Những điều cần thiết để có tin hay

Những điều cần thiết để có tin hay Chưa dám nói những tin kiểu này góp phần gây bối rối cho xã hội, nhưng chắc chắn nó đi ngược lại những nguyên tắc cơ bản của báo chí. Thực ra những nguyên tắc cơ bản này luôn là những điều đầu tiên được nhắc nhở đối với bất kỳ nhà báo nào, vậy tại sao tình trạng đăng tin không kiểm chứng, đăng tin đồn, tin với quan điểm thiên vị, thậm chí tin sai, lại nhiều như vậy? Sau khi đảm bảo nắm vững cấu trúc cơ bản của tin, hãy để ý đến một số yếu tố cần thiết để bài viết được hay. Những yếu tố này gồm có: tin tức chính xác, xác định nguồn gốc của tin, công bằng, cân bằng, không thiên vị và thấu đáo. Diễn đàn Báo chí Việt Nam xin giới thiệu quan điểm của Peter Eng và Jeff Hodson, nêu trong cuốn "Cẩm nang viết tin." Chính xác Điều quan trọng hơn cả là phóng viên cần phải đưa tin thật chính xác, nếu không, độc giả sẽ không tín nhiệm vào báo của bạn và mua báo khác. Các sai sót có thể làm hại đến các nguồn tin và độc giả. Không bao giờ nên cho rằng một điều gì đó là đúng. Luôn luôn đặt câu hỏi. Luôn luôn kiểm chứng. Chính xác có nghĩa là luôn luôn lưu ý đến mọi chi tiết. Bắt đầu từ việc đơn giản nhất như: cách đánh vần tên, chức danh và địa điểm. Tiếp đến là việc xác nhận các thông tin chứa đựng trong các thông cáo báo chí, và trích lời một người nào đó thật đúng, hoặc mô tả đúng quan điểm của họ. Có thể bạn nghĩ rằng viết tên sai ‘không quan trọng lắm’ nhưng nếu bạn mắc lỗi này, một độc giả biết cách đánh vần đúng sẽ nghĩ rằng, ‘nếu phóng viên viết tên cũng sai thì không hiểu còn sai thêm những gì nữa trong bài.’ Các nguồn cung cấp tin có thể bực mình nếu bạn viết sai tên của họ. Họ có thể không tin cậy bạn nữa. Hãy hỏi nguồn tin này cách đánh vần, xin họ danh thiếp. Xem trong niên giám điện thoại. Viết là Chuan Leepai hay Chuan Leekpai? Jacky Chan hay Jackie Chan? Một tờ báo có thể gây ra nhiều vấn đề nếu phạm sai lầm. Một tờ báo Campuchia làm cho người dân lo ngại khi đưa tin rằng một loại bao cao su tránh thai có thể đã bị nhiễm vi khuẩn HIV gây ra bệnh AIDS. Chính phủ đã phải mở một cuộc họp báo để bác bỏ tin này. Tờ báo đăng tải lời xin lỗi: ‘Chúng tôi sai lầm trong tư cách phóng viên chuyên nghiệp.’ Sai sót là quá tệ khi chúng ta phải vội vã và để kịp hạn ra báo. Nhưng mẵc lỗi lầm chỉ vì bất cẩn hay lười biếng không kiểm lại tin là điều không thể tha thứ được. Kiểm chứng Không bao giờ nên đăng tải những tin dễ gây tranh cãi mà không kiểm chứng. Nếu được, hãy kiểm chứng bằng cách đến tận nơi. Nếu không thể đến được thì yêu cầu những ai chứng kiến tận mắt xác nhận sự việc. Đồng thời, cũng nên xem những tài liệu chứng tỏ sự việc có thật. Trong cuộc chiến tại Campuchia năm 1997, một viên chức tỉnh Siem Reap đã nói với một phóng viên là không hề có vấn đề gì tại nơi đó, ông cho biết chỉ ở Phnom Penh mới có giao tranh. Tuy nhiên, người phóng viên này nghe thấy tiếng