Nông - Lâm - Ngư nghiệp - Ngành thuỷ sản Nhật

Ngành thuỷ sản Nhật >Thông tin thị trường > Thị trường Nhật Bản > Khái quát về ngành thủy sản Ngành thuỷ sản Nhật 2.1. KHÁI QUÁT NGÀNH THUỶ SẢN 2.2. KHAI THÁC THUỶ SẢN · Sản lượng và giá trị khai thác thuỷ sản · Đội tàu · Ngư trường · Đối tượng khai thác thuỷ sản 2.3. NUÔI TRỒNG THUỶ SẢN · Sản lượng nuôi trồng thuỷ sản · Diện tích nuôi trồng thuỷ sản · Đối tượng nuôi trồng thuỷ sản 2.4. CHẾ BIẾN THUỶ SẢN · Năng lực chế biến thuỷ sản · Chủng loại và sản phẩm 2.5. TIÊU THỤ THUỶ SẢN · Hệ thống tiêu thụ · Xu hướng tiêu thụ · Mức tiêu thụ 2.6. TÀI LIỆU THAM KHẢO 2.1. KHÁI QUÁT VỀ NGÀNH THUỶ SẢN Là quốc gia khai thác thuỷ sản lâu đời nhất thế giới, có thói quen ăn thuỷ sản từ thời khai quốc nên Nhật Bản coi thuỷ sản là nguồn thực phẩm chính của họ. Vì vậy, nghề cá Nhật Bản đóng vai trò quan trọng trong việc cung cấp, quản lý và tái thiết nguồn lợi thuỷ sản, đảm bảo sự ổn định bền vững nguồn thực phẩm trong nước. Từ thập kỷ 50 đến những năm đầu thập kỷ 80, Nhật Bản đã đẩy mạnh việc phát triển nghề cá, đặc biệt là nghề khai thác cá biển. Nghề cá Nhật Bản hoạt động trên phạm vi rộng lớn, bao gồm khai thác ven bờ, khai thác xa bờ và khai thác viễn dương. Ngoài ra, nghề nuôi trồng thuỷ sản, nhất là nghề nuôi biển đã đạt nhiều thành tựu to lớn, đóng góp đáng kể cho sự phát triển của ngành nuôi trồng thuỷ sản thế giới. Nhật Bản còn dẫn đầu thế giới về công tác bảo vệ nguồn lợi biển và nhân giống thuỷ sản từ năm 1951, nhằm nâng cao sản lượng và tái tạo nguồn lợi thuỷ sản. Các chính sách và hệ thống pháp luật về nghề cá và thương mại thuỷ sản của Nhật Bản cũng được hình thành và thay đổi cùng với quá trình phát triển kinh tế xã hội của đất nước này. Từ năm 1972 đến năm 1988, sản lượng thuỷ sản của Nhật Bản luôn dẫn đầu thế giới và xuất khẩu thuỷ sản cũng tăng mạnh. Đây là thời kỳ hoàng kim của nghề cá Nhật Bản. Sản lượng thuỷ sản đạt đỉnh cao nhất vào giữa thập kỷ 80 và đã từng đáp ứng được trên 80% nhu cầu tiêu thụ thuỷ sản của nuớc này. Từ năm 1989, sản lượng thuỷ sản có xu hướng giảm trong 5 năm liền, đến năm 1993 đạt 8,71 triệu tấn, tương đương với mức sản lượng 8,67 triệu tấn của năm 1967 (25 năm trước). Năm 1990, tổng sản lượng thuỷ sản đạt 11,18 triệu tấn, Nhật Bản lùi xuống thành nước cung cấp thuỷ sản đứng thứ 2 thế giới, sau Trung Quốc (gần 18 triệu tấn). Bảng 1: Tổng sản lượng nghề cá 1992-2003, triệu tấn 1992 1993 1997 1998 2000 2001 2002 2003 1.Tổng KTTS biển 7,77 7,26 5,98 5,31 5,02 4,75 4,43 4,72 - KT viễn dương 1,27 1,14 0,86 0,81 0,86 0,75 0,69 0,60 - KT xa bờ 4,53 4,26 3,34 2,92 2,59 2,46 2,26 2,54 - KT ven bờ 1,97 1,86 1,78 1,58 1,58 1,55 1,49 1,58 2. Nuôi TS biển 1,31 1,27 1,27 1,23 1,23 1,26 1,33 1,25 3. KT TS nội địa & nuôi 0,19 0,18 0,15 0,14 0,12 0,12 0,11 0,11 TS nước ngọt Tổng sản lượng TS 9,27 8,71 7,41 6,68 6,38 6,13 5,88 6,08 Nguồn: Annual Report on the Developments in Japan’s Fisheries in FY 2002, 2003, 2004 2.2. KHAI THÁC THUỶ SẢN v Sản lượng và giá trị khai