Nhận thức xã hội về thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ sau hai năm được Unesco ghi danh nhìn từ các nghiên cứu khoa học trong nước

11Số 28 - Tháng 6 - 2019 TÔN GIÁO - TÍN NGƯỠNG NGHIÊN CỨUVĂ N HÓA NHẬN THỨC XÃ HỘI VỀ THỰC HÀNH TÍN NGƯỠNG THỜ MẪU TAM PHỦ SAU HAI NĂM ĐƯỢC UNESCO GHI DANH NHÌN TỪ CÁC NGHIÊN CỨU KHOA HỌC TRONG NƯỚC PHẠM LAN OANH Tóm tắt Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt được tổ chức UNESCO ghi danh là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại vào ngày 01 - 12 - 2016, đến nay đã trải qua hai năm, do vậy, chúng tôi nhận thấy cần có đánh giá quan điểm, thái độ, sự thay đổi trong nhận thức của các nhà nghiên cứu trong nước thể hiện qua các sách, công trình, đề tài, bài viết đăng trên tạp chí khoa học chuyên ngành có nội dung đề cập tới tín ngưỡng thờ Mẫu và đi đến nhận định rằng: Hành trình đến với danh hiệu và hậu vinh danh di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại của tín ngưỡng này thể hiện quá trình thay đổi tư duy quản lý văn hóa của các nhà quản lý, cũng như của các nhà khoa học về giá trị của di sản văn hóa. Từ khóa: Tín ngưỡng thờ Mẫu, Tam phủ, Tứ phủ, văn hóa phi vật thể Abstract The Vietnameses people’s belief of worshiping Mother Goddesses of Three Realms was recognized by UNESCO as a representative intangible cultural heritage of humanity on December 1st, 2016. It has been two years past, so we realize that it is necessary to assess the views, attitudes and changes in the awareness of domestic researchers which expressed through books, works, projects, and articles in specialized scientific journals with content referring to the belief of worshiping Mother Goddess and come to find out that: The journey to the title and post-honor of this representative intangible cultural heritage of humanity shows the process of changing in cultural management thinking of managers as well as of scientists about the value of cultural heritage. Keywords: Belief of worshiping Mother Goddesses, Three Realms, Four Realms, intangible culture. 1. Những công trình, bài viết liên quan trong năm 2017, 2018 Nghiên cứu, sưu tầm về tín ngưỡng thờ Mẫu ở Việt Nam được chú ý từ thế kỷ XVI, nhưng được đặc biệt quan tâm từ thập kỷ 90 của thế kỷ XX trở lại đây. Theo Thư mục các công trình nghiên cứu tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt ở châu thổ Bắc Bộ, tính đến năm 2014, đã có 1.094 công trình, bài tiểu luận về tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt ở châu thổ Bắc Bộ được công bố1. Trải qua hai năm được ghi danh là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại, với Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt, ở cả phương diện nghiên cứu và phương diện thực hành di sản đã có những động thái nối tiếp. Ở phương diện thực hành, các sinh hoạt gắn với di sản trở nên sôi nổi, phổ biến, rộng rãi hơn, thể hiện qua các trình diễn sân khấu hóa cũng như thực hành nghi lễ tại các di tích. Ở phương diện nghiên cứu, trước tiên, các tài liệu là sách, phải kể đến cuốn Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt, hành trình đến di sản nhân loại [10], là sản phẩm quà tặng lưu niệm của tỉnh Nam Định nhân dịp đón danh hiệu/bằng công nhận di sản của UNESCO ghi danh di sản văn Số 28 - Tháng 6 - 201912 NGHIÊN CỨUVĂ N HÓA hóa phi vật thể này. Cuốn sách gồm 3 phần: Phần 1. Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại; Phần 2. Để được UNESCO vinh danh; Phần 3. Để di sản mãi trường tồn và lan tỏa. Trong cuốn sách này, những câu chuyện trước và sau vinh danh di sản được giãi bày. Nói cách khác, qua cuốn sách nhỏ (286 trang khổ 14,5 x 20,5 cm), những thông tin liên quan tới văn bản hành chính, những bài nghiên cứu về tín ngưỡng thờ Mẫu đầu thời kỳ Đổi mới tiêu biểu được chọn giới thiệu (tuyển đăng lại), những tấm lòng với tín ngưỡng thờ Mẫu và những nội dung nhằm mục đích gìn giữ và phát huy giá trị đích thực của tín ngưỡng mãi trường tồn và lan tỏa được đề cập một cách cụ thể, tâm huyết và khả thi. Có thể đánh giá, đây là cuốn sách có giá trị khá toàn diện khi nội dung của nó vừa thể hiện tính nghiên cứu, vừa thể hiện tính thực tiễn gắn với quản lý di sản văn hóa phi vật thể ở tầm nhân loại. Cuốn sách Tín ngưỡng thờ Mẫu Tứ phủ chốn thiêng nơi cõi thực [1] là công trình giới thiệu nét đặc sắc của tín ngưỡng với những hình ảnh minh họa đẹp mắt, chân thực, gắn với chốn linh thiêng là thần điện của tín ngưỡng thờ Mẫu Tứ phủ và các lớp tín ngưỡng liên quan (thờ Đức Thánh Trần, các vị Chúa Bà, Tứ vị Hồng Nương); gắn với cõi thực tại là một số nghi lễ và việc sửa soạn cụ thể trong thực hành tín ngưỡng. Nhìn chung, đây là công trình mang nội dung thực hành tại các đền, điện và các giá hầu Mẫu Tứ phủ hơn nội dung nghiên cứu chuyên sâu. Năm 2018, PGS.TS. Nguyễn Thị Hiền công bố đề tài cấp Bộ và in thành sách Quản lý nhà nước và vai trò cộng đồng trong bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể [4]. Đối tượng nghiên cứu trực tiếp của công trình không phải là tín ngưỡng thờ Mẫu, nhưng tính gợi mở lý luận của công trình với vấn đề đang quan tâm tương đối sâu sắc. Tác giả Mai Thị Hạnh được Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam trao giải thưởng và hỗ trợ xuất bản cuốn Bản hội trong Đạo Mẫu, tạo lập vốn xã hội trong bối cảnh chuyển đổi. Công trình coi bản hội Đạo Mẫu là một cộng đồng tôn giáo và đề cập tới sự hình thành của bản hội, cơ cấu tổ chức, thực hành nghi lễ, và đặc trưng của bản hội Đạo Mẫu trên quan điểm lý thuyết về vốn xã hội và tạo lập vốn xã hội trong bối cảnh chuyển đổi. Tác giả cho rằng “Việc tạo lập vốn xã hội của các thành viên bản hội lại phản ánh những vấn đề của xã hội chuyển đổi đó là tính động, tính đa chiều, phức tạp của quan hệ xã hội và vốn xã hội. Điều quan trọng nữa là việc tạo lập vốn xã hội của các thành viên bản hội chính là sự phản ánh trở lại và đóng vai trò ngày càng lớn hơn đối với đời sống con người trong xã hội đương đại của Đạo Mẫu nói riêng, của tôn giáo tín ngưỡng nói chung” [3, tr.231]. Tiếp theo, các bài viết đăng trên tạp chí khoa học chuyên ngành của một số nhà nghiên cứu quan tâm đến nội dung này trong năm 2017 và 2018, có thể kể đến GS.TS. Kiều Thu Hoạch2 với bài Đối thoại với hát chầu văn và lên đồng ở Việt Nam (Tạp chí Di sản văn hóa, số 1/2017) và bài Nhận thức về nghi lễ lên đồng qua một số thuật ngữ trên báo chí mấy năm gần đây (Tạp chí Văn hóa học, số 1/2018). Qua những bài viết trên, GS.TS. Kiều Thu Hoạch đã trình bày tương đối chi tiết về Vu hích và Shaman giáo của Trung Quốc, đối thoại với tác giả các công trình Tín ngưỡng và văn hóa tín ngưỡng ở Việt Nam; Đạo Mẫu ở Việt Nam trên tinh thần