súng từ xa vọng lại. Anh đã không tin lời viên chức đó. Anh đến xem tình hình tại nhà thương. Tại đấy, anh gập các bác sĩ đang chữa trị cho một bé trai bị thương vì đạn. Thân nhân của em cho biết, hai nông dân lớn tuổi đã thiệt mạng. Nhưng người phóng viên này không thấy có binh lính nào bị thương. Anh đến bệnh viện quân đội bên ngoài thành phố để xem xét. Tại đó anh thấy có nhiều binh lính bị thương, họ cho anh biết có những người khác bị thiệt mạng nữa. Anh phóng viên liền đến một ngôi chùa để xem, chùa là nơi xác những người chết được hỏa táng. Kiểm chứng cả giấy tờ nữa. Nếu bạn không kiểm chứng, bạn có thể trở thành nạn nhân bị lừa. Một đêm, tờ báo Căm Bốt, Campuchia, nhận được một tờ fax của ai đó nói rằng ông ta là tân chủ tịch của đảng đang cầm quyền. Tờ fax nói các đảng viên đã bỏ phiếu bầu tân chủ tịch đảng trong một buổi họp đặc biệt tại một nơi hẻo lánh trong nước. Tờ báo không kiểm chứng được tin này nhưng vẫn đăng. Đó là một sai sót lớn. Ngày hôm sau, các viên chức trong đảng nói không hề có một buổi họp như vậy. Xử trí như thế nào với các tin đồn là một trong các thử thách khó nhất của người ký giả đang phải gấp rút viết bài cho kịp kỳ hạn. Các chính trị gia và những người khác muốn đề cao quyền lợi riêng của họ thường lợi dụng các phóng viên để nói xấu đối thủ. Không bao giờ nên đăng tải tin đồn. Hỏi thẳng nguồn gốc của tin đó, đòi phải có chứng cớ. Hỏi người bị đồn về thực hư. Nếu không thể kiểm chứng được tin đồn đó là thực, đừng đăng. Các sai sót gây bối rối cho tờ báo và làm hại đến uy tín của báo. Nhưng không phải chỉ có thế. Có thể còn làm cho báo bị tổn hao nữa. Một tờ báo Hồng Kông đăng một bài ngầm ý cho rằng một trong các hoàng tử của quốc vương Norodom Sihanouk không phải là con chính thức của ngài. Quốc vương Sihanouk nói tin này sai và làm hại đến uy tín của ngài. Ngài dọa sẽ kiện tờ báo, đòi bồi thường hàng triệu USD. Nếu một tờ báo nhỏ phải bồi thường một số tiền như vậy, báo sẽ phải đóng cửa. Khách quan Các phóng viên luôn luôn nên tìm cách tường thuật sự thật một cách trung lập và giữ không để ý kiến cũng như tình cảm của mình len lỏi vào bài. Nếu phóng viên pha trộn giữa sự thật và ý kiến riêng, độc giả sẽ không thể coi bài báo là tin chính xác được. Phóng viên nên dành cho độc giả của mình quyền tự có ý kiến, dựa trên sự thật mà phóng viên tường thuật trong tin. Điều này không có nghĩa là báo của bạn không được có quan điểm về các vấn đề. Báo có quyền làm như vậy, và nên làm. Nhưng, tờ báo phải xác định rõ các ý kiến đó là bình luận, hoặc xã luận, đăng trên một trang riêng, khác với các trang tin tức. Làm như vậy sẽ gia tăng uy tín của tờ báo. Một bài gần đây đăng trên tờ báo tiếng Campuchia đã gọi một viên chức hàng đầu trong chính phủ là: ‘chỉ biết có tiền... cha đẻ của tham nhũng chẳng khác gì một con cá sấu già cỗi, một nhà độc tài với các tư tưởng quan liêu.’ Bài báo này nói, đây là ‘lời của các viên chức Bộ Phát triển Nông thôn’ nhưng không nêu danh những viên chức đó cũng như không đưa ra bằng cớ nào để chứng minh cho những lời cáo giác của họ. Nhưng không phải chỉ riêng các tin chính trị gặp phải lỗi lầm này. Không may là nhiều phóng viên thường hay thêm ý của họ vào đủ mọi loại tin, kể cả tin xã hội, thể thao, tội phạm, hay ngay cả về tai nạn nữa. Không thể nào tỏ ra vô tư 100% được. Tất cả mọi chúng ta đều có tình cảm và ý kiến gây ảnh hưởng đến cách chúng ta đưa tin và viết bài. Song phóng viên giỏi biết sử dụng tình cảm của mình. Một phóng viên nổi giận khi thấy các vấn đề của nông dân nghèo khổ có thể quyết định viết bài để chia sẻ tình cảm với những người khác và buộc chính phủ phải có hành động. Nhưng cho dù phóng viên có cảm nhận sâu sắc về một câu chuyện nào đi nữa, phóng viên đó cũng vẫn phải viết bài một cách chính xác và công bằng. Cách đây vài năm, nhiều tờ báo Campuchia chỉ đăng tải ý kiến. Nhưng nay, họ đăng thêm nhiều tin tức. Không những chỉ các báo độc lập, mà cả các báo thân chính phủ và chống chính phủ nữa. Đó là vì người dân bây giờ muốn đọc ‘không những chỉ ý kiến, mà còn về những gì xẩy ra ở đâu đó,’ ông Pen Samitthy, chủ biên của nhật báo bán chạy nhất Rasmei Kampuchia (ánh sáng Campuchia), nói vậy. Xác định xuất xứ Nếu bạn có mặt tại một sự kiện có tính chất thời sự nào đó, bạn chỉ cần viết lại những gì mắt thấy tai nghe tại đó. Nhưng trong nhiều trường hợp, tin của bạn do người khác cung cấp hay từ nơi khác đến. Đó cũng có thể là một lời tuyên bố, một cuộc phỏng vấn, một văn kiện. Vậy phải xem ai đã nói. Cho độc giả biết tin của bạn từ đâu đến gọi là xác định nguồn tin. Nếu độc giả biết tin đó từ đâu đến, họ có thể nhận định xem có nên tin hay không, hoặc tin đó quan trọng như thế nào. Bạn phải ghi rõ xuất xứ những lời trích dẫn, cũng như những lời mô tả hay giải thích về sự kiện mà chính bạn không chứng kiến. Nếu bạn không xác định rõ ràng xuất xứ nguồn tin, người đọc sẽ cho rằng chính phóng viên hay tờ báo là nơi xuất phát ra những tin đó. Xác định nguồn tin thường được đặt ở đầu hay cuối câu. Chỗ đặt tùy theo cách viết và ý trong sáng của bài. Sau đây là vài thí dụ: - Bộ Trưởng Ngoại giao Thái Lan nói quốc gia ông sẽ tiếp tục hợp tác lâu dài với ASEAN - Con số du khách nước ngoài đến thăm Malaysia đã tăng gấp đôi trong năm ngoái, theo lời văn phòng du lịch chính phủ. Xác định xuất xứ nguồn tin không làm cho tin đó xác thực nhưng chỉ cho độc giả biết đó là lời của một người khác. Bạn không nên đăng tải bất cứ lời ai nói chỉ vì bạn có thể nêu xuất xứ của lời nói. Bạn không nên trích bất cứ lời nói nào của bất cứ một người nào đó. Trước tiên, nguồn tin phải có thẩm quyền về vấn đề mà họ nói tới. Tiếp đấy, bạn có trách nhiệm kiểm tra lại xem lời nói đó có đúng sự thật hay không. Nếu điều đó không đúng nhưng bạn vẫn trích dùng vì đó là lời của một viên chức cao cấp hay của một