Nghiên cứu và đánh giá Giáo dục đại học - Số 1/2014

Trung tâm Nghiên cứu & Đánh giá GDĐH, Trường ĐH Nguyễn Tất Thành, TP. HCM, Việt Nam Số 1-2014 Đo những gì có thể đo và làm cho những gì không đo được trở thành có thể đo được (Measure what is measurable and make measurable what is not so) - Galileo Galilei BÌNH DUYỆT ĐỒNG NGHIỆP với việc đề bạt chức danh khoa học và công bố kết quả nghiên cứu Thông tin Nghiên cứu & Đánh giá Giáo dục Đại học BẢN TIN NGHIÊN CỨU VÀ ĐÁNH GIÁ GDĐH – Bộ 1, Số 1-20142 Thư của ban biên tập Trung tâm Nghiên cứu & Đánh giá Giáo dục Đại học của Trường ĐH Nguyễn Tất Thành được thành lập nhằm nghiên cứu những vấn đề của GDĐH và có liên quan đến hoạt động đo lường đánh giá chất lượng của cá nhân, tổ chức, đơn vị, công trình hay hệ thống trong khu vực GDĐH. Mục đích của những nghiên cứu này là đem lại công cụ xác định mức độ hiệu quả, đánh giá thực trạng, phát hiện những điểm có thể cải thiện, nhằm giúp cho giới làm chính sách, giới quản lý điều chỉnh cách tổ chức và điều hành để tăng cường chất lượng. Nó cho thấy lĩnh vực nào cần can thiệp và nên can thiệp như thế nào để nâng cao hiệu quả. Một trong những sứ mạng chủ yếu của Trung tâm là truyền thông khoa học trong những lĩnh vực liên quan. Bản tin Nghiên cứu & Đánh giá GDĐH được thực hiện nhằm đem lại hiểu biết về cách thức vận hành của hoạt động đánh giá trong những hệ thống GDĐH khác trên thế giới, những bài học thành công hay thất bại của họ, và đặc biệt là những tri thức, kinh nghiệm trong hoạt động đánh giá để vận dụng vào thực tế Việt Nam. Trong thế giới toàn cầu hóa ngày nay, những tri thức và kinh nghiệm ấy có ý nghĩa rất quan trọng. Hoạt động đánh giá giáo dục, và nghiên cứu về Đánh giá Giáo dục có một vai trò trọng yếu trong bối cảnh chất lượng GDĐH là mối quan tâm và quan ngại của toàn xã hội. Các trường ĐH ngoài công lập (NCL) ở Việt Nam đang bị một cái nhìn thành kiến của xã hội về vấn đề chất lượng. Tuy nhiên, chính các trường ĐH NCL là nơi đang có động lực mạnh mẽ nhất để cải thiện chất lượng, vì chất lượng liên quan đến vấn đề sinh tồn của họ. Bản tin này trước hết nhằm phục vụ cho việc mở rộng kiến thức tiến tới chuẩn hóa chất lượng cho giảng viên và cán bộ quản lý của Trường ĐH Nguyễn Tất Thành, giúp nhà trường có thông tin, dữ liệu và căn cứ để điều chỉnh chính sách phù hợp, qua đó nâng cao chất lượng đào tạo và nghiên cứu. Chúng tôi hy vọng nội dung của Bản tin cũng sẽ mang lại nhiều tư liệu hữu ích cho giới quản lý, giới nghiên cứu ở các trường ĐH khác và góp phần thúc đẩy văn hóa nghiên cứu ở các trường viện. Kết quả nghiên cứu về đánh giá GDĐH cũng sẽ giúp tăng cường hiệu quả công tác quản lý và trách nhiệm giải trình của các trường, khích lệ các trường ĐH Việt Nam hướng tới các chuẩn mực quốc tế. Bản tin được phát hành hai tháng một lần, bao gồm bản tiếng Việt, bản tiếng Anh, và được đưa lên trang web của Trung tâm: www.cheer.edu.vn. Nội dung có thể là bài dịch, hoặc bài nghiên cứu nguyên thủy (original papers) do Trung tâm thực hiện, hoặc do các đồng nghiệp trong và ngoài nước thực hiện. Nghiên cứu và đánh giá GDĐH là một lĩnh vực rất rộng, vì vậy trước mắt chúng tôi tập trung vào việc đánh giá khoa học (research evaluation), đánh giá hoạt động giảng