thẳng thắn, khoa học và nhận định rằng nhược điểm của cụm công trình nêu trên là vấn đề phương pháp luận, vấn đề tiếp cận khoa học, nên việc khẳng định “Đạo Mẫu Việt Nam là một tín ngưỡng nguyên thủy, e cũng chưa có cơ sở” [5, tr.60] và quan điểm Tam phủ, Tứ phủ thể hiện chưa nhất quán về lập luận và dẫn chứng khoa học. Bên cạnh đó, bài viết còn đề cập tới nội dung tổng quan về tín ngưỡng thờ Mẫu và nghi thức lên đồng, nội dung của Hát văn với những giá trị văn học và âm nhạc [5, tr.61-64]. Ông cho rằng việc sử dụng tùy tiện thuật ngữ là do các nhà nghiên cứu chưa tiếp cận được những tư liệu thích đáng. Sau thời điểm Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ được ghi danh “ngót một năm, mà các cơ quan chức năng, đứng đầu là Viện Văn hóa Nghệ thuật quốc gia Việt Nam cùng Bộ chủ quản vẫn ngồi im, chưa có động thái nào nhằm triển khai việc nghiên cứu khoa học để hiểu đúng, hiểu sâu về tín ngưỡng thờ Mẫu, từ đó mà bảo tồn, phát huy như một hiện tượng văn hóa đặc sắc của 13Số 28 - Tháng 6 - 2019 TÔN GIÁO - TÍN NGƯỠNG NGHIÊN CỨUVĂ N HÓA người Việt. Đó quả là một điều đáng tiếc lắm thay!” [6, tr.96, 97]. Cũng trên Tạp chí Di sản văn hóa, tác giả Võ Thị Hoàng Lan có bài viết Về những bà mẹ thiêng liêng mang tính khởi nguyên của người Việt đăng trong số 1/2017. Bài viết cho rằng với người Việt, gắn với quá trình tiến từ vùng núi cao xuống hạ châu thổ, “có 4 vị thánh Mẫu - lực lượng quyền năng tối cao đứng đầu sáng tạo 4 miền của vũ trụ (Trời - Rừng - Đất - Nước) - có đủ khả năng bảo trợ cho mọi mặt cuộc sống của cư dân nông nghiệp” [7, tr.68]. Bà Mẹ thiêng liêng mang tính khởi nguyên được “hội tụ”/nhập vào biểu tượng Thánh Mẫu Tứ phủ “đã không diễn ra theo kiểu cộng vào một cách cơ học, mà tư duy dân gian đã khái quát hóa những đặc điểm/quyền năng tiêu biểu của các Ngài để trở thành Thánh Mẫu” [7, tr.68]. Tác giả Trần Lâm và Thế Hùng công bố bài viết Trở lại với tục thờ Mẫu Tứ phủ của người Việt (Tạp chí Di sản văn hóa, số 1/2018). Bài viết đã thể hiện tư duy bao quát về tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt, chia ra 5 hệ thống và đánh giá cao vai trò của Thánh Mẫu Liễu Hạnh khi Bà “nhập vào tín ngưỡng thờ Mẫu Tứ phủ và đưa tín ngưỡng này phát triển theo một chiều hướng mới, phù hợp với hoàn cảnh lịch sử” [8, tr.106]. Tác giả Từ Thị Loan có bài viết Tín ngưỡng thờ mẫu Tam phủ, Tứ phủ trong mối quan hệ với các tín ngưỡng, tôn giáo khác ở Việt Nam (Tạp chí Di sản văn hóa, số 2/2018), đề cập tới sự thâm nhập, lan tỏa của tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ, Tứ phủ vào Phật giáo, với mối quan hệ với Đạo giáo và các tín ngưỡng dân gian khác và cho rằng “thờ Mẫu Tam phủ, Tứ phủ là một tín ngưỡng dân gian bản địa phản ánh rõ nét tâm hồn người Việt và có một sức sống mãnh liệt, dẻo dai, uyển chuyển, phù hợp với hoàn cảnh lịch sử” [9, tr.71]. Tác giả Chu Xuân Giao công bố các bài viết: Về kết cấu kép ở trung tâm truyền thuyết hệ thần Liễu Hạnh qua khảo sát thần tích Đệ tam tiên chúa được phụng thờ ở Nga Sơn và Nghĩa Hưng (Tạp chí Nghiên cứu và phát triển, số 1/2017); Hình ảnh Mẫu Liễu và phong trào dân tộc đầu thế kỷ XX: Trường hợp trí thức khoa bảng Trần Tán Bình với câu đối dâng năm 1922 cho đền Cổ Lương (Tạp chí Nghiên cứu và phát triển, số 3, số 4/2017); Tổng quan về hệ thống Tứ phủ trong thực hành