thác thuỷ sản v Đội tàu v Ngư trường v Đối tượng khai thác thuỷ sản v Sản lượng và giá trị khai thác thuỷ sản Theo số liệu thống kê của Bộ Nông Lâm Ngư nghiệp Nhật Bản, năm 1980, tổng sản lượng khai thác của Nhật Bản đạt 10,9 triệu tấn, đến năm 1990, tổng sản lượng khai thác giảm nhẹ xuống mức 10,8 triệu tấn. Đến năm 2000, giảm 45% so với 1990, đạt 5,02 triệu tấn và tiếp tục giảm thấp nhất vào năm 2002, đạt 4,43 triệu tấn. Tuy nhiên năm 2003, tổng sản lượng khai thác đã tăng lên mức 4,72 triệu tấn, gần bằng mức sản lượng của năm 2001(4,75 triệu tấn). Bảng 2: Sản lượng khai thác TS của Nhật Bản, 1980-2003 Đơn vị : 1000 tấn 1980 1985 1990 1995 2000 2001 2002 2003 KT Viễn dương 2 167 2 111 1 496 917 860 750 690 600 KT xa bờ 5 705 6 498 6 081 3 260 259 2 460 2 260 2 540 KT ven bờ 3 029 3 356 3 265 3 145 1 580 1 550 1 490 1 580 Tổng sản lượng KT 10 900 11 965 10 843 7 322 5 020 4 750 4 430 4 720 Nguồn : Báo cáo của Bộ Nông Lâm ngư Nhật Bản v Đội tàu Đội tàu lưới vây lớn và quan trọng nhất, gồm các tàu cỡ lớn và cỡ vừa, khai thác ở cả vùng khơi và viễn dương. Đội tàu lưới kéo có quy mô lớn thứ 2, khai thác ở khắp các vùng thềm lục địa thế giới. Đội tàu lưới vây rất có hiệu quả đối với khai thác cá hồi. Các đội tàu lớn như là đội tàu câu mực ống khơi và đại dương; Đội tàu câu cá ngừ gồm câu vàng và câu tay; Đội tàu lưới rê khai thác cá hồi và mực nang. Số phương tiện khai thác trên biển của Nhật Bản là 132.000 (Báo cáo của Bộ Nông Lâm Ngư nghiệp Nhật Bản, 2004), giảm 30% so với 15 năm trước. Chủ yếu giảm các tàu dưới 30 tấn đối với nghề cá ven bờ, tàu trên 50 tấn đối với nghề đánh cá vừa và nhỏ. Tuy nhiên, giảm mạnh nhất lại là các tàu cỡ lớn trên 3000 tấn do sản xuất kém hiệu quả. v Ngư trường Ngoài ngư trường xung quanh Nhật Bản, các đội tàu còn hoạt động ở các vùng biển xa thuộc các vùng thềm lục địa quốc tế ở như Thái Bình Dương, Đại Tây Dương và Ấn Độ Dương. v Đối tượng khai thác thuỷ sản Đối tượng chủ yếu của nghề lưới vây là cá thu, cá nục, cá cơm, cá trích.... Cá ngừ là đối tượng chính của cả nghề vây và nghề câu. Cá tuyết, cá bơn và các loài cá đáy khác là sản phẩm chính của nghề lưới kéo. Cá hồi và sứa là đối tượng chủ yếu của nghề lưới đăng. Bạch tuộc, mực nang, mực ống là đối tượng chính của nghề lưới rê và nghề câu. Ngoài ra là các đối tượng đánh bắt chính của nghề bẫy là các loài giáp xác như tôm hùm và cua, cầu gai,... Đặc biệt cá thu đao là đối tượng khai thác của nghề bẫy mạn tàu rất phát triển ở Nhật Bản. 2.3. NUÔI TRỒNG THUỶ SẢN v Sản lượng nuôi trồng thuỷ sản v Diện tích nuôi trồng thuỷ sản v Đối tượng nuôi trồng thuỷ sản v Sản lượng nuôi trồng thuỷ sản Sản lượng nuôi trồng thuỷ sản (bao gồm cả khai thác thuỷ sản nước ngọt) của Nhật Bản tăng trưởng hàng năm với mức kỷ lục 1,4 triệu tấn năm 1994, sau đó có xu hướng giảm nhẹ do ảnh hưởng của khủng hoảng tài chính và tiền tệ đặc biệt vào năm 1998. Trong mấy năm gần đây, sản lượng nuôi trồng thuỷ sản của Nhật Bản giữ ở mức trên dưới 1,3 triệu tấn. Bảng 3: Sản