Những nguyên tăc của hoạt động báo chí

- 1 - NHỮNG NGUYÊN TĂC CỦA HOẠT ĐỘNG BÁO CHÍ - 2 - I. KHÁI NIỆM 1. Thuật ngữ nguyên tắc. - Theo từ điển tiếng Việt: Nguyên tắc là những điều cơ bản được định ra nhất thiết phải tuân theo trong một loạt việc làm. - Theo quan niệm khoa học: Nguyên tắc là sự phối hợp hữu cơ giữa những tri thức về các quy luật nền tảng của hoạt động và các quy tắc cơ bản cho việc sử dụng chúng trong hoạt động nhận thức và hoạt động thực tiễn. Thuật ngữ nguyên tắc được sử dụng rộng rãi trong nhiều lĩnh vực khác nhau của hoạt động chính trị xã hội, đặc biệt là trong các lĩnh vực chính trị, đạo đức và luật pháp, là một bộ phận cấu thành của hệ thống tri thức khoa học, của những quy luật của hoạt động sáng tạo, những yêu cầu của công tác tổ chức. Hay nói một cách tổng hợp, bất kỳ lĩnh vực hoạt động nào của con người cũng đều dựa trên những nguyên tác tương ứng tạo thành những chuẩn mực của hành vi, của hoạt động. Nguyên tắc không chỉ là quan niệm về các quy tắc phối hợp giữa các cộng đồng nghề nghiệp và từng thành viên của nó đối với xã hội nói chung, mà còn là các quy tắc cơ bản về việc sử dụng chúng trong ứng xử nghề nghiệp vốn là cơ sở cho sự hoàn thành các nhiệm vụ nghề nghiệp, 2. Nguyên tắc của hoạt động báo chí. - Hoạt động báo chí vừa là hoạt động sáng tạo, vừa là hoạt động làm ra sản phẩm. Để sáng tạo ra một tác phẩm báo chí đòi hỏi tác giả: - 3 - + Phải lựa chọn được những thông tin cần thiết. + Phải hiểu và đánh giá đúng những sự kiện, hiện tượng đã lựa chọn. + Phải rút ra được những kết luận và ý kiến đề xuất. Mỗi cung đoạn trong hoạt động của nhà báo phải chịu sự chi phối và tác động của những quy tắc và chuẩn mực riêng (ví dụ, ở khâu lựa chọn thông tin - áp dụng các quy tắc: trực quan; phỏng vấn; nghiên cứu văn kiện - tư liệu và kiểm tra lại thông tin) và những quy tắc và chuẩn mực chung (Phương pháp xem xét cá sự kiện, hiện tượng của đời sống xã hội; mối quan hệ với các sự kiện, hiện tượng đó; cơ sở của cách đánh giá). Những quy tắc và chuẩn mực chung của hoạt động báo chí giúp cho báo chí thực hiện được những chức năng xã hội của mình chính là những nguyên tắc của hoạt động báo chí. - Đối với hoạt động báo chí, nguyên tắc được thể hiện như là những quan điểm cơ bản để xác định mối quan hệ với thực tiễn, quan điểm cơ bản trong việc đánh giá các sự kiện, hiện tượng của đời sống xã hội, là quy tắc, chuẩn mực của hành vi, của hoạt động. Như vậy cũng có nghĩa là nguyên tắc vừa là cơ sở lý luận, vừa là cơ sở phương pháp luận của hoạt động báo chí. + Cơ sở lý luận: Hoạt động ở lĩnh vực nào thì cần phải am hiểu và biết vận dụng những tri thức, những quy luật về lĩnh vực đó (Những quy tắc và chuẩn mực của hành vi, của hoạt động). Hoạt động báo chí đòi hỏi người tham gia hoạt động phải am hiểu và biết vận dụng những quy luật mang tính bản chất của hoạt động báo - 4 - chí, phải hiểu được những quy tắc và chuẩn mực của loại hình hoạt động: báo chí là những cơ quan xã hội, hoạt động báo chí là hoạt động chính trị - xã hội; là hoạt động thông tin đại chúng, là hoạt động sáng tạo ... + Cơ sở phương pháp luận: Những tri thức, những hiểu biết về các quy luật của hoạt động báo chí (bao gồm cả những quy tắc, chuẩn mực của hành vi, của hoạt động) cần được người tham gia hoạt