dạy và quản lý (performance evaluation) và đánh giá năng lực người học (testing) vì đó là là những nội dung quan trọng cần được chú ý đặc biệt ở Việt Nam trong bối cảnh hiện nay. Chúng tôi hoan nghênh mọi ý kiến bình luận, góp ý và mọi sáng kiến hợp tác của các tổ chức, cá nhân trong và ngoài nước, vì một mục tiêu chung là xây dựng GDĐH Việt Nam ngày càng phát triển. BAN BIÊN TẬP “I n Go d w e tr us t, ot he r m us t b rin g da ta ” www.cheer.edu.vn 3 Lời giới thiệu Đánh giá chất lượng của một công trình nghiên cứu khoa học hay năng suất và tầm ảnh hưởng của một nhà khoa học như thế nào là điều hết sức quan trọng để tạo thành văn hóa nghiên cứu và kích thích phát triển hoạt động nghiên cứu khoa học. Bước vào sân chơi toàn cầu, các trường đại học (ĐH) Việt Nam đã và đang làm quen với luật chơi của giới hàn lâm quốc tế, trong đó có hoạt động bình duyệt đồng nghiệp. Khối lượng tri thức trên thế giới đang tăng theo cấp số nhân, thêm vào đó là sự phát triển của công nghệ thông tin làm cho bức tranh đánh giá khoa học đã khác đi rất nhiều so với cách đây chỉ một hai thập kỷ. Áp lực của xếp hạng ĐH toàn cầu, của động lực tìm kiếm danh phận khoa học và tài trợ nghiên cứu của giới hàn lâm cũng khiến cho ngày càng nhiều sản phẩm của nghiên cứu khoa học ra đời, trong đó thật giả tốt xấu hay dở đang lẫn lộn không dễ phân biệt. Bình duyệt đồng nghiệp từ lâu đã là một hình thức đánh giá học thuật phổ biến và hữu hiệu. Tuy thế, không phải là nó không có vấn đề. Bản tin Nghiên cứu & Đánh giá GDĐH số 1-2014 xin giới thiệu một trích đoạn trong bản báo cáo “Bình duyệt đồng nghiệp với việc đề bạt chức danh khoa học và công bố kết quả nghiên cứu”, một công trình được thực hiện trong khuôn khổ Dự án nghiên cứu Tương lai của Truyền thông Tri thức do Trung tâm Nghiên cứu Giáo dục Đại học (GDĐH) của Đại học UC Berkeley (CSHE) nhằm tìm hiểu và phân tích xem các giá trị học thuật—bao gồm bình duyệt đồng nghiệp, công bố khoa học, tinh thần chia sẻ và hợp tác—đã ảnh hưởng đến thực tiễn giao tiếp truyền thông tri thức như thế nào, và đề xuất những thay đổi nên có để tạo ra một hệ thống khích lệ học thuật tinh tế hơn và có hiệu quả hơn. Chúng tôi hy vọng bài viết có nhiều gợi ý hữu ích để cải thiện việc quản lý hoạt động nghiên cứu khoa học trong các trường ĐH ở Việt Nam. BBT Bản tin Nghiên cứu & Đánh giá GDĐH xin cảm ơn các tác giả đã cho phép sử dụng bài viết này và xin giới thiệu cùng bạn đọc. BẢN TIN NGHIÊN CỨU VÀ ĐÁNH GIÁ GDĐH – Bộ 1, Số 1-20144 Với tài trợ của Quỹ A.W. Mellon Foundation, Dự án Tương lai của Truyền thông Tri thức do Trung tâm Nghiên cứu Giáo dục Đại học (GDĐH) của Đại học UC Berkeley (CSHE) thực hiện từ năm 2005 đến 2011 đã tìm hiểu xem các giá trị học thuật—bao gồm bình duyệt đồng nghiệp, công bố khoa học, tinh thần chia sẻ và hợp tác—đã ảnh hưởng đến thực tiễn giao tiếp truyền thông tri thức như thế nào, cũng như đã ảnh hưởng đến việc gắn kết với khả năng của công nghệ, với ấn bản mở và lợi ích công của xã hội ra sao. Bài này trình bày về bình duyệt đồng nghiệp trong giới hàn lâm, qua đó nhấn mạnh nhu cầu có một hệ thống khích lệ học thuật tinh tế hơn và ít phụ thuộc hơn vào chỉ số trích dẫn, bớt tuân thủ một cách nô lệ những quy định của các nhà xuất