tín ngưỡng của người Dao (Tạp chí Dân tộc học, số 1/2017); Nội dung của bộ Tam Phủ trong tư liệu phương Tây và tư liệu quốc ngữ thời kỳ sớm (Tạp chí Văn hóa dân gian, số 4/2017); Vũ trụ quan Phật giáo phản ảnh trong nhóm sắc phong sớm nhất cho Liễu Hạnh công chúa vào nửa cuối thế kỷ XVII (Tạp chí Văn hóa dân gian, số 5/2018); Căn cước lịch sử của Thánh Mẫu: Phát hiện và luận giải đạo sắc phong cổ nhất mang niên đại 1683 cho Liễu Hạnh công chúa hiện còn nguyên tại Phủ Giầy ở Nam Định (Tạp chí Nghiên cứu và phát triển, số 5/2018). Qua các bài viết nêu trên, TS. Chu Xuân Giao đề cập tới nhiều nội dung nhưng tựu trung muốn khẳng định tên gọi của tín ngưỡng thờ Mẫu qua hệ thống thư tịch với những dẫn chứng cụ thể. Tác giả Trần Đại Vinh công bố bài viết Tín ngưỡng thờ Mẫu và chư vị ở Thừa Thiên Huế (Tạp chí Nghiên cứu và phát triển, số 1/2017); Nguyễn Vũ Hoàng công bố bài viết Quá trình tạo dựng hình ảnh mới sau thiên tai, so sánh trường hợp người Mỹ gốc Phi và người Mỹ gốc Việt ở New Oraleans (Tạp chí Dân tộc học, số 5/2017). Tháng 12/2018, Hội thảo khoa học Phật giáo với tín ngưỡng thờ Mẫu ở Việt Nam được tổ chức tại Học viện Phật giáo Việt Nam, Sóc Sơn, Hà Nội, có sự phối hợp giữa Giáo hội Phật giáo và Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam do Viện Nghiên cứu Tôn giáo làm đầu mối. Kỷ yếu hội thảo dày 613 trang, gồm 71 bài (kể cả phát biểu khai mạc và đề dẫn) trong đó tập trung vào 3 chủ đề lớn: Những vấn đề chung về Phật giáo với tín ngưỡng thờ Mẫu ở Việt Nam; Biểu hiện của mối quan hệ giữa Phật giáo và tín ngưỡng thờ Mẫu; Mối quan hệ giữa Phật giáo và tín ngưỡng thờ Mẫu - Đạo Mẫu. Sau hai năm Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt được ghi danh là di sản phi vật thể đại diện của nhận loại, đây là cuộc hội thảo quy mô nhất được tổ chức nhằm “ góp phần làm sâu sắc hơn, mang lại nhận thức đầy đủ hơn, đúng đắn hơn về mối quan hệ giữa Phật giáo và tín ngưỡng thờ Mẫu, về giá trị của mối Số 28 - Tháng 6 - 201914 NGHIÊN CỨUVĂ N HÓA quan hệ này, cũng như những giá trị của tín ngưỡng thờ Mẫu trong lịch sử và đời sống văn hóa, tinh thần hiện nay. Những kết quả của Hội thảo cũng sẽ góp phần đưa ra những khuyến nghị đối với các cấp các ngành trong công tác quản lý nhà nước nhằm khắc phục những hoạt động lợi dụng tín ngưỡng, tôn giáo làm ảnh hưởng đến giá trị di sản văn hóa được UNESCO công nhận cũng như làm sai lệch nhận thức của nhân dân” [11, tr.9]. Về công trình luận văn, luận án, năm 2017, học viên Nguyễn Thị Minh Thu bảo vệ luận văn thạc sĩ Việt Nam học tại Khoa Việt Nam học, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội với đề tài Mạng lưới xã hội trong tín ngưỡng thờ Mẫu (nghiên cứu trường hợp bà đồng Đặng Thị Mát, thủ nhang đền Tam phủ thị xã Sơn Tây thành phố Hà Nội). Đây là hướng nghiên cứu mới, vận dụng lý thuyết về mạng xã hội để nghiên cứu một đồng thầy tương đối kỹ lưỡng, cần được ghi nhận. Cũng trong năm 2017, ThS. Nguyễn Văn Bốn bảo vệ luận án Tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt ở Khánh Hòa, đề cập tới tín ngưỡng thờ Mẫu ở những dạng thức cụ thể gắn với những điện thần Mẫu Tam phủ, Tứ phủ tiêu biểu tại địa phương này (đã xuất bản thành sách, tháng 1/2019). Năm 2018, ThS. Vũ Hoàng Hiếu bảo vệ luận án tiến sĩ Người đồng tính trong xã hội Việt Nam đương đại: từ ẩn ức đến tự