đánh giá mức độ phát triển KNSS của trẻ 4 - 5 tuổi trong hoạt động làm quen với toán bằng phương pháp khảo sát. Chúng tôi dựa vào nội dung chương trình “Hình thành biểu tượng toán học sơ đẳng cho trẻ 4 - 5 tuổi” hiện hành để xây dựng nội dung bài khảo sát. Trẻ độc lập thực hiện các bài tập trong bài khảo sát và kết quả trẻ thực hiện chúng được chúng tôi đánh giá bằng thang điểm 20. Dựa trên kết quả điểm đạt được của mỗi trẻ, chúng tôi phân loại mức độ phát triển KNSS của trẻ 4- 5 tuổi thành các mức độ: rất cao, cao, trung bình và thấp. Kết quả điều tra mức độ phát triển KNSS của trẻ 4 - 5 tuổi trong hoạt động làm quen với toán được thể hiện ở bảng dưới đây: Bảng 1. Kết quả mức độ phát triển KNSS trong hoạt động làm quen với toán Số trẻ MĐ phát triển KNSS số lượng, kích thước, hình dạng của trẻ Rất cao Cao Trung bình Thấp SL % SL % SL % SL % 150 12 8 20 13,3 63 42 47 31,3 * Các biện pháp phát triển KNSS cho trẻ 4 - 5 tuổi trong hoạt động làm quen với toán. Trên cơ sở lí luận và thực tiễn của các biện pháp phát triển KNSS cho trẻ, chúng tôi đề xuất các biện pháp phát triển KNSS cho trẻ 4 - 5 tuổi trong hoạt động làm quen với toán. Cụ thể: - Tạo các tình huống có vấn đề nhằm tạo nhu cầu, tâm thế so sánh cho trẻ. - Sử dụng hành động mẫu kết hợp với lời giảng giải nhằm trang bị cho trẻ tri 115 Đỗ Thị Minh Liên thức về phương thức thực hiện so sánh số lượng, kích thước, hình dạng. - Tăng cường sử dụng hệ thống bài tập phát triển kĩ năng so sánh cho trẻ. - Sử dụng hệ thống trò chơi học tập nhằm rèn luyện kĩ năng so sánh cho trẻ. - Tổ chức các dạng hoạt động đa dạng cho trẻ nhằm giúp trẻ ứng dụng kĩ năng so sánh. Các biện pháp dạy học trên có mối quan hệ mật thiết với nhau, chúng bổ sung hỗ trợ lẫn nhau trong quá trình phát triển KNSS cho trẻ nhằm nâng cao hiệu quả của quá trình giáo dục này. Biện pháp tạo các tình huống có vấn đề nhằm tạo nhu cầu, tâm thế so sánh cho trẻ, đặt ra các yếu tố, tình huống cần giải quyết, từ đó trẻ bắt đầu tổng hợp các dữ liệu để so sánh, đối chiếu tìm phương pháp giải quyết vấn đề tốt nhất. Biện pháp sử dụng hành động mẫu trang bị cho trẻ tri thức về phương thức thực hiện so sánh. Các biện pháp sử dụng hệ thống bài tập và trò chơi học tập giúp trẻ rèn luyện và phát triển kĩ năng so sánh đã được hình thành sơ bộ ở trẻ, giúp trẻ luyện tập để có được kĩ năng bền vững, ổn định. Biện pháp sử dụng các dạng hoạt động khác của trẻ sẽ giúp trẻ sử dụng kĩ năng so sánh đã được hình thành vào các dạng hoạt động khác như: tạo hình, làm quen với môi trường xung quanh,. . . Để kiểm tra tính khả thi, tính hiệu quả của các biện pháp tác động trên, chúng tôi đã tiến hành thực nghiệm sư phạm với 120 trẻ 4 - 5 tuổi tại Nghệ An và Hải Dương. Mức độ phát triển KNSS của trẻ cả hai nhóm thực nghiệm và đối chứng sau thời gian tiến hành thực nghiệm các biện pháp phát triển KNSS cho trẻ 4 - 5 tuổi trong hoạt động làm quen với toán đã xây dựng với trẻ nhóm thực nghiệm được