bản và các tập san; đồng thời trình bày một xu hướng đang ngày càng mạnh của các trường, là chuyển việc đánh giá tri thức cho những cơ chế bên ngoài và xem đó như những tiêu chí đề bạt mặc định. Khảo sát việc này trở thành một nhu cầu cấp thiết là vì việc bình duyệt đồng nghiệp trong phạm vi nhà trường ngày càng khó khăn hơn do tính chất liên ngành hay lai ghép của nghiên cứu, do sự phát triển các hình thức biên tập trực tuyến, do việc hợp tác thu thập dữ liệu, liên kết nghiên cứu quy mô lớn, ngày càng nhiều đồng tác giả, ngày càng tràn ngập những công bố khoa học kém chất lượng, và sự kêu gọi của nhà nước, các tổ chức tài trợ, các trường đại học, các nhà khoa học về việc thúc đẩy những ấn bản - kể cả dữ liệu nguyên Tác giả: Diane Harley và Sophia Krzys Acord Với sự đóng góp của: Sarah Earl-Novell, Shannon Lawrence, và Elise Herrala Nguồn: Harley, Diane, and Sophia Krzys Acord. 2011. Peer Review in Academic Promotion and Publishing: Its Meaning, Locus, and Future. UC Berkeley: Center for Studies in Higher Education. Link: Người dịch: Phạm Thị Ly Tóm tắt BÌNH DUYỆT ĐỒNG NGHIỆP với việc đề bạt chức danh khoa học và công bố kết quả nghiên cứu www.cheer.edu.vn 5 thủy- có thể tiếp cận miễn phí đối với những nghiên cứu được thực hiện bằng tiền ngân sách, tức là tiền của người đóng thuế. Những khó khăn trong việc đánh giá thực trạng hiện nay và tương lai của hoạt động bình duyệt đồng nghiệp còn bị làm trầm trọng hơn bởi áp lực của câu hỏi làm thế nào chi phí khổng lồ của việc in ấn xuất bản những ấn phẩm khoa học chất lượng cao có thể chịu đựng nổi trước lời kêu gọi thực hiện một mô hình xuất bản khác cả đối với sách và tập san khoa học, một mô hình mở dựa trên cơ sở các trường đại học mà ai cũng có thể tiếp cận. Thêm vào đó còn có một thực trạng có tính chất phá hủy âm thầm, là sự nhỏ giọt về biên chế và những yêu cầu để được đề bạt ở những trường ĐH nghiên cứu tinh hoa, kể cả ở những trường ít danh giá hơn và ít định hướng nghiên cứu hơn. Toàn bộ hệ thống GDĐH còn bị áp lực thêm bởi đòi hỏi ngày càng tăng – và thường là phi thực tế- của nhà nước đối với các nhà khoa học ở những nước đang phát triển và những nền kinh tế mới nổi trong việc công bố kết quả nghiên cứu của họ trên những tập san chọn lọc bậc nhất, là để phân phối ngân quỹ nghiên cứu của nhà nước thông qua đánh giá kết quả của hoạt động nghiên cứu một cách rất bề ngoài; và cũng là để đáp ứng đòi hỏi của các nước trong việc có những nghiên cứu đạt được phẩm chất quốc tế. Ảnh hưởng trên phạm vi tòan cầu của sự tràn ngập những ấn phẩm chất lượng kém khiến hiệu quả của bình duyệt càng bị hạn chế. Thực tiễn đó, bản thân nó về cơ bản là do các trường bao cấp cho hoạt động bình duyệt dưới hình thức lương giảng viên. Ngân sách cho thư viện và dịch vụ bảo quản những ấn phẩm có bình duyệt này đã cạn. Thời giờ mà giảng viên dành cho công việc bình duyệt dưới mọi chiêu bài khác nhau, đã khiến họ bị vắt kiệt. Trong quá trình nghiên cứu đề tài này, chúng tôi đã tổ chức hai cuộc thảo luận về vấn đề quan hệ giữa hoạt động bình duyệt và việc đề bạt chức danh khoa học hay biên chế. Đề tài được thảo luận là: (i) Hệ thống thống trị của bình duyệt: Các hình thức và tiêu chuẩn bình duyệt, việc sử dụng và lạm