sự. Trong luận án này, lên đồng gắn với các nghi lễ thờ Mẫu cũng được tác giả đề cập tới ở một nội dung nhỏ. 2. Những đánh giá ban đầu Căn cứ vào những công trình nghiên cứu đã cập nhật ở trên (có thể chưa bao quát đầy đủ), chúng tôi có một số ý kiến dưới đây: Thứ nhất, về lý thuyết, chúng tôi xuất phát từ học thuyết nhận thức xã hội (social congnitive theory) của tác giả Albert Bandura [2], giáo sư về khoa học xã hội thuộc Trường Đại học Stanford, đã giành được giải thưởng về Tâm lý học của Đại học Louisville Grawemeyer năm 2008. Quan điểm học thuyết nhận thức xã hội của ông được mô hình hóa trong sơ đồ 1. Học thuyết nhận thức xã hội gồm 3 yếu tố có mối quan hệ tác động qua lại chặt chẽ với nhau. Mối tương quan giữa hành vi và môi trường trong hệ thống bộ ba yếu tố là tác động qua lại theo 2 chiều. Trong cuộc sống hàng ngày, khi con người thay đổi hành vi sẽ tạo ra những thay đổi về đặc điểm của môi trường. Trong khi đó, môi trường luôn biến động và thay đổi, nó sẽ tác động làm thay đổi hành vi dù muốn hay không. Mối tương quan giữa yếu tố môi trường và cá nhân được quan tâm như sự tương tác lẫn nhau giữa các đặc điểm của cá nhân và sự ảnh hưởng của môi trường. Những mong muốn của con người, niềm tin, khuynh hướng cảm xúc và năng lực nhận thức được phát triển và điều chỉnh bởi ảnh hưởng từ xã hội. Mỗi người có những phản ứng khác nhau với môi trường của họ và biểu hiện thông qua những gì họ nói và làm... Căn cứ vào nội dung lý thuyết này, chúng tôi đánh giá các nghiên cứu trong các sách, đề tài, luận văn, luận án và bài báo khoa học là sản phẩm được chủ động tư duy trên nền tảng sự tác động của bối cảnh hậu vinh danh di sản tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ một cách chủ động, sáng tạo với tinh thần khoa học khách quan, không bị áp đặt. Thứ hai, từ những nội dung đề cập trong các công trình đã nêu, chúng tôi đánh giá những nghiên cứu liên quan tới nội dung tín ngưỡng thờ Mẫu đã được quan tâm ở những nội dung cụ thể. Về các đánh giá trong bài viết của GS.TS. Kiều Thu Hoạch, trong phần tóm tắt có viết: “Bài viết nhằm phản biện và chấn chỉnh những nhận thức sai lầm, qua cách sử dụng các từ ngữ tâm linh một cách tùy tiện, trong một số sách báo mấy năm gần đây về nghi lễ lên đồng. Đồng thời trên cơ sở đó, tác giả cung cấp một Sơ đồ 1. Sơ đồ nhận thức xã hội của Albert Bandura 15Số 28 - Tháng 6 - 2019 TÔN GIÁO - TÍN NGƯỠNG NGHIÊN CỨUVĂ N HÓA số thư tịch cổ Hán Nôm tiêu biểu như Nội đạo tràng, An Nam phong tục sách về tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt” [6, tr.91]. Nội dung bài viết trao đổi về tên Đạo Mẫu, về đồng thầy, về nghi lễ lên đồng, về giải phóng ẩn ức. Những trao đổi cụ thể và sắc sảo của một người uyên thâm Hán - Nôm, giỏi tiếng Pháp, đem lại sự lý thú cho người đọc, trong đó, ông khẳng định: tên gọi Tam phủ dùng trong hồ sơ tín ngưỡng thờ Mẫu đã căn cứ theo các tài liệu trong kho sách Hán - Nôm có từ trước. Các bài viết của TS. Chu Xuân Giao đề cập tới nhiều nội dung, song tựu trung tác giả đã căn cứ vào thư tịch khảo cứu kỹ lưỡng nguồn trong nước và ngoài nước, phương Tây và phương Đông để khẳng định nguồn gốc của Tam phủ và Tứ phủ trong tín ngưỡng thờ Mẫu có liên đới chặt chẽ với Phật giáo và Đạo giáo của văn hóa phương Đông, cũng như có những so sánh với văn hóa phương Tây (Hy Lạp, La