động báo chí sử dụng, vận dụng một cách linh hoạt, sáng tạo trong từng bước của hoạt động thực tiễn tạo thành phương pháp hoạt động, phương pháp sáng tác. + Phương pháp: là tổng thể của những cách tiếp cận, những quy tắc, những chuẩn mực của hoạt động báo chí được người tham gia hoạt động khai thác trên cơ sở của những quy luật khách quan vốn có của báo chí. - Như vậy, tính chất, đặc điểm và hiệu quả của hoạt động báo chí phụ thuộc vào trình độ nắm bắt và vận dụng một cách nhất quán và có hệ thống những nguyên tắc của hoạt động báo chí. Bởi vậy, để báo chí hoạt động đạt hiệu quả mong muốn thì một trong những yêu cầu cơ bản, hàng đầu đối với người làm báo là phải nắm vững và vận dụng một cách linh hoạt và sáng tạo những nguyên tắc của hoạt động báo chí vào từng bước của hoạt động thực tiễn. - Vai trò của báo chí trong đời sống xã hội quy định vị trí của báo chí. Tính chất của mỗi nền báo chí lại bị quy định bởi vị trí của báo chí, bởi mối quan hệ của báo chí với các lĩnh vực của thực tiễn. Bởi vậy, mỗi nền báo chí trong hoạt động đều phải dựa trên những quy tắc, những chuẩn mực, những nguyên tắc của mình. Cơ sở - 5 - của những nguyên tắc ấy là những lợi ích mà báo chí phản ánh và bảo vệ, là những mục tiêu mà báo chí hướng tới. Như vậy, lợi ích vừa là khuynh hướng, vừa là mục tiêu để khám phá bản chất của những nguyên tắc. II. NGUYÊN TẮC TÍNH KHUYNH HƯỚNG, TÍNH ĐẢNG 1. Tính khuynh hướng của hoạt động báo chí. Hoạt động báo chí là hoạt động thông tin đại chúng, là hoạt động chính trị xã hội, là hoạt động sáng tạo ... Trong hoạt động báo chí bao giờ cũng thể hiện rõ, dù trực tiếp hay gián tiếp thái độ, tình cảm, quan điểm ... của chủ thể hoạt động tạo nên các khuynh hướng khác nhau. Các khuynh hướng ấy bị quy định bởi những điều kiện cả khách quan, cả chủ quan của chính tác giả: mục tiêu hoạt động; thái độ chính trị; điều kiện sống; môi trường làm việc ... Bởi vậy hoạt động báo chí luôn mang tính khuynh hướng. 2. Tính đảng của hoạt động báo chí. - Tính đảng - là tính khuynh hướng phát triển ở trình độ cao; hay nói cách khác là khi nhà báo tự giác hoạt động theo một khuynh hướng nhất định nào đó thì khi ấy tính khuynh hướng phát triển thành tính đảng. - Một trong những nguyên tắc cơ bản của báo chí vô sản, báo chí cách mạng là tính đảng (của giai cấp vô sản). Theo quan niệm thông thường, nhà báo có tính đảng của giai cấp vô sản là nhà báo luôn vững vàng và kiên định một cách có ý thức - 6 - đứng trên lập trường của giai cấp công nhân, phản ánh và bảo vệ lợi ích của giai cấp công nhân và toàn thể nhân dân lao động; lấy hệ tư tưởng của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh làm nền tảng tư tưởng, thể hiện là người chiến sĩ trung thành và là người truyền bá sáng tạo đường lối của Đảng cộng sản. + Cơ sở lý luận của nguyên tắc tính đảng (của giai cấp vô sản) được C.Mác và Ph.Ăng-ghen đặt nền móng, và V.I.Lênin phát triển ở giai đoạn lịch sử tiếp theo. C.Mác và Ph.