thể hiện ở bảng dưới đây: Bảng 2. Mức độ phát triển KNSS của trẻ trong hoạt động làm quen với toán ở hai nhóm thực nghiệm và đối chứng trước và sau thực nghiệm Nhóm Thời Mức độ hình thành kĩ năng trẻ gian so sánh số lượng của trẻ(%) X XSau −XTrước S Rất cao Cao TB Thấp TN Trước TN 10 16 42 32 11.06 2.36 3.71 Sau TN 22 34 28 16 13.42 3.30 ĐC Trước TN 8 16 44 32 11.12 0.38 3.64 Sau TN 10 18 44 28 11.50 3.59 Trong đó: TN - thực nghiệm; ĐC - đối chứng; X,Xsau, Xtrước là điểm trung bình, điểm trung bình trước thực nghiệm, điểm trung bình sau thực nghiệm; S - độ lệch chuẩn. Kết quả ở bảng trên cho thấy, mức độ phát triển KNSS của trẻ nhóm thực nghiệm và đối chứng trước thực nghiệm tác động là tương đương nhau. Tuy nhiên, 116 Nghiên cứu phát triển khả năng so sánh cho trẻ mẫu giáo... sau thực nghiệm mức độ phát triển KNSS ở trẻ nhóm thực nghiệm đã cao hơn hẳn nhóm đối chứng. Nhờ có sự tác động của các biện pháp phát triển KNSS đã nghiên cứu nên điểm trung bình thực hiện bài tập so sánh của trẻ nhóm thực nghiệm và đối chứng đã có sự chênh lệch. Hơn nữa, số trẻ có KNSS ở mức độ rất cao và cao của trẻ nhóm thực nghiệm tăng lên nhiều so với trước thực nghiệm và cao hơn hẳn so với nhóm đối chứng. Như vậy, việc sử dụng các biện pháp phát triển KNSS cho trẻ trong hoạt động làm quen với toán được chúng tôi xây dựng là có hiệu quả. Trẻ trong nhóm thực nghiệm thực hiện nhiệm vụ so sánh số lượng, kích thước, hình dạng ngày càng chính xác và nhanh nhạy. Hầu hết trẻ rất tích cực, độc lập, chính xác khi thực hiện nhiệm vụ so sánh. Tuy nhiên, vẫn còn một số ít trẻ có kết quả chưa cao khi thực hiện nhiệm vụ này. Độ lệch chuẩn cho thấy kết quả thực hiện nhiệm vụ so sánh của trẻ nhóm thực nghiệm đồng đều hơn so với trẻ nhóm đối chứng. Sau thực nghiệm tác động, ở nhóm đối chứng số trẻ có KNSS đạt mức độ rất cao và cao tăng lên không nhiều, mức độ trung bình và thấp còn nhiều. Một trong những nguyên nhân dẫn đến kết quả trên là các biện pháp mà GV sử dụng thường đơn điệu, nhàm chán khiến trẻ không hứng thú, tích cực khi thực hiện nhiệm vụ so sánh số lượng, kích thước, hình dạng. Vì vậy, hiệu quả phát triển KNSS ở trẻ còn thấp. Kết quả thực nghiệm sư phạm trên đã khẳng định tính khả thi, tính hiệu quả của các biện pháp phát triển KNSS mà chúng tôi đã xây dựng. Do đó các biện pháp này có thể được áp dụng vào thực tiễn GDMN để phát triển KNSS cho trẻ 4 - 5 tuổi trong quá trình cho trẻ làm quen với toán. * Kết luận và kiến nghị. - Việc nghiên cứu và xây dựng các biện pháp phát triển KNSS số lượng, kích thước, hình dạng cho trẻ trong các hoạt động cho trẻ làm quen với toán cần tiến hành theo qui trình phát triển KNSS với việc phối hợp sử dụng các biện pháp đa dạng trong quá trình tổ chức hoạt động nhận biết tích cực cho trẻ dưới sự hướng dẫn của GV. - Để nâng cao mức độ phát triển KNSS cho trẻ trong hoạt động cho trẻ làm quen với toán nên áp dụng các biện pháp mà chúng tôi đã nghiên cứu đồng thời cần