Những thuộc tính ngữ pháp của đề trong cấu trúc cú pháp cơ bản của câu tiếng Việt

NHỮNG THUỘC TÍNH NGỮ PHÁP CỦA ĐỀ TRONG CẤU TRÚC CÚ PHÁP CƠ BẢN CỦA CÂU TIẾNG VIỆT NGUYỄN VĂN BẰNG(*) TÓM TẮT Trên cơ sở quan điểm của Lí thuyết Ngữ pháp chức năng, tác giả bài viết trình bày những thuộc tính ngữ pháp tính xác định, vị trí đầu câu, tính không thể lược bỏ, kiểm định đại từ mình, kiểm định việc sử dụng từ đều tạo thành cương vị ngữ pháp của Đề trong cấu trúc cú pháp cơ bản của câu tiếng Việt. Cương vị ngữ pháp của Đề khiến cho cái ngữ đoạn làm Đề mang những thuộc tính ngữ pháp mà các ngữ đoạn khác trong câu không thể có được. Do vậy, có thể nhận diện Đề trong cấu trúc cú pháp cơ bản của câu tiếng Việt nhờ các thuộc tính ngữ pháp của nó. Việc nghiên cứu những thuộc tính ngữ pháp của Đề trong cấu trúc cú pháp cơ bản của câu tiếng Việt, cùng với việc nghiên cứu Đề trên bình diện nghĩa học và bình diện dụng pháp, có vai trò đặc biệt quan trọng trong việc tường minh và khẳng định cương vị ngôn ngữ học của Đề (mà không phải là Chủ ngữ) trong câu tiếng Việt. ABSTRACT On the point of view of Functional Grammar Theory, the author analyses the grammatical properties of the Topic in the basic syntactic structure in Vietnamese sentences : definiteness, the first position in the sentence, non-omittedness, mình control, đều control. These grammatical properties make the grammatical status of the Topic in sentences in Vietnamese. Other noun phrases which are not Topics of sentences haven’t these properties. Thus, the Topic can be identified by these properties. The study of the grammatical properties of the Topic in the basic syntactic structure in Vietnamese sentennces, with the study of its properties in semantic and pragmatic levels, has an important meaning in the explanation and the affirmation of the grammatical status of Topic (not Subject) in sentences in Vietnamese. 1. MỞ ĐẦU Nói ra một câu, thông thường, là thực hiện một hành động mệnh đề (propositional act), cùng với một hành động ngôn trung (illocutionary act) và / cùng với một hành động xuyên ngôn (perlocutionary act). Mệnh đề do câu biểu đạt [1] được Lô gích học miêu tả như một cấu trúc gồm hai phần : Sở đề (Subjectum) và Sở thuyết (Praedicatum). Sở đề chỉ “cái được nói đến” và Sở thuyết chỉ “điều nói về Sở đề”. Chẳng hạn : (1) a. Tôi sẽ gặp anh vào lúc 8 giờ. b. Hôm qua mưa đá. Sở đề của mệnh đề được diễn đạt ở câu (1)a là tôi, ở câu (1)b là hôm qua, và Sở thuyết ở câu (1)a là sẽ gặp anh vào lúc 8 giờ, ở câu (1)b là mưa đá. Diễn đạt một mệnh đề, tức là thực hiện một hành động mệnh đề, là thực hiện: (*) TS, Khoa Thư viện Thông tin, Trường Đại học Sài Gòn 1.1. hành động quy chiếu (reference) nhằm mục đích, khi cần thiết, chỉ vào (các) thực thể trong cái thế giới (thế giới hiện thực hoặc một thế giới nào đó) hữu quan, chẳng hạn, các thực thể được chỉ ra ở câu (1)a là tôi, bạn, lúc 8 giờ, ở câu (1)b là hôm qua 1.2. hành động nhận định (predication) về một hành động (act), một quá trình (process), một tư thế (position), một trạng thái (state) có liên quan đến (các) thực thể ấy. Hành động nhận định ấy được thực hiện trên cơ sở một cấu trúc cú pháp. Nói cách khác, câu diễn đạt được một mệnh đề là nhờ cấu trúc cú pháp. Nói theo