dụng, cũng như chi phí của bình duyệt; (ii) Hệ thống bình duyệt hiện nay: Một mớ lộn xộn; (iii)Tạo ra một mô hình đánh giá mới: vai trò của các hiệp hội chuyên môn, báo chí truyền thông, thư viện, các tổ chức công nghệ thông tin, các doanh nghiệp xuất bản, và các bên liên quan khác; và (iv) Các giải pháp bắt buộc cho tiếp cận miễn phí và việc xây dựng những mô hình đánh giá tri thức mới. Bài viết này bao gồm (1) tổng quan về thực trạng bình duyệt trong giới hàn lâm, (2) một số đề xuất để tiến về phía trước, (3) đề xướng một lịch trình nghiên cứu để khảo sát sâu việc tìm kiếm danh phận khoa học đã ảnh hưởng như thế nào đến toàn bộ hoạt động học thuật. Một cách cụ thể, bài viết sẽ trình bày hiện tượng đan quyện vào nhau chặt chẽ giữa hoạt động bình duyệt các công bố khoa học và việc đề bạt chức danh khoa học, những giá trị và cái giá giới hàn lâm phải trả trong hệ thống bình duyệt hiện nay; những hình thức thử nghiệm đối với bình duyệt liên ngành, ảnh hưởng của hệ thống xuất bản hiện nay, khả năng tạo ra một mô hình xuất bản và bình duyệt mới và chi phí thực sự của nó, một hệ thống gắn với các tổ chức chuyên ngành, các thư viện, kho lưu trữ, và các nhà xuất bản đại học. Bài viết cũng sẽ trình bày động cơ và các yếu tố trong giải pháp tiếp cận mở nhắm vào những tư liệu dưới hình thức bài viết được bình duyệt. Trong khi trình bày điều này, bài viết cũng gợi ý việc tạo ra một hành lang rộng hơn cho những cách bình duyệt ít tốn kém chi phí và chấp nhận được về phía nhà trường; để việc xuất bản các công trình nghiên cứu có thể duy trì được chất lượng của bình duyệt, hỗ trợ tốt hơn cho năng suất nghiên cứu, làm giảm sự bùng nổ ấn phẩm chất lượng kém, tăng sức mua cho các thư viện, hỗ trợ cho dòng chảy tự do của ý tưởng, làm giảm gánh nặng của giảng viên phải đảm nhiệm quá nhiều bình duyệt. BẢN TIN NGHIÊN CỨU VÀ ĐÁNH GIÁ GDĐH – Bộ 1, Số 1-20146 Tầm quan trọng của bình duyệt đồng nghiệp, cũng được biết tới dưới tên gọi tham chiếu chuyên môn, là một dải rộng nhiều mức độ, từ chỗ đánh giá đến chỗ kiểm soát chất lượng trong thế giới học thuật. Bình duyệt đồng nghiệp có nhiều hình thức và nơi chốn. Nó vận hành như là một cách đánh dấu chất lượng của một công trình nghiên cứu. Nó cũng đồng thời có chức năng “giữ cửa”, tức là quyết định xem liệu một ý tưởng mới nào đó có được gia nhập vào kho tàng tri thức chuyên ngành hay không. Nó duy trì chuẩn mực học thuật nói chung cũng như ghi nhận những cá nhân xuất sắc (Becher and Trowler 2001, 61). Hơn thế nữa, nó điều chỉnh cơ hội trong sự nghiệp của một nhà khoa học. Nó gắn chặt với uy tín, danh tiếng và là dấu hiệu cho giá trị của nhà khoa học trên thị trường hàn lâm đầy cạnh tranh. Quá trình bình duyệt và khối lượng công việc bình duyệt khác nhau nhiều tùy theo lĩnh vực chuyên ngành, sự đa dạng và linh hoạt này nhằm thích ứng với nhu cầu các chuyên ngành hẹp, trong lúc vẫn bảo toàn những chuẩn mực học thuật nghiêm ngặt, là thế mạnh của bình duyệt đồng nghiệp (cf. Kling and Spector 2004). Cần làm rõ sự khác nhau giữa các hình thức bình duyệt:  Bình duyệt trong quá trình phát triển của công trình nghiên cứu: Các nhà khoa học thu lượm những góp ý của đồng nghiệp về công việc nghiên cứu mà họ đang thực hiện, thông qua những kênh không chính thức như thảo luận trong phòng thí nghiệm, chia sẻ bản thảo với đồng nghiệp, viết blog.  