Những nền văn minh đã mất ở châu mỹ

Những nền văn minh đã mất ở châu mỹ Phần 1: Văn minh Olmec Bắt đầu từ năm 1938, nhà thám hiểm Matthew Stirling dẫn đầu 8 cuộc thám hiểm do National Geographic tài trợ tới Tobasco và Veracruz của Mexico để tiến hành các hoạt động khảo cổ. Tại đây, họ phát hiện ra 18 tượng đá lớn hình đầu người, là những bằng chứng còn sót lại của nền văn minh Olmec cổ xưa đã nằm sâu dưới lòng đất suốt 15 thế kỷ. Châu Mỹ được phần còn lại của thế giới biết đến từ thế kỷ XV – XVI Tây lịch, được gọi là châu lục Tân thế giới. Tuy nhiên, châu Mỹ thực chất không hề là châu lục mới vì trong lịch sử châu lục này đã từng có rất nhiều nền văn minh hình thành, phát triển huy hoàng rồi sụp đổ trước khi người châu Âu phát hiện ra nó. Khoa học hiện đại đã tiến hành nhiều công trình với quy mô lớn để mang văn minh châu Mỹ cổ ra thế giới, nhờ đó những bí mật ngàn năm chưa giải của những nền văn minh bản địa này đã lần hồi được hé mở, trong đó nổi bật nhất là hai khu vực Trung Mỹ và Nam Mỹ. Trong loạt bài giới thiệu về nền văn minh châu Mỹ cổ đại, chúng tôi lần lượt giới thiệu những nền văn minh tiêu biểu của hai khu vực này, đầu tiên hãy là Trung Mỹ. Tổng quan các nền văn minh Trung Mỹ cổ đại, có nhiều cách chia thời kì niên đại khác nhau. Tiêu biểu, nhóm các tác giả Robert M. Carmack, Janine Gasco và Gary H. Gossen (Đại học New York và California ở Mỹ) đã công bố trong cuốn Di sản văn minh Mesoamerica: lịch sử và văn hóa của một nền văn minh bản địa châu Mỹ (xuất bản năm 1996, tái bản năm 2007) chia 5 thời kì, gồm thời kì đồ đá, thời kì cổ xưa, thời kì hình thành, thời kì cổ điển và thời kì hậu cổ điển. Đối chiếu niên đại phát triển của các nền văn minh Trung Mỹ trong lịch sử theo các thời kì, ta có bảng sau: Văn minh Olmec Bản đồ vùng đất trung tâm văn minh Olmec Văn minh Olmec hình thành và phát triển hoàn toàn trong thời kì Hình thành. Thời ấy, khu vực bờ biển Mexico giáp với vịnh Mexico đã có tiền dân Olmec cư trú trong những ngôi làng nhỏ ở những vùng đất thấp. San Lorenzo là một làng điển hình của văn hóa Olmec. Những bằng chứng khảo cổ học tại làng này cho thấy người Olmec thời kì này đã bắt đầu định cư, chế tác một số loại dụng cụ sinh hoạt như bình, vò đất sét nung để phục vụ cuộc sống. Các di vật khảo cổ thời kì này phổ biến nhất là các tượng đầu trẻ em được tìm thấy ở Chiapas. Đến khoảng 1200 trCN, nghệ thuật đúc tượng đá Olmec đã đạt đến trình độ cao, nhờ vậy ngày nay chúng ta vẫn có thể chiêm ngưỡng nét hoàn hảo của tượng đầu người – chính xác là đầu các vị thủ lĩnh Olmec – còn lưu lại ở San Lorenzo và các vùng lân cận Tượng đầu người Olmec ở San Lorenzo Sang trung kì thời kì Hình thành (900-400trCN), Le Venta nổi lên thành trung tâm văn minh Olmec tiêu biểu. Nhiều tượng điêu khắc đá với các kích thước vừa và nhỏ được tìm thấy, bên cạnh đó là nhiều di chỉ mộ táng với nhiều đồ vật tùy táng và những chiếc mặt nạ bí ẩn. Di chỉ La Venta Tượng thần ở Chatcatzingo Trong giai đoạn này đã bắt đầu xuất hiện nhiều tổ chức nhà nước sơ khai, sự liên kết với các khu vực lân cận cũng như nghề thương mại. Nhiều hiện vật khảo cổ được tìm thấy cho thấy người Olmec đã từng chiến thắng, cai trị và buôn bán với một số vùng lãnh thổ xung quanh. Ngoài Le Venta, hai khu vực khác cũng nổi lên trở thành các trung tâm văn minh tầm cỡ như San Jóse Mogote ở thung lũng Oaxaca và Chalcatzingo ở Morelos. San Jóse Mogote nổi tiếng với các cấu trúc điêu khắc cộng đồng quy mô lớn và mô hình các làng dân cư rải rác; còn Chatcatzingo nổi tiếng với nhiều hiện vật nghệ thuật đá mang tính tôn giáo. Mô hình Kim tự tháp Cuicuilco Cư dân thành Cuicuilco Vào cuối kì thời Hình thành, các trung tâm văn minh sớm kể trên lần lượt lụi tàn, mở đầu cho sự hình thành và phát triển của trung tâm Cuicuilco vào khoảng đầu Công nguyên. Văn minh Cuicuilco nhìn chung kế thừa các trung tâm văn minh trước đó. Cư dân Olmec tại Cuicuilco cổ đã tiến hành xây ngôi kim tự tháp đầu tiên tại châu Mỹ - kim tự tháp