Ăng-ghen đã kịch liệt chống lại những quan điểm cho rằng báo chí không cần phải tuân thủ khuynh hướng tính đảng. + Tính đảng chi phối toàn bộ nội dung của hoạt động báo chí, tính đảng được phản ánh trong tất cả các lĩnh vực của lao động báo chí: lao động tổ chức; lao động biên tập; lao động tác giả. Toàn bộ những yêu cầu của tính đảng quy định cả trách nhiệm, cả các chuẩn mực đạo đức của hoạt động báo chí đối với từng nhà báo, từng cơ quan báo chí. Chính mức độ và đặc điểm của việc vận dụng nguyên tắc tính đảng là tiêu chuẩn cơ bản để xác định mức độ tác động thực tế của báo chí tới đời sống xã hội, để đánh giá hiệu quả của hoạt động báo chí. + V.I.Lênin yêu cầu tính đảng công khai, trung thực, trực tiếp và nhất quán trước hết phải được thể hiện qua việc phân tích sâu sắc bản chất và các mặt biệu hiện của tính đảng và đấu tranh không khoan nhượng với những người chống lại lập trường tính đảng. Bản chất và các mặt biểu hiện của tính đảng của báo chí vô sản, báo chí cách mạng: - 7 - a) Phương diện giai cấp. Tính đảng là một lập trường xã hội, mà mọi lập trường xã hội đều gắn với một lực lượng xã hội mà nó đại diện, phản ánh và bảo vệ lợi ích của lực lượng xã hội ấy, thì khi trong xã hội còn phân chia thành các giai cấp, các dân tộc, các nhóm xã hội ... còn tồn tại các lợi ích khác biệt, lập trường tính đảng đương nhiên phải được thể hiện trước hết ở phương diện giai cấp. (Báo chí phản ánh và bảo vệ lợi ích của ai?). V.I.Lênin nghiên cứu toàn diện về bản chất của tính đảng. Khi nghiên cứu về vấn đề này, Ông đã nhiều lần đề cập tới vấn đề mối liên hệ giữa tính giai cấp và tính đảng, tới vấn đề xác định tính đảng về phương diện giai cấp, tới vấn đề đặc điểm và vai trò của tính đảng. Ông chỉ rõ: "Tinh đảng chặt chẽ là người bạn đồng hành và là kết quả của đấu tranh giai cấp phát triển ở mức độ cao; và ngược lại, lợi ích công khai và rộng rãi của đấu tranh giai cấp cần phát triển tính đảng chặt chẽ" (V.I.Lênin Toàn tập; tập 12; tr. ). Để nâng cao tính đảng về phương diện giai cấp nhà báo cách mạng phải:  Công khai và dứt khoát đứng trên lập trường của giai cấp công nhân, phản ánh và bảo vệ một cách trung thực, nhất quán những yêu cầu và lợi ích của giai cấp công nhân và toàn thể nhân dân lao động.  Lập trường tính đảng về phương diện giai cấp là cơ sở để nhà báo định hướng hoạt động của mình một cách khoa học trong xã hội có phân chia giai cấp, còn tồn tại các lợi ích khác biệt, để hiểu được bản chất và đặc điểm của các mối - 8 - quan hệ giai cấp trong từng thời điểm lịch sử cụ thể, gắn mục tiêu hoạt động với mục tiêu phục vụ lợi ích của nhân dân lao động.  Lập trường tính đảng về phương diện giai cấp giúp cho nhà báo trong hoạt động của mình: lựa chọn thông tin, phân tích, đánh giá các sự kiện, hiện tượng, đưa ra những kết luận, đề xuất ... đều trên lập trường và bảo vệ lợi ích của giai cấp công nhân và nhân dân lao động.  Lập trường tính đảng về phương diện giai cấp giúp cho nhà báo khám phá ra bản chất của các sự kiện, hiện tượng, để hiểu và đánh giá đúng các sự kiện, hiện tượng đó, xác định được lợi ích của nhân dân lao động trong cuộc đấu tranh xây dựng chế độ xã hội mới.  