Bình duyệt trước khi công bố: các nhà khoa học trình bày và phổ biến những công trình đã phát triển tương đối hoàn thiện hơn tại những buổi nói chuyện, hội thảo mọi loại để mời gọi những ý kiến bình luận hay trích dẫn. Lời mời trình bày bản thân nó đã được điều tiết bởi một mức độ bình duyệt bổ sung rồi). Đưa những công trình đã được góp ý lên web- site cá nhân và các trang mạng khác, là cách làm ngày càng phổ biến hơn mặc dù việc chia sẻ những công trình chưa công bố chính thức như thế khác nhau rất nhiều tùy theo lĩnh vực chuyên ngành.  Bình duyệt nhằm công bố trên các ấn phẩm khoa học: Ấn phẩm khoa học có nhiều loại: sách, bài báo khoa học trên các tập san, kỷ yếu hội thảo, các tuyển tập, và trải qua những hình thức bình duyệt khác nhau qua đó biên tập viên và người bình duyệt sẽ đưa ra những quyết định có tính chất đánh giá. Các mô hình biên tập và bình duyệt có thể là bình duyệt kín đơn hoặc kép, có khi chỉ là bình duyệt sơ như trường hợp thực hiện các tuyển tập.  Bình duyệt sau khi xuất bản: Chỉ báo cho tầm quan trọng, mức độ tác động và sự đón nhận của giới học thuật đối với một công trình nghiên cứu là: được nêu lên trong những bài giới thiệu sách hoặc giới thiệu công trình nghiên cứu, hay thư gửi ban biên tập; số lượng trích dẫn (ngành trắc lượng thư mục có nhiều cách tính khác nhau); được bố trí những phiên họp riêng trong các hội thảo, được giải thưởng dành cho sách hay hoặc bài báo hay; kể cả việc được đưa vào đề cương bài giảng, câu lạc bộ tập san, tin tức hay bìa báo, blog, v.v.  Bình duyệt về dữ liệu hay những sản phẩm tri thức khác: Trong một số lĩnh vực chuyên ngành, bình duyệt là tiêu chí chủ yếu để đánh giá; ví dụ như đối với cơ sở dữ liệu, phim tài liệu, website và phần mềm. Bình duyệt dữ liệu diễn ra ngày càng nhiều và gây ra những trở ngại về mặt kinh tế cho cả các tác giả và các nhà xuất bản.  Bình duyệt cấp trường/viện trong trường hợp đề bạt chức danh khoa học và xét biên chế: Trong việc xét đề bạt chức danh khoa học và xét biên chế, việc bình duyệt do đại diện của nhà trường thực hiện cùng với một số người ngoài trường được mời tham chiếu. Ở hầu hết các trường ĐH nghiên Bình duyệt đồng nghiệp nghĩa là gì? www.cheer.edu.vn 7 cứu, sự xuất sắc trong nghiên cứu của các học giả được đánh giá dựa trên ba lãnh vực: công bố khoa học, phục vụ cộng đồng, và giảng dạy. Hai lĩnh vực sau chiếm trọng số thấp; quan trọng hơn vẫn là hồ sơ công bố khoa học và những minh chứng cho thấy tác phẩm của họ được biết đến rộng rãi, được các nhà bình duyệt trong và ngoài trường đánh giá cao, và mở rộng biên giới kiến thức của chuyên ngành.  Bình duyệt đối với việc xét tài trợ nghiên cứu: trong trường hợp này là đánh giá ý tưởng ban đầu (và cả năng lực thể hiện trong quá khứ) của nhà khoa học. Có sự khác biệt rất rõ giữa các lĩnh vực khác nhau. Nhiều trường chuyên ngành như trường luật, trường báo chí, kiến trúc, thiết kế môi trường, xây dựng những tiêu chí đánh giá đặc thù của riêng họ để đánh giá kết quả của hoạt động sáng tạo tri thức, cũng như bề dày nghiên cứu của ứng viên, để xét xem ứng viên có thể nhận tài trợ cho một chương trình hay hoạt động nào đó hay không (cf. Lamont 2009; National Institutes of Health 2008; Weale et al.2007).  Bình duyệt lũy tiến: Những sản phẩm của sự sáng tạo được đánh giá qua những giải thưởng cao nhất, những phần thưởng, tặng thưởng, và bầu chọn vào những tổ chức tinh hoa chẳng hạn như Viện Hàn lâm Quốc gia. Một vài hình thức bình duyệt có thể cung cấp thông tin cho những hình thức bình duyệt khác. Ví dụ, tầm ảnh hưởng của các ấn phẩm được bình duyệt của một nhà khoa học thường được đưa vào việc bình duyệt hồ sơ xin tài trợ cho dự án nghiên cứu, hay hồ sơ đề bạt chức danh khoa học của người đó. Những đánh giá không chính thức đối với một công trình đang thực hiện có thể ảnh hưởng đến nơi mà nó sẽ được công bố (ví dụ biên tập viên các tập san có thể gặp gỡ các nhà khoa học ở các hội thảo chuyên ngành và mời họ viết bài cho tập san). Cuối cùng, mặc dù những hình thức bình duyệt khác nhau có thể có những mục đích khác nhau, một công trình sáng tạo tri thức của một nhà khoa học có thể trong thực tế sẽ được bình duyệt bởi một số tương đối nhỏ những nhà chuyên môn trong một lĩnh vực chuyên ngành. Như Abbott (2008) đã nêu, khoảng đầu thế kỷ XIX, những chiến lược không chính thức để kiểm soát việc công bố kết quả nghiên cứu đã tạo ra hệ thống bình duyệt chuyên nghiệp. Sự hợp nhất giữa bình duyệt chính thức và cơ quan xuất bản đã dẫn tới việc cơ quan xuất bản trở thành một nơi được tín nhiệm vì mức độ bình duyệt mà nó thực hiện. Trong việc xét duyệt biên chế, đề bạt và tài trợ ở những trường ĐH có uy tín lớn, ấn phẩm trên những tập san hàng đầu rất được nhấn mạnh, và điều này được thể hiện qua rất nhiều tài liệu (e.g., Becher and Trowler 2001; Boyer 1997; Harley et al.2010; L. Waters 2004; Zuckerman and Merton 1971)1 .Việc dựa dẫm quá đáng vào sự chuẩn y của các cơ quan xuất bản đã dẫn tới hiện tượng giao cho bên thứ ba thực hiện bình duyệt, bằng cách nối kết chất lượng, tính cần yếu và tầm ảnh hưởng của một công trình nghiên cứu với thương hiệu mang tính chất biểu tượng của các cơ 1Mặc dù là bài trình bày trong các hội thảo, báo cáo nghiên cứu, blog, và những tác phẩm không qua bình duyệt khác có thể giúp các nhà khoa học tạo ra địa vị cao hơn cho những tác phẩm/ công trình của họ, và có thể ảnh hưởng đến quá trình đánh giá bằng văn bản của các chuyên gia bên ngoài, những thứ đó vẫn không thay thế được những công bố khoa học có bình duyệt trong quy trình xem xét đề bạt của nhà trường (tuy cũng có ngoại lệ trong vài lĩnh vực, ví dụ như khoa học máy tính, là nơi báo cáo tại hội thảo được coi gần như là công bố). Điều này có lẽ là do, như Borgman (2007) đã nêu, các trường thấy đo lường kết quả đầu ra thì dễ hơn là đo lường đầu vào (ví dụ thời gian dành cho nghiên cứu, hay những hình thức khác). Bình duyệt công bố khoa học trong mối quan hệ với bình duyệt của cấp trường/viện BẢN TIN NGHIÊN CỨU VÀ ĐÁNH GIÁ GDĐH – Bộ 1, Số 1-20148 quan xuất bản (trong đó có chỉ số tác động của tập san). Xưa nay vẫn có ít nhiều linh hoạt trong việc xét biên chế và đề bạt, “chất lượng quan trọng hơn số lượng” là lý tưởng được nêu rõ trong các trường ĐH nghiên cứu (Harley et al.2010, 7). Những người có vai trò bình duyệt ở cấp trường có thể đánh giá khá sâu sát về một công trình đã đ