lượng thuỷ sản nuôi của Nhật Bản, 1990- 2003 (bao gồm cả khai thác thuỷ sản nước ngọt) Đơn vị 1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 1000 tấn 1 369 1 389 1 349 1 340 1 370* 1 315 1 291 1 311 1 440* 1 360* Triệu USD 3 848 5 686 5 019 4 703 4 128 4 562 4 450 4 468 4 589 4 429 Nguồn: Thống kê của FAO * Bổ sung theo số liệu của Bộ Nông Lâm Ngư Nhật Bản Hiện nay, sản lượng nuôi trồng thuỷ sản của Nhật Bản đứng thứ 3 thế giới (sau Trung Quốc và Ấn Độ), trong đó chủ yếu là sản lượng nuôi biển. v Đối tượng nuôi trồng thuỷ sản Nuôi thuỷ sản của Nhật Bản chủ yếu tập trung vào các loài có giá trị cao. Mặc dù sản lượng nuôi thuỷ sản của Nhật Bản chỉ bằng 1/3 sản lượng nuôi của Ấn Độ nhưng giá trị của chúng lại lớn hơn 1,4 lần. Đối tượng thủy sản nuôi của Nhật Bản có tới trên 80 loài, trong đó có 35 loài cá, 4 loài tôm he, 2 loài tôm hùm, 8 loài cua, một số loài bào ngư và nhuyễn thể có vỏ khác. Nhóm loài nuôi đạt sản lượng cao nhất là nhuyễn thể có vỏ như sò, điệp, trai ngọc; Nhóm loài thứ hai là cá biển, đặc biệt cá cam, cá tráp, cá chình , cá bơn, cá hồi, ... và tiếp đến là một số loài rong biển như rong đòn gánh, rong mứt... 2.4. CHẾ BIẾN THUỶ SẢN v Năng lực chế biến thuỷ sản v Chủng loại và sản phẩm v Năng lực chế biến thuỷ sản Nhật Bản là nước có công nghệ chế biến thực phẩm phát triển hàng đầu thế giới. Ngành chế biến thuỷ sản của Nhật Bản đã phát triển từ những năm 50. Nhưng trong hai thập kỷ 80 và 90, Nhật Bản đã tiến hành chuyển giao công nghệ chế biến thuỷ sản ra nước ngoài, nơi có sẵn nguyên liệu và lao động rẻ. Các cơ sở sản xuất chế biến thuỷ sản trong nước dần dần bị co hẹp lại và chuyển hướng sang hoạt động liên doanh tại các nước đang phát triển. Ngành chế biến thuỷ sản của Nhật Bản đã áp dụng chương trình HACCP, nhưng gặp nhiều khó khăn do quy mô các nhà máy phần lớn là nhỏ. Hơn nữa họ còn đương đầu với tình trạng các sản phẩm thuỷ sản đã chế biến bán chậm do sức mua hạn chế của các hộ gia đình. Tiêu thụ các mặt hàng chế biến sẵn như bánh cá, chả cá hấp, cá hồi muối và những sản phẩm muối khác đã giảm đáng kể, trong khi tiêu thụ các mặt hàng sơ chế đông lạnh tươi tăng. Trong năm 2002, tiêu thụ hàng thuỷ sản xông khói tăng. Các mặt hàng ướp muối giảm, chủ yếu giảm cá thu ướp muối. Trong giai đoạn 1991 đến 2001, doanh số tiêu thụ và thu nhập hằng năm của hoạt động chế biến thuỷ sản ở Nhật Bản tăng từ mức 18% (1991) lên 35% (2001). Trong 3 năm gần đây tình trạng buôn bán thuỷ sản trong nước giảm và bất ổn định về nguyên liệu có ảnh hướng lớn đến hoạt động kinh doanh chế biến thuỷ sản của các doanh nghiệp ở Nhật Bản. v Chủng loại sản phẩm : Trong năm 2003 Nhật Bản đã tăng sản lượng chế biến thuỷ sản tự cung cho nhu cầu trong nước, chiếm 57% tổng tiêu thụ thuỷ sản, tăng 4% so với năm trước. Bảng 4: Các sản phẩm thuỷ sản chế biến của Nhật Bản, 2002-2003 Đơn vị: tấn 2002 2003 chênh lệch 2003/2002 (%) 1) Sản phẩm chế biến Sản phẩm xay nhuyễn 676565 658292 -3 Thuỷ sản hấp/luộc(1) 315793 319582 9 Thuỷ sản khô 