dạng nhiều tầng hình tròn chồng lên nhau. Theo ước tính của các nhà khoa học, thành Cuicuilco vào ngưỡng cửa Công nguyên dân số lên đến 20.000 người. Cuicuilco lụi tàn vào khoảng thế kỷ 1 sau CN song cho đến nay vẫn chưa biết vì lý do gì. Cuicuilco nhường chỗ cho văn minh Teotihuacan xán lạn ở thời kì Cổ điển tiếp theo. Cùng thời điểm với văn minh Cuicuilco, thung lũng Oaxaca nổi lên với văn minh Monte Alban kéo dài gần một thiên niên kỷ. Tượng đá ở Cuicuilco Thần lửa trong truyền thống Cuicuilco Lịch pháp thổ dân Trung Mỹ Ngoài các thành tựu thiên về vật chất, kỹ thuật thì lịch pháp được xem như thành tựu văn hóa nhận thức tiêu biểu nhất của văn minh Olmec và các vùng lân cận. Trong khoảng thời kì Hình thành (2000- thế kỷ 2 sau CN), cư dân bản địa khắp vùng Trung Mỹ (cả người Olmec và các sắc tộc khác) đã bắt đầu sử dụng ba hệ thống lịch khác nhau. Loại thứ nhất là thánh lịch. Thánh lịch hình thành từ sự kết hợp tuần hoàn của hai vòng, vòng thứ nhất có 13 số (từ 1 đến 13), và vòng thứ hai gồm 20 tên gọi thần linh khác nhau. Do vậy, một năm theo thánh lịch Olmec có 260 ngày (13x20), mỗi ngày có tên gọi hoàn toàn khác nhau. Chẳng hạn, khi phương Tây nói “thứ sáu ngày 23 tháng 9” thì cư dân Trung Mỹ cổ nói là ngày “3 Imix” (Imix: tên thần). Loại thánh lịch này ngày nay vẫn được nhiều cộng đồng bản địa châu Mỹ sử dụng. Loại thứ hai là dương lịch. Một năm theo dương lịch cổ Trung Mỹ gồm 18 tháng, mỗi tháng dài 20 ngày, cộng với 5 ngày riêng biệt nữa, tổng cộng một năm có 365 ngày, gần đúng với Tây lịch ngày nay. Trong dương lịch Olmec, mỗi ngày trong tháng đều được gọi bằng tên của một vị thần hộ mệnh, hoàn toàn khác biệt với tên thần trong thánh lịch. Ví dụ, thánh lịch gọi thứ sáu ngày 23 tháng 9 là “3 Imix” thì dương lịch gọi là “15 Zac” (Zac: tên thần). Loại lịch thứ ba hình thành từ sự kết hợp hai loại lịch trên, hình thành các vòng chu kỳ, mỗi vòng dài 52 năm. Ví dụ, thứ sáu ngày 23 tháng 9 là “3 Imix, 15 Zac” thì phải đến 52 năm sau mới gặp lại ngày này. Cư dân Olmec – họ là ai? Hiện cho đến nay chưa có lời khẳng định chắc chắn về nguồn gốc của người Olmec cổ đại. Song qua những bức điêu khắc đá tượng người và các hiện vật khảo cổ khác, nhiều nhà khoa học đi tìm đáp án cho câu hỏi này. Hiện có 5 giả thiết chung về nguồn gốc cư dân Trung Mỹ cổ, gồm 1/nguồn gốc Atlantis (lục địa giữa Đại Tây Dương đã chìm đắm theo thuyết của Plato); 2/ nguồn gốc Ireland; 3/ nguồn gốc Cận Đông (Israel, Phynisia); 4/ nguồn gốc châu Á (di cư qua ngã Bering); 5/ nguồn gốc châu Phi. Riêng với người Olmec tại Trung Mỹ, giả thiết người Olmec có nguồn gốc từ châu Phi và vùng Cận Đông là có nhiều cơ sở hơn cả. Có thể cả hai nhóm người này đã từng cùng đặt chân đến Trung Mỹ qua những thương đoàn hàng hải. Xét về hình thể, nét mặt của các tượng đầu người ở văn minh Olmec rất giống với nét mặt cư dân châu Phi, đặc biệt là phần môi. Còn ở bức điêu khắc trên cột đá ở La Venta thì hình ảnh người đàn ông trông rất giống thủy thủ người Phoenicia (vùng Cận Đông). Về mặt sử liệu, người ta tìm thấy có câu chuyện về đoàn thuyền của vì vua Mali (thuộc Tây Phi) là Abubakari II cùng 2000 chiếc thuyền to giong buồm ra khơi về phía Tây và đã không trở lại trong ghi chép của nhà sử học người Arập al-Omari. Hơn nữa, người ta còn tìm thấy mối liên hệ giữa chuyến đi này với những gì Christopher Columbus đã ghi lại câu chuyện kể của người Haiti và Dominica vào cuối thế kỷ 15 về những thương đoàn người da đen từ phía đông nam đến buôn bán với tổ tiên của họ trong quá khứ. Hơn nữa, các nghiên cứu y học hình thể hiện đại cũng cho thấy kết quả tương tự. Các mẩu sọ người Olmec được giám định là hoàn toàn trùng khớp với kích cỡ và các đặc trưng của cư dân Tây phương. So sánh gương mặt người Tây Phi và tượng đầu người Olmec Thủy thủ Phoenicia và bức điêu khắc đá Olmec Những so sánh này dĩ nhiên chưa đủ để đi đến khẳng định, song nó gợi cho chúng ta nhiều điều lý thú về một nền văn minh cổ xưa trong lịch sử nhân loại.