tiếp tục nghiên cứu, bổ sung các biện pháp khác nhằm nâng cao hiệu quả của quá trình giáo dục này. Để áp dụng được các biện pháp phát triển KNSS trong hoạt động cho trẻ làm quen với toán đã nghiên cứu cần chú ý những vấn đề sau: - Chuẩn bị tốt các tài liệu hướng dẫn GV áp dụng các biện pháp phát triển KNSS số lượng, kích thước, hình dạng cho trẻ trong hoạt động cho trẻ làm quen với toán. - Thường xuyên tổ chức bồi dưỡng cho GV mục đích, nội dung, biện pháp, hình thức phát triển KNSS cho trẻ mẫu giáo trong hoạt động cho trẻ làm quen với toán. Hướng dẫn GV cách thức phối hợp các biện pháp đã nghiên cứu khi thực hiện 117 Đỗ Thị Minh Liên nhiệm vụ phát triển KNSS cho trẻ. - Chú trọng xây dựng môi trường hoạt động nhằm tạo điều kiện cho trẻ thực hiện các nhiệm vụ so sánh, trên cơ sở đó, kĩ năng so sánh của trẻ được hình thành và rèn luyện. - Tăng cường tạo cơ hội cho trẻ áp dụng những kĩ năng so sánh số lượng, kích thước, hình dạng đã nắm được vào các tình huống, hoàn cảnh khác nhau của trẻ trong trường mầm non. 3. Kết luận Mặc dù KNSS là một kĩ năng quan trọng của trẻ, nhưng việc dạy KNSS cho trẻ ở các trường mầm non còn chưa thực sự được coi trọng và kết quả còn chưa cao. Tác giả đã đưa ra một số biện pháp phát triển KNSS cho trẻ. Qua thực nghiệm đã chứng tỏ các biện pháp này có tác động tốt lên trẻ. Trên cơ sở đó, tác giả đề xuất một số ý kiến góp phần nâng cao chất lượng trong quá trình dạy trẻ KNSS. TÀI LIỆU THAM KHẢO [1] B.B. Danhilôva, 1998. Chuẩn bị cho trẻ học toán ở trường Tiểu học. Nxb Akademi, Matxcơva. [2] A.V Daporôdest, 2000. Những cơ sở của giáo dục mẫu giáo. Nxb Đại học Sư phạm Hà Nội. [3] A.U. Uxôva, 1987. Giáo dục trí tuệ trong quá trình dạy học. Nxb Giáo dục. ABSTRACT Developing coparison ability of kindergarteness in maths - acquaiting activities Learner’s need the important ability of awareness and thinking, comparison helps children distinguish similarities and differences in terms of amount, size, shape, etc. among surrounding things. Comparison ability is developed by use of toys, objects of various shapes and sizes, etc. With adult aids, children learn ways to compare mathematic symbols in surrounding things and phenomenon. Maths ac- quainted activities in pre-schools facilitate children’s comparison abilities, realizing and understanding the surrounding world more clearly. At present, many pre-school teachers do no understand clearly about develop- ing comparison abilities for children. They cannot use combinations of methods in organizing maths acquainted activities. At present this ability of children is limited. Therefore, to overcome this limitation, there is a need for methods to develop comparison abilities for children and to combine these methods in maths acquainted activities. These will help children understand amounts, sizes, shape comparison among objects, know ways to compare mathematic symbols and applying them into other activities. 118