341127 346680 2 Thuỷ sản muối 221817 208947 -6 Sản phẩm chế biến khô 12580 12848 2 Sản phẩm thuỷ sản khác 451666 469814 4 Tổng sản phẩm TS chế biến 2135825 2126933 -1 2) Sản phẩm đông lạnh tươi Cá ngừ 25247 20909 -17 Cá ngừ vằn, thu ngừ 15276 20484 34 Cá hồi 123735 150349 22 Cá trích, xác đin, cá trỏng 320731 229452 40 Cá nục, cá sòng 105524 138098 31 Cá thu ống 186052 207725 12 Cá thu đao (saury) 119040 130784 10 Cá tuyết 33000 40046 21 Cá thu Alaska 47217 46187 -2 Cá thu rắn 37806 27318 -28 Cá khác 131849 120281 -9 Giáp xác 85203 94579 11 Mực 104559 75302 -28 Động vật biển khác 65258 62008 -5 Surimi 94545 93356 -1 Tổng sản phẩm đông lạnh tươi 1403763 1548220 10 Nguyồn : Production of Processed Fishery Products, 2003, Ministry of Agricultural, Forestry and Fishery Chú thích : (1) là các sản phẩm hải sản đã được sơ chế đông lạnh nguyên con giống như nguyên liệu hải sản gốc hay được đóng gói bảo quản đông lạnh, cấp đông dưới 180C sau khi luộc. Số liệu của nhóm sản phẩm này bao gồm cả các sản phẩm chế biến cắt lát và tôm đã bóc vỏ, các thực phẩm luộc chủ yếu là nguyên liệu cho các sản phẩm rán và tempura. 2.5. TIÊU THỤ v Hệ thống tiêu thụ v Xu hướng tiêu thụ v Mức tiêu thụ v Hệ thống tiêu thụ Tại Nhật Bản, ít nhất 70% sản phẩm thuỷ sản được phân phối thông qua thị trường bán buôn, nhưng hầu hết thuỷ sản đông lạnh nhập khẩu như cá ngừ, tôm, cá hồi đông lạnh được phân phối theo các kênh chuyên biệt. Khối lượng buôn bán ở các chợ lớn (các trung tâm buôn bán ở 10 thành phố lớn) trong 2 năm 2003- 2004 đã giảm 8% so với 5 năm trước, mức giá trung bình cũng giảm 9%. Có hai loại chợ bán buôn thuỷ sản được điều chỉnh bằng luật thị trường bán buôn thuỷ sản gồm Chợ bán buôn trung ương (chợ phục vụ cho trên 20 vạn dân, do Tổng cục thuỷ sản quản lý và Chợ bán buôn địa phương (do tỉnh, thành phố quản lý). Ngoài ra, ở Nhật Bản còn có chợ cá quy mô nhỏ nhưng không thuộc phạm vi điều chỉnh của luật thuỷ sản. Sơ đồ 1: Kênh phân phối thuỷ sản đông lạnh nhập khẩu Nhà bán buôn chuyên doanh Nhà bán buôn trung gian Nhà chế biến Nhà nhập khẩu (các công ty thuỷ sản và các công ty thương mại) Nhà bán buôn Nhà bán buôn Siêu thị/ Cửa hàng bán lẻ Người tiêu dùng Các nhà hàng Kênh phân phối sản phẩm tôm, cua Người nuôi/ khai thác Nhà bán buôn Nhà bán buôn trung gian Các tổ chức xuất hàng Nhà nhập khẩu Thị trường nơi sản xuất Nhà chế biến Cửa hàng bán buôn Nhà bán buôn Nhà bán buôn trung gian Thị trường nơi Người tham gia mua bán Sơ đồ 2: Kênh phân phối sản phẩm tôm, cua Sơ đồ 3: Kênh phân phối cá ngừ nhập khẩu v Xu hướng tiêu thụ Các mặt hàng được tiêu thụ nhiều nhất lần lượt là cá ngừ, tôm, mực ống, cá tráp và cá hồi. Xét về lượng hàng tiêu thụ, xu hướng nghiêng về các sản phẩm hải sản, nhất là cá biển (cá nổi), tiếp theo là nhuyễn thể có vỏ, cá đáy, giáp xác và cá biển khác. Loại sản phẩm được tiêu thụ mạnh hơn cả là các sản phẩm cá chế biến và cá tươi, các sản phẩm đông lạnh có mức tiêu thụ thấp hơn. Một số mặt hàng truyền thống của người Nhật được