Nguyên tắc tính đảng về phương diện giai cấp đòi hỏi nhà báo phải hiểu rõ được lợi ích chân chính của nhân dân lao động và phải biết vận dụng những hiểu biết ấy một cách linh hoạt và sáng tạo trong việc xem xét và đánh giá các sự kiện, hiện tượng của đời sống xã hội. b) Phương diện tư tưởng. Mặt khác của nguyên tắc tính đảng của báo chí vô sản là lập trường tư tưởng. Vũ khí tư tưởng của báo chí cách mạng nước nhà là hệ tư tưởng của chủ nghĩa Mác- Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh. Học thuyết này giúp cho nhà báo hiểu đúng được bản chất của các mối quan hệ xã hội, vai trò của các giai cấp, các nhóm xã hội ... cùng với những lợi ích thực tế của họ để xác định đúng được mục tiêu và nhiệm vụ, - 9 - phương tiện và phương thức hoạt động báo chí trong những điều kiện và hoàn cảnh lịch sử cụ thể. (Đứng trên lập trường của hệ tư tưởng nào?). Tính đảng về phương diện tư tưởng đòi hỏi các nhà báo:  Quán triệt hệ tư tưởng của chủ nghĩa Mác-Lênin, học tập tư tưởng Hồ Chí Minh để từ đó vận dụng một cách linh hoạt và sáng tạo chúng trong từng bước của hoạt động thực tiễn.  Tính đảng về phương diện tư tưởng đòi hỏi nhà báo phải kiên định trên lập trường của chủ nghĩa Mác-Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh để chân thật và khách quan phản ánh và đánh giá thực tiễn.  Tính tư tưởng đòi hỏi nhà báo phải thường xuyên nghiêm khắc xem xét hoạt động của mình để kế thừa truyền thống và tiếp thu những cái mới, để lựa chọn các cách thực hiện nhiệm vụ nghề nghiệp mới trong điều kiện thực tế thường xuyên vận động, thay đổi và phát triển.  Tính đảng về phương diện tư tưởng đòi hỏi nhà báo phải trở thành người chiến sỹ trên mặt trận văn hóa tư tưởng của Đảng, phải định rõ khuynh hướng tư tưởng cho các tác phẩm báo chí của mình. Nếu như tác phẩm báo chí đáp ứng được những yêu cầu của tính hiệu quả thì cũng có nghĩa là có chiều sâu ảnh hưởng tư tưởng tới công chúng, tới sự hình thành ý thức của công chúng. c). Phương diện tổ chức. - 10 - Báo chí là một hệ thống xã hội, là một lĩnh vực của đời sống xã hội, qua việc thông tin hàng ngày tác động vào thế giới tinh thần của con người, của xã hội với tư cách "... là phương tiện thông tin thiết yếu của xã hội"; "... là tiếng nói của Đảng, Nhà mước và các tổ chức xã hội, là diễn đàn của nhân dân" (Luật Báo chí.Luật sửa đổi bổ sung một số điều của Luật Báo chí). Bởi vậy, báo chí không thể là công cụ của những cá nhân, mà phải là công cụ, là diễn đàn của xã hội, phải chịu sự lãng đạo của Đảng, quản lý của Nhà nước. (Vị trí, vai trò của báo chí, của nhà báo trong hệ thống xã hội). Tính đảng về phương diện tổ chức đòi hỏi các nhà báo phải ý thức được:  Báo chí phải thực hiện những nhiệm vụ chính trị của mình.  Báo chí phải là công cụ, vũ khí tư tưởng, văn hóa.  Báo chí là cơ quan ngôn luận của các tổ chức Đảng, Nhà nước, của các tổ chức và đoàn thể xã hội; là diễn đàn của các tầng lớp quần chúng nhân dân.  Nhà báo phải là chiến sỹ tiên phong trên mặt trận tư tưởng, văn hóa. III. NGUYÊN TẮC CHÂN THẬT, KHÁCH QUAN Là phương tiện thông tin đại chúng thiết yếu đối với đời sống xã hội, báo chí hàng ngày, hàng giờ chuyển tải khối lượng khổng lồ những thông tin phản ánh cái thế giới xung quanh của con người đến với con người, giúp cho họ hiểu được thực tế - 11 - cuộc sống hàng ngày đang diễn ra xung quanh họ, và đến lượt họ, họ nhất thiết sẽ thể hiện kết quả của những hiểu biết đó trong thái độ, trong hành vi tác động vào thực tiễn nhằm cải tạo thực tiễn. Nếu những thông tin báo chí chuyển tải tới công chúng xã hội là chân thực, đúng đắn sẽ tác động tích cực tới các tiến trình xã hội, thúc đẩy xã hội phát triển. Ngược lại, nếu báo chí thông tin không chính xác, cho dù vô tình hay cố ý, phục vụ cho những mục tiêu vụ lợi sẽ tác động tiêu cực tới các tiến trình xã hội, kìm hãm sự phát triển của xã hội. Như vậy, bổn phận, sứ mệnh, gía trị nhân văn của báo chí và hoạt động báo chí là giúp cho công chúng xã hội hiểu được những gì đang diễn ra trong thế giới xung quanh họ, giúp họ định hướng thái độ, hành vi một cách đúng đắn. Để thực hiện được bổn phận, sứ mệnh ấy, đạt được những giá trị nhân văn ấy (để thực hiện được những chức năng xã hội vốn có của báo chí) thì điều trước tiên và là một trong số những điều cơ bản nhất là thông tin phải chân thực, khách quan. Bởi vậy, chân thực và khách quan phải là một trong những nguyên tắc cơ bản, hàng đầu của hoạt động báo chí. Nguyên tắc chân thật, khách quan đặt ra yêu cầu đối với báo chí và nhà báo:  Phân biệt sự khác biệt giữa tính chân thật, khách quan của báo chí và văn học nghệ thuật. Báo chí phản ánh thực tế bằng sự thật cụ thể. Người và việc được phản ánh trên báo chí là người thật, việc thật. Bức tranh của cuộc sống được - 12 - phản ánh trên báo chí là bức tranh thật về thực tế, có thời gian, không gian và địa chỉ mà khi cần có thể kiểm tra được.  Thông tin báo chí phải chân thực, khách quan đến từng chi tiết. Để phản ánh chính xác cuộc sống, việc lựa chọn các sự kiện, hiện tượng để phản ánh có tầm quan trọng đặc biệt. Lựa chọ các sự kiện, hiện tượng để phản ánh trên báo chí không phải là "ngắt" lấy một đoạn ngẫu nhiên trong thực tiễn, không phải là đưa ra một "lát cắt" của cuộc sống, mà phải phản ánh đúng được bản chất của sự kiện, hiện tượng trong quá trình vận động và phát triển của nó. Tránh phản ánh cái ngẫu nhiên, cái hình thức bên ngoài, phiến diện, một chiều. Phương pháp lựa chọn các sự kiện, hiện tượng để phản ánh: biết nhìn nhận và phân tích các sự kiện, hiện tượng của thực tiễn một cách khách quan với bản tính riêng của chúng trong hệ thống các mối liên hệ giữa chúng với nhau và giữa chúng với thế giới xung quanh trong sự vận động và phát triển theo các quy luật nội tại.  Phải vận dụng một cách thường xuyên, đúng đắn, linh hoạt, sáng tạo tính khuynh hướng, tính đảng, cần làm cho mỗi tác phẩm báo chí có nội dung sát thực, nuôi dưỡng những tư tưởng ... bằng cách để cho các sự kiện, hiện tượng tự nó tác động tới công chúng, tự nó dẫn dắt công chúng tới mục tiêu. Hay nói cách khác: dựa trên việc phản ánh chân thật, khách quan những sự kiện, hiện tượng của cuộc sống tác động tới ấn tượng của công chúng để dẫn dắt họ đến với mục tiêu. - 13 -  Để đảm bảo tính chân thật, khách quan đòi hỏi nhà báo phải giải quyết hàng loạt các mâu thuẫn thường xuyên nảy sinh trong hoạt động: + Mâu thuẫn giữa phương tiện và mục đích. + Mâu thuẫn giữa các yếu tố chủ quan và các yếu tổ khách quan. (Sự kiện bản thể là khách quan, sự kiện được phản ánh trên báo chí (sự kiện nhận thức) là chủ quan). + Mâu thuẫn giữa yêu cầu thông tin nhanh và yêu cầu nghiên cứu kỹ đối tượng phản ánh trong hoạt động báo chí. + Mâu thuẫn giữa yêu cầu nhận thức của nghề nghiệp và khả năng nhận thức có hạn của con người.  Khi mắc khuyết điểm, sai sót trong cách phản ánh, phân tích và đánh giá các sự kiện, hiện tượng của thực tiễn - cần có thái độ nghiêm túc, thực sự cầu thị để sửa chữa, không lặp lại gây ảnh hưởng tiêu cực tới công chúng, kể cả đăng đính chính, cáo lỗi.  Cần trung thực, dũng cảm. IV. NGUYÊN TẮC TÍNH NHÂN DÂN Xét về ý nghĩa chính trị xã hội thì nhân dân bao hàm tuyệt đại đa số cư dân của một quốc gia, trong đó bao gồm các giai cấp, các tầng lớp, các nhóm xã hội ... (với sự - 14 - khác biệt về lợi ích) mà vị trí của họ quy định vai trò khách quan của họ trong công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Quan điểm của Đảng và Nhà nước ta: Cách mạng là sự nghiệp của quần chúng nhân dân. Báo chí phản ánh thực tiễn xã hội cũng đồng nghĩa với việc phản ánh các phong trào, các hoạt động, phản ánh đời sống, sinh hoạt của các tầng lớp quần chúng nhân dân. Tính nhân dân của báo chí được thể hiện ở các nội dung sau: 1. Phản ánh và bảo vệ lợi ích của các tầng lớp quần chúng nhân dân. Để làm được điều đó, báo chí, hoạt động báo chí cần:  Tuyên truyền, cổ động, giáo dục và định hướng vào mục tiêu cơ bản là xây dựng một chế độ xã hội tiến bộ, nhân văn, của dân, do dân và vì dân.  Phải bám sát thực tiễn, nắm bắt được: các tầng lớp quần chúng nhân dân đang sống và làm việc như thế nào, họ đang suy nghĩ gì và đang mong muốn cái gì để từ đó phản ánh một cách trung thực những nhu cầu và đòi hỏi thực tế của quần chúng nhân dân, phản ánh tư tưởng và tình cảm, trạng thái và nguyện vọng ... hàng ngày của nhân dân từ quan điểm xã hội tích cực, thực sự suy nghĩ theo cách của nhân dân. (Cái mới, cái tích cực, cái tiên tiến ... như những chồi non mới nhú cần phải biết trân trọng và ủng hộ, nhân rộng và phổ biến rộng rãi. Cái tiêu cực, lạc hậu, không phù hợp ... cần phải phê phán, lên án. Cái nhân danh nhân dân nhưng không phù hợp với nhu cầu khách quan của họ - - 15 - cần phải khéo léo, tinh tế để uốn nắn, hoàn thiện và loại bỏ những gì không phù hợp với lợi ích khách quan của nhân dân).  Tính nhân dân được thể hiện ở tính chất, phương pháp sáng tạo và hình thức thể hiện: nội dung phải thiết thực, hình thức phải đơn giản, dễ tiếp thu, làm sao để tư tưởng thấm dần vào các tầng lớp quần chúng nhân dân.  Tính phổ thông trong báo chí có ý nghĩa sâu sắc. Nhiệm vụ cơ bản của báo chí là góp phần nâng cao nhận thức cho quần chúng nhân dân, tác động và định hướng cho việc hình thành những nhu cầu xã hội tích cực ở họ. Để làm được điều đó, báo chí phải bám sát trình độ, tâm lý, ngôn ngữ ... của họ. Song cũng cần tránh sự phổ thông phàm tục, tầm thường hay thái độ khinh miệt đối với tính phổ thông của ngôn ngữ báo chí. 2. Phản ánh tính dân chủ. Trong điều kiện còn tồn tại Nhà nước thì tính nhân dân còn được thể hiện ở quyền dân chủ. Các phương tiện truyền thông đại chúng là những công cụ, phương thức quan trọng để thực hiện quyền dân chủ trực tiếp của công dân. Dân chủ trực tiếp - đó là quyền tham gia của công dân vào các công việc của xã hội. Để làm được điều đó, báo chí và hoạt động báo chí phải:  Báo chí thực hiện quyền dân chủ của mình bằng việc thông tin một cách chân thực, khách quan toàn diện ... về tình hình các mặt của đời sống xã hội. Điều này có liên quan đến việc xem xét, đánh giá ... hoạt động của những cơ quan, - 16 - tổ chức xã hội, những cá nhân ... nhưng phải phù hợp với luật pháp và những quy định khác của nền dân chủ. Không được né tránh thực tiễn.  Báo chí phải trao cho nhân dân diễn đàn xã hội rộng rãi để họ thực hiện quyền