cách định nghĩa của E. Sapir thì “câu là sự thể hiện ngôn ngữ của một mệnh đề” “It is the linguistic expression of a proposition” (Sapir E. 1921) Cái cấu trúc cú pháp cơ bản của câu tiếng Việt dùng để diễn đạt một mệnh đề tương ứng một đối một với cấu trúc của mệnh đề, trong đó thành phần thứ nhất – Đề (Topic) – biểu thị Sở đề, và thành phần thứ hai – Thuyết (Comment) – biểu thị Sở thuyết của mệnh đề. Đề trong cấu trúc cú pháp cơ bản của câu tiếng Việt mang những thuộc tính nghĩa học, thuộc tính ngữ pháp và thuộc tính dụng pháp. Bài viết này chỉ trình bày những thuộc tính ngữ pháp của Đề trong cấu trúc cú pháp cơ bản (i.e. Nội Đề) của câu tiếng Việt. 2. NHỮNG THUỘC TÍNH NGỮ PHÁP CỦA ĐỀ 2.1. Tính xác định (definiteness) Tính xác định / tính không xác định (indefiniteness) là những thuộc tính ngữ pháp đối lập liên quan đến ngữ danh từ. Trong tiếng Việt, một ngữ danh từ đảm đương phần Đề trong cấu trúc cú pháp cơ bản của câu phải có tính xác định. Trong những câu như : (2) a. Quyển này rất hay. b. Người ấy vừa đi khỏi đây. c. Những học sinh đoạt giải trong kì thi vừa qua đều được khen thưởng. d. Những quyển sách anh cho mượn đều đáng đọc. Đề của câu (2)a là quyển này, (2)b là người ấy, (2)c là những học sinh đoạt giải trong kì thi vừa qua, và (2)d là những quyển sách anh cho mượn. Những ngữ đoạn đảm đương phần Đề trong những câu này đều là ngữ danh từ. Những ngữ danh từ này đều có tính xác định. Tính xác định của một ngữ danh từ tiếng Việt được biểu hiện nhờ những từ trực chỉ này, ấy, nhờ ngữ vị từ hoặc tiểu cú (cấu trúc Đề - Thuyết bậc dưới câu), v.v. đặt sau trung tâm của ngữ danh từ, chẳng hạn : quyển này, người ấy, những học sinh đoạt giải trong kì thi vừa qua, những quyển sách anh cho mượn trong các câu (2)a, b, c, d nêu trên. Có nhiều trường hợp, tính xác định của một ngữ danh từ phải nhờ vào ngữ cảnh mới nhận ra được. Chính nhờ tính xác định này mà ngữ danh từ mới có thể có Sở chỉ (referent). Nói cách khác, một ngữ danh từ muốn chỉ vào một / những thực thể cụ thể trong hiện thực thì phải có tính xác định. Sở dĩ Đề trong cấu trúc cú pháp cơ bản của câu tiếng Việt phải có tính xác định là vì Đề chỉ ra cái phạm vi ứng dụng của điều được nói ở phần Thuyết. Cái phạm vi ứng dụng ấy có thể là một thực thể cụ thể trong hiện thực do một ngữ danh từ (đại từ nhân xưng, đại từ hồi chỉ, tên riêng, ngữ đoạn có danh từ đơn vị / khối làm trung tâm) biểu thị, có thể là một sự tình (state of affairs) do một ngữ vị từ hoặc một tiểu cú biểu thị. Chẳng hạn những câu (2)a, b, c, d nêu trên, và những câu (3) sau đây : (3) a. Hắn vừa rời khỏi chỗ này. b. Nam đi học. c. Mẹ đã về. d. Tham thì thâm. e. Mai đi thì muộn. Tuy nhiên, cũng cần phải xem xét đến một kiểu câu tiếng Việt trong đó Đề do một ngữ danh từ không xác định đảm đương. Chẳng hạn trong những câu sau đây : (4) a. Một số người không biết việc ấy. b. Một người bi xử tử hình vì can tội sát nhân. c. Một số tác giả lại nhận định khác hẳn. Đề (phần in đậm nghiêng) một số người (4)a, một người (4)b, một số tác giả (4)c là những ngữ danh từ không xác định. Một ngữ danh từ không xác định làm Đề của một câu như những câu nêu trên thường giả định sự tồn tại của cái sở chỉ của ngữ danh từ hữu quan. Do đó, có thể lí giải một câu như (4)a là sự hợp nhất hai câu : (5) a. Có một số người. b. Số người này không biết việc ấy. Cũng do vậy mà về cú pháp, có thể coi toàn bộ câu này là bổ ngữ của vị từ tồn tại có tạo thành một câu : (6) Có một số người không biết việc ấy. đề thuyết bổ ngữ Việc giả định một sự tồn tại như vậy có tác dụng như một cách giới thiệu một đề tài mới (Givón T. 1976). Như vậy, có thể nói rằng, trừ Đề ở kiểu câu (4) nêu trên, Đề trong cấu trúc cú pháp cơ bản của câu tiếng Việt bao giờ cũng phải có tính xác định. Bất kì một ngữ đoạn nào đảm đương phần Đề trong cấu trúc cú pháp cơ bản của câu tiếng Việt cũng đều phải được đánh dấu (marked) tính xác định. Cái lí do đơn giản, như đã nêu ở phần trên, là tính xác định của ngữ đoạn làm Đề, một thuộc tính thuộc bình diện ngữ pháp, liên hệ mật thiết với việc chỉ ra cái phạm vi ứng dụng của Đề. 2.2. Tính không thể lược bỏ Trong cấu trúc cú pháp cơ bản của câu tiếng Việt, Đề, nói chung, không thể lược bỏ. Sở dĩ không thể lược bỏ Đề là vì nó chỉ ra cái phạm vi để cho điều nói ở phần Thuyết trong cấu trúc cú pháp cơ bản của câu có hiệu lực. Những câu (7) sau đây (7) a. Anh thì muốn gì mà chẳng được. b. Giàu thì ai lại không muốn. c. Quyển sách này tôi đọc rồi. được thừa nhận là có Đề, trong (7)a là anh, (7)b là giàu, và (7)c là quyển sách này. Một số tác giả lại coi những ngữ đoạn in đậm nghiêng ở những câu (7) nêu trên nằm ngoài cấu trúc cú pháp cơ bản của câu hoặc là một thành phần phụ của câu. Nếu như vậy thì có thể lược bỏ phần này của câu. Tình hình lại không phải như vậy khi lược bỏ cái phần được coi là nằm ngoài cấu trúc cú pháp cơ bản hoặc là thành phần phụ. Các câu (7) nêu trên nếu lược bỏ phần in đậm nghiêng, vốn là Đề, thì sẽ sai ngữ pháp hoặc ít nhất cũng mất đi cái nghĩa vốn có của nó. So sánh các câu (7) với những câu (8) sau đây : (8) a. (?) thì muốn làm gì mà chẳng được. b. (?) thì ai lại không muốn. c. (?) tôi đọc rồi. Sở dĩ như vậy là vì những câu (8) đã bị lược bỏ cái phần chỉ ra cái phạm vi ứng dụng của điều được nói ở phần Thuyết : ở câu (7)a là anh, (7)b là giàu, và (7)b là quyển sách này. Câu (8)c có vẻ như vẫn có thể chấp nhận được nhưng thực ra, nó đã bị tước bỏ cái phần chỉ ra phạm vi ứng dụng là quyển sách này, nghĩa là câu (8)c nói về tôi chứ không phải là nói về quyển sách này ((7)c). (7) c. Quyển sách nàyi tôij đọc i rồi. (8) c. Tôij đọc i rồi. Cũng cần nói thêm, tính không thể lược bỏ của Đề trong cấu trúc cú pháp cơ bản của câu tiếng Việt có tính tương đối, nghĩa là trong một số trường hợp, có thể tỉnh lược Đề. Đó là trường hợp ngữ danh từ đảm đương Đề chỉ người nói (ngôi thứ nhất), chỉ người nghe (ngôi thứ hai), chỉ thời điểm nói ra câu ấy (bây giờ), chỉ nơi nói ra câu ấy (ở đây) ; đó còn là trường hợp người nói ước đoán rằng, nhờ ngữ cảnh, người nghe có thể nhận ra sở chỉ của ngữ danh từ làm Đề của câu, như câu (7)c. Trong những trường hợp như vậy, người nói không cần phải nói ra phần Đề ấy nữa. Chẳng hạn trong những câu như (9) a. Đi đâu thế ? b. Đi đằng này một tí. c. Mưa. d. Nóng quá ! Đề được tỉnh lược ở câu (9)a chỉ người nghe (ngôi thứ hai), ở câu (9)b chỉ người nói (ngôi thứ nhất), ở câu (9)c chỉ thời điểm nói ra câu này, và ở câu (9)c chỉ nơi nói ra câu này. 2.3. Vị trí đầu câu Trong một câu cơ bản, loại