nhân vật có tiếng nào đó, bạn phải thêm vào trong bài một câu cho độc giả biết sự thực là như thế nào. Điều này có thể trở thành một vấn đề trong một tình huống dễ gây va chạm, vì người này nói ngược lại với người kia. Bạn nên trình bầy lời của cả hai phía và cho độc giả biết rõ ràng lời nào là của ai. Phóng viên nên ghi xuất xứ các nguồn tin của họ bằng cách dùng tên, chức vụ nghề nghiệp và các chi tiết khác, nếu có. Độc giả càng biết nhiều về nguồn tin, họ càng dễ quyết định xem tin đó có đúng hay không, hoặc họ nên phản ứng như thế nào trước tin đó. Lấy thí dụ, có người nói: ‘nền kinh tế đang bắt đầu cải thiện’. Người đọc sẽ phản ứng khác đi nếu đó là lời của giám đốc ngân hàng trung ương thay vì của một người chủ tiệm bán hàng. Nhưng bạn không cần phải đề tên hay toàn bộ chức vụ của nguồn tin ngay trên đầu. Nếu tên này không được nhiều người biết đến, hay chức vụ của họ dài dòng, đoạn mở đầu sẽ trở nên khó đọc. Bạn có thể để các chi tiết đó trong đoạn văn thứ nhì. Hãy tránh loại mở đề như sau, đó là tin của một cơ quan thông tin Lào: Người đứng đầu cơ quan nông nghiệp và trồng rừng tỉnh Borikhamsay Bounckham Phommachuk tuyên bố các nông dân trong tỉnh đã bắt đầu gặt lúa vụ mùa mưa vào tháng 10. Đoạn mở đề sau đây của cựu học viên IMMF Parista Yuthamanop cho thấy cách đưa các chi tiết đó vào đoạn văn thứ nhì của bài viết: Ngân hàng Thế giới ngợi khen chính phủ Thái Lan đã đạt được tiến bộ trong việc giảm nghèo và giải quyết các vấn đề trong ngành ngân hàng. Ông Jemal-ud-din Kassum, Phó Chủ tịch Ngân hàng Thế giới tại Đông Á và Thái Bình Dương, nói, ông thấy phấn khởi vì chính sách của chính phủ Thái Lan chú trọng đến người nghèo và đến phương pháp quản lý trong thương nghiệp. Không cần phải nêu xuất xứ của tất cả mọi thứ. Đừng ghi xuất xứ của những lời nói đã rõ ràng quá rồi, dễ kiểm chứng và không gây tranh cãi: - Hàng đống rác chất đầy trên con đường chính tại Pattaya. (rõ ràng quá, do chính mắt phóng viên trông thấy) - Chỉ có năm công ty liệt kê trên danh sách thị trường chứng khoán non trẻ của Việt Nam (dễ kiểm chứng) - Nhiều người tại Đông Nam Á bị thiệt hại vì cuộc khủng hoảng tài chính bắt đầu vào năm 1997. (không gây tranh cãi) Có được trích đăng lời nguồn tin hay không Đôi khi nguồn tin giới hạn việc cách thức bạn sử dụng tin của họ cung cấp. Một nguồn tin có thể cho phép bạn dùng tất cả mọi thông tin họ cung cấp và dùng tên của họ trong bài viết. Trong trường hợp đó, cuộc phỏng vấn của bạn được gọi theo tiếng Anh là ‘on the record,’ nghĩa là được trích đăng. Nói chung, một khi bạn đã tự giới thiệu là phóng viên, bạn có thể cho rằng mọi cuộc phỏng vấn đều được trích đăng. Không bao giờ đề nghị để nguồn tin nói ‘off the record,’ nghĩa là không được dùng trong bài. Đôi khi một nguồn tin có thể nói bạn không được dùng bất cứ điều gì họ nói trong bài viết của bạn. Trong trường hợp đó, cuộc phỏng vấn của bạn bị gọi là ‘off-the record,’ nghĩa là ‘không được đăng’. Nguồn tin có thể có các dữ kiện giúp bạn hiểu một tình huống nào đó, nhưng có thể quá nhạy cảm, không loan báo cho công chúng được. Hoặc điều đó có thể làm cho nguồn tin bị mất mặt hoặc làm hại đến họ nếu bạn đem dùng vào bài viết. Nếu bạn đã đồng ý không dùng các dữ kiện đó trong bài viết, bạn phải giữ lời. Lúc nào cũng phải chắc chắn rằng bạn và nguồn tin của bạn hiểu rõ các điều kiện của cuộc phỏng vấn. Các nguồn tin vô danh Đôi khi một nguồn tin sẵn sàng cho bạn thông tin nhưng với điều kiện bạn không nêu tên họ là xuất xứ của tin đó trong bài. Có thể bạn phải viết như thế này: ‘theo lời một viên chức chính phủ yêu cầu không nêu danh’. Một nguồn tin như vậy được gọi là tin vô danh. Bạn luôn luôn nên tìm các tin có thể đăng rõ xuất xứ, nhưng có thể bạn cần phải dùng đến các nguồn tin vô danh khi tin đó quan trọng cho bài viết của bạn. Bạn và nguồn tin của bạn nên thoả thuận trước về cách giới thiệu hay xác định nguồn gốc xuất phát tin của họ. Càng nói rõ càng hay mà không cần phải nêu tên tuổi của nguồn tin. Chẳng hạn, ‘một viên chức cao cấp trong Bộ Tài chính’ hay hơn là ‘một viên chức chính phủ’. Càng nói rõ về nguồn tin, tin đó càng có giá trị. Đừng dùng quá nhiều nguồn tin vô danh. Nếu không nêu tên nguồn tin thì người đó có thể tỏ ra không có trách nhiệm về lời nói của mình. Họ có thể chỉ trích dẫn hoặc đưa ra những nhận xét không đúng về người khác hay về các biến cố nếu họ biết rằng họ sẽ không phải chịu trách nhiệm. Họ có thể muốn nói gì thì nói để giúp ích cho chính đảng hay chủ trương nào đó họ muốn ủng hộ. Bạn càng dùng nhiều nguồn tin vô danh trong bài, giá trị của bài càng giảm đi. Hãng tin Associated Press cho biết họ dùng các nguồn tin vô danh khi các nguồn tin này nói về các dữ kiện có thật, không phải về ý kiến riêng. AP nói họ chỉ dùng tin vô danh trong những tình huống nếu (1) AP biết rõ nguồn tin; (2) nguồn tin ở vào địa vị được biết về tin đó; (3) tin đó tối cần cho bài viết; và (4) không thể nào tìm được ai khác cho biết về tin đó mà ‘cho phép được đăng’ Cân đối và công bằng Phóng viên biết rằng trong mỗi câu chuyện đều có nhiều mặt khác nhau. Vì thế họ phỏng vấn nhiều nguồn tin cho bài của họ. Quan trọng nhất là khi họ viết về các vấn đề chính trị hay xã hội, các cuộc vận động bầu cử, hay các diễn biến khác liên quan đến nhiều người có các ý kiến khác nhau. Bài viết của bạn sẽ cân đối nếu bạn cho thấy quan điểm của cả hai phía trong một vấn đề. Bài viết của bạn là công bằng khi không thiên vị bất cứ bên nào. Điều này không có nghĩa là bạn phải dành chỗ ngang nhau cho mỗi quan điễm. Nhưng bạn phải bao gồm trong bài một điều gì đó cho thấy các quan điểm khác nhau. Một bài về vận động bầu cử không thể nào được coi là công bằng nếu không bao gồm quan điểm của tất cả các chính đảng lớn. Khi có lời tố cáo nào đó nhắm vào một người, bạn phải để cho người đó có phản ứng. Bạn phải cho họ có cơ hội tự biện minh. Các cơ quan thông tin do chính phủ hay chính đảng kiểm soát cũng phải nên tìm cách cân đối bài viết và tỏ ra công bằng. Nếu không, độc giả sẽ nghĩ rằng bài đó chỉ là để tuyên truyền. Bài viết sẽ uy tín hơn nếu bao gồm một lời đề cập nào đó đến các quan điểm khác cho dù ở cuối bài đi nữa. Trong sáng Nên viết bài cho thật trong sáng để độc giả có thể dễ hiểu. Muốn viết rõ, bạn phải biết suy nghĩ rõ ràng. Bạn phải hiểu về sự kiện đó trước khi viết về các sự kiện đó. Để thực hiện điều này, nên hỏi những câu hỏi khéo và đặt nhiều câu hỏi khéo để tìm được các tin cần thiết. Tiếp đấy, ngẫm nghĩ về các thông tin bạn thu lượm được trước khi viết. Một khi bạn hiểu rõ vấn đề bạn có thể chọn được khía cạnh chính cho đoạn mở đề. Tiếp đấy, bạn có thể sắp xếp các chi tiết cho mạch lạc. Trong sáng nghĩa là dùng các từ đơn giản để người thường cũng hiểu được. Tránh dùng thuật ngữ, hay những chữ lóng của các chuyên gia. Trong sáng cũng có nghĩa là gọn gàng. Không dùng nhiều chữ hơn cần thiết. Viết rõ rệt, và tránh nói chung chung. Đoạn mở đề sau đây của một hãng tin châu Á viết bằng tiếng Anh xem ra có vẻ như do các viên chức Bộ Thương mại viết: Malaysia và Myanmar sắp sửa hoàn tất thoả thuận để làm cho công cuộc buôn bán đổi chác giữa hai nước được dễ dàng hơn, Bộ Trưởng Công nghiệp và Thương mại Quốc tế Malaysia Rafidah Aziz tuyên bố hôm thứ năm. Những từ đó có nghĩa gì? Hãy viết lại gọn gàng hơn: Malaysia va Myanmar sắp sửa hoàn tất một thoả thuận để thúc đẩy buôn bán, trao đổi hàng hoá, Bộ trưởng Thương mại Malaysia tuyên bố hôm thứ năm. Trong sáng có nghĩa là giải thích rõ các từ. Nếu bạn dùng từ ‘deflation’ ‘thiểu phát’ trong một bài viết về thương mại, hãy thêm câu giải thích này cho độc giả :’ thiểu phát nghĩa là ngược lại với lạm phát, nghĩa là giá hàng hóa và dịch vụ bị tụt mạnh’. Trong sáng có nghĩa là dùng chữ ngắn và viết câu ngắn. Trong nhiều ngôn ngữ, cấu trúc Chủ ngữ động từ-tân ngữ là cách viết rõ ràng nhất cho một câu. Thí dụ: Cảnh sát bắt ba người đàn ông hôm thứ năm Chủ ngữ: Cảnh sát Động từ: Bắt Tân ngữ: Ba người đàn ông Thí dụ: Thủ tướng sẽ đi thăm Trung Quốc Chủ ngữ: Thủ tướng Động từ: Sẽ đi thăm Tân ngữ: Trung Quốc Hoàn thiện Bài viết của bạn không nên để thiếu bất cứ một yếu tố quan trọng nào. Không những bạn phải trả lời năm chữ W và một chữ H, bạn còn cần phải nói chuyện với các nguồn tin chính, xem xét các văn kiện chính yếu, đi thăm những nơi then chốt. Những yếu tố then chốt đó là gì tùy ở chỗ bài của bạn nói về gì. Thí dụ bạn viết một bài phóng sự về sự lây lan của bệnh AIDS tại Hà Nội. Nếu có một bác sĩ hàng đầu chuyên về đề tài này, bạn nên hỏi chuyện bác sĩ đó. Nếu có ai từng viết một bản nghiên cứu lớn về đề tài này, bạn nên đọc bản nghiên cứu đó. Nếu có một bệnh viện điều trị cho phần đông các bệnh nhân bệnh AIDS trong thành phố, bạn nên đến thăm bệnh viện./.