Mã). Cùng với các bài viết đã công bố trong năm 2017, 2018, được biết tác giả Chu Xuân Giao đồng thời tiến hành nghiên cứu đề tài cấp Bộ, liên quan tới nội dung này. Tác giả cho rằng, tên gọi dành cho danh hiệu di sản nên có sự điều chỉnh và đề xuất tên gọi thay thế là tín ngưỡng Tam Tứ phủ. Có thể đánh giá đây là những nghiên cứu chuyên sâu về tên gọi và nguồn gốc tín ngưỡng trên tư liệu thư tịch rất đáng xem xét. Để rộng đường đánh giá trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi cho rằng, tác giả Chu Xuân Giao nên tiếp cận quy trình làm hồ sơ quốc gia đệ trình UNESCO để hiểu rõ hơn nội dung gắn với lộ trình chỉnh đổi tên hồ sơ (mà trong cuốn Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt hành trình đến di sản nhân loại đã có ít nhiều thông tin khá chi tiết). Thứ ba, quan điểm của chúng tôi thể hiện qua việc đánh giá sự nỗ lực cống hiến của các nhà nghiên cứu đối với nội dung liên quan tới tín ngưỡng thờ Mẫu là: Trải qua thời gian, quá trình nhận thức của xã hội đã có những thay đổi rất sâu sắc mà nguồn gốc bắt nguồn từ sự thay đổi nền tảng xã hội, sau đó nó tác động lên con người và điều chỉnh hành vi của nhà nghiên cứu. Hậu ghi danh, với những bề bộn ngổn ngang của công tác nghiên cứu và đặc biệt là công tác quản lý di sản (gắn với việc thực hành nghi lễ hầu đồng là chủ yếu) đã được thể hiện trong quan điểm của các tác giả là nhà nghiên cứu cũng như là nhà quản lý trong công trình Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt, hành trình đến di sản nhân loại. Chúng tôi muốn nhấn mạnh thêm rằng, Chương trình quốc gia bảo vệ và phát huy giá trị tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt (được nêu trong sách kể trên) mà Chính phủ sắp ban hành đã ghi cụ thể các việc cần tiến hành liên quan tới các cơ quan nhà nước và các cơ quan phi chính phủ (Viện Văn hóa Nghệ thuật quốc gia Việt Nam, tỉnh Nam Định và Trung tâm Nghiên cứu và Bảo tồn văn hóa tín ngưỡng Việt Nam của Hội Di sản văn hóa Việt Nam), các nhà nghiên cứu và cộng đồng,... cùng có nhiệm vụ, trách nhiệm xuất phát từ vị trí của mình để góp phần thực hiện tốt chương trình nêu trên3. Bên cạnh đó, cách tiếp cận Quản lý nhà nước và vai trò cộng đồng trong bảo vệ và phát huy giá trị di sản của PGS.TS. Nguyễn Thị Hiền với quan điểm tiến bộ, cập nhật quan điểm của UNESCO trên tinh thần quản lý di sản văn hóa theo định hướng, chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước. Tác giả đưa ra 3 nhóm giải pháp và cho rằng giải pháp về tổ chức, quản lý hoạt động nghiên cứu khoa học là 1/12 giải pháp thuộc về Nhóm giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý của Nhà nước. Tóm lại, về nhận thức, tác giả kết luận rằng: “Nhà nước chỉ đạo, định hướng, hỗ trợ, giám sát; còn cộng đồng thực hiện với vai trò chủ động, tích cực, phát huy quyền tự chủ, tự quyết định. Giải quyết được mối quan hệ theo đúng phương thức này thì công tác bảo vệ, phát huy di sản văn hóa phi vật thể sẽ được thực hiện tốt và đảm bảo sức sống của di sản trong hiện tại, giảm thiểu những rủi ro cho tầm nhìn của di sản trong tương lai” [4, tr.229]. Chúng tôi rất đồng tình với kết quả nghiên cứu mới, gắn với những quan điểm quản lý khoa học của tác giả công trình. Vậy là, có thể đánh giá ngắn gọn rằng, những nghiên cứu đã được ra mắt trong năm 2017, 2018 và sẽ còn tiế