câu có cấu trúc cú pháp tối giản mà không có những bộ phận xác lập mối quan hệ giữa câu với văn bản hoặc với tình huống đối thoại, Đề có vị trí đầu câu (Li CH.N. & Thompson S.A. 1976) và thường đặt trước phần Thuyết (Cao Xuân Hạo 1991). Thuộc tính vị trí đầu câu của Đề được coi là hiển nhiên, vì Đề, như trên đã nói, chỉ ra cái “phạm vi ứng dụng của điều được nói ở phần Thuyết”. Nó thuộc về chiến lược phát ngôn (discourse strategies) trong đó Đề là cái phần được đưa vào trước tiên. Chẳng hạn trong những câu (10) sau đây : (10) a. Hôm qua mưa. b. Trong nhà có khách. c. Mỗi ngày một lá thư. các ngữ danh từ hôm qua ở câu (10)a, trong nhà ở câu (10)b, và mỗi ngày ở câu (10)c là Đề và chiếm lĩnh vị trí đầu câu, trước các ngữ đoạn làm Thuyết mưa ở câu (10)a, có khách ở câu (10)b, và một lá thư ở câu (10)c. Vị trí đầu câu của Đề trong quan hệ với Thuyết trong cấu trúc cú pháp cơ bản của câu tiếng Việt có thể kiểm định được bằng từ thì. Ở các câu (10) nêu trên, có thể đặt từ thì ở ranh giới của Đề và Thuyết : (11) a. Hôm qua (thì) mưa. b. Trong nhà (thì) có khách. c. Mỗi ngày (thì) một lá thư. Trong khi đó, nếu thay đổi vị trí của Đề và Thuyết thì không thể kiểm định vị trí của Đề bằng từ thì được nữa : (12) a. Mưa (*[2]thì) hôm qua. b. Có khách (*thì) trong nhà. c. Một lá thư (*thì) mỗi ngày. 2.4. Các quá trình ngữ pháp (grammatical processes) Trong trường hợp Đề có được cái cương vị “đối tượng của tư duy”, (i.e. có cương vị Chủ Đề) [3], nó có những thuộc tính về quá trình ngữ pháp. Các quá trình ngữ pháp này liên quan đến các hiện tượng tỉnh lược đồng sở chỉ (coreferential deletion), kết cấu phản thân (reflexivization), cấu trúc bị động (passivization), v.v. (Keenan E.L. 1976). Trong một câu, kể cả câu cơ bản và câu khai triển (câu gồm nhiều bậc cú pháp (Cao Xuân Hạo 1991; Hoàng Xuân Tâm, Nguyễn Văn Bằng, Bùi Tất Tươm, Cao Xuân Hạo (chủ biên) 1992). Đề của câu do ngữ danh từ đảm đương có những thuộc tính về quá trình ngữ pháp sau đây : 2.4.1. Đề của câu là Chủ Đề kiểm định việc tỉnh lược ngữ danh từ đồng sở chỉ Trong những câu (13) sau đây : (13) a. Tôii có một điều Þi muốn thú thật với ông. b. Quyển sách nàyi tôij đọc i rồi. phần Đề tôi ở câu (13)a, quyển sách này ở câu (13)b kiểm định những ngữ danh từ đồng sở chỉ được tỉnh lược (Þ), nghĩa là ngữ danh từ tôi có sở chỉ như thế nào thì ngữ danh từ tỉnh lược (Þ) sau đó cũng có sở chỉ như vậy ; cùng một cách như vậy là ngữ danh từ quyển sách này và ngữ danh từ được tỉnh lược (Þ) sau đó . 2.4.2. Đề của câu là Chủ Đề kiểm định việc sử dụng đại từ mình Trong những câu (14) sau đây : (14) a. Ông ấyi nhận là mìnhi thiếu quan tâm về vấn đề này. b. Aii cũng chỉ nghĩ đến mìnhi thì hỏng việc. c. Người viếti thường cho văn mìnhi là nhất. thì phần Đề ông ấy ở câu (14)a, ai ở câu (14)b, và người viết ở câu (14)c kiểm định đại từ phản thân mình, nghĩa là mình đồng sở chỉ với Đề của câu. 2.4.3. Đề của câu là Chủ Đề kiểm định việc sử dụng từ đều Nghĩa của từ đều bao giờ cũng liên quan đến một lượng phức các thực thể. Trong những câu (15) sau đây : (15) a. Những thứ gì hay mắt nó đều mua. b. Những ai cần được quan tâm thì ông ấy đều đã quan tâm. phần Đề của câu (15)a những gì hay mắt, của câu (15)b những ai cần được quan tâm (chứ không phải là nó ở câu (15)a, và ông ấy ở câu (15)b) kiểm định việc sử dụng từ đều, nghĩa là cho phép sử dụng từ đều ở những câu này. Do vậy những câu (16) sau đây không thể chấp nhận được: (16) a. *Nó đều mua những thứ gì hay mắt. b. *Ông ấy đều đã quan tâm đến những ai cần được quan tâm. 3. KẾT LUẬN Tóm lại, những thuộc tính ngữ pháp tính xác định, vị trí đầu câu, tính không thể lược bỏ, kiểm định đại từ mình, kiểm định việc sử dụng từ đều tạo thành cương vị ngữ pháp của Đề trong cấu trúc cú pháp cơ bản của câu tiếng Việt. Ngược lại, cương vị ngữ pháp của Đề khiến cho cái ngữ đoạn làm Đề mang những thuộc tính ngữ pháp mà các ngữ đoạn khác trong câu không thể có được. Do vậy, có thể nhận diện Đề trong cấu trúc cú pháp cơ bản của câu tiếng Việt nhờ các thuộc tính ngữ pháp của nó. Việc nghiên cứu những thuộc tính ngữ pháp của Đề trong cấu trúc cú pháp cơ bản của câu tiếng Việt có vai trò đặc biệt quan trọng, cùng với việc nghiên cứu Đề trên bình diện nghĩa học và bình diện dụng pháp, trong việc tường minh và khẳng định cương vị của Đề (mà không phải là Chủ ngữ) trong câu tiếng Việt. CHÚ THÍCH [1]. Có những câu không có nội dung mệnh đề, chẳng hạn: Á!, Ối!, Hoan hô!, Bravo!, v.v. [2]. Dấu * chỉ phần đi sau không thể chấp nhận được [3]. Nội Đề gồm 2 loại: Chủ Đề và Khung Đề. Chủ Đề chỉ “đối tượng của tư duy”, tức là cái thực thể được nói đến, Khung Đề chỉ cái “khung cảnh huống” trong đó một sự tình diễn ra. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Dik S.C (1981), Functional Grammar, Foris publications – Dordrecht. 2. Dik S.C (1989), The Theory of Functional Grammar, Foris publications – Dordrecht. 3. Dyvik H.J.J (1984), Subject or Topic in Vietnamese ? University of Bergen, Deparment of Linguistics and Phonetics. 4. Givón T (1976), Topic, Pronoun, and Grammatical Agreement, In: Ch.Li (ed), 147 – 188. 5. Cao Xuân Hạo (1991), Tiếng Việt. Sơ thảo ngữ pháp chức năng, Q.1, NXB Khoa học xã hội. 6. Cao Xuân Hạo (1991), Mấy tiền đề cho việc phân tích cú pháp tiếng Việt, Ngôn ngữ, số 2. 7. Cao Xuân Hạo (chủ biên), Hoàng Xuân Tâm, Nguyễn Văn Bằng, Bùi Tất Tươm, (1992), Ngữ pháp chức năng tiếng Việt, Q.1, Câu trong tiếng Việt. Ngữ pháp – Nghĩa – Công dụng. NXB Giáo dục. 8. Cao Xuân Hạo (1998), Tiếng Việt. Mấy vấn đề ngữ âm, ngữ nghĩa, ngữ pháp, NXB Giáo dục. 9. Cao Xuân Hạo (chủ biên), Nguyễn Văn Bằng, Hoàng Xuân Tâm, Bùi Tất Tươm (2005), Ngữ pháp chức năng tiếng Việt, Q.2, Ngữ đoạn và Từ loại. NXB Giáo dục 10. Keenan E.L (1976), Towards a Universal Definition of “Subject”, In: Ch.Li (ed.), 305 – 333. 11. Li CH.N. & Thompson S.A. (1976), Subject and Topic: a New Typology of Language, In: Ch.Li (ed.) 457 – 489. 12. Li CH.N (1976), Subject and Topic, New York: Academic Press. 13. Sapir E. (1921), Language, An Introduction to the Study of Speech, New York 14. Siewierska A. (1991), Functional Grammar, Routledge, London and New York. 15. Bùi Tất Tươm, Hoàng Xuân Tâm, Nguyễn Văn Bằng, Cố vấn : Cao Xuân Hạo (1994), Ứng dụng ngữ pháp chức năng vào việc xây dựng một hệ thống ngữ pháp tiếng Việt trong nhà trường, Sở Khoa học Công nghệ và Môi trường Tp. HCM 16. Bùi Tất Tươm (chủ biên), Nguyễn Văn Bằng, Hoàng Xuân Tâm (1997), Giáo trình Cơ sở ngôn ngữ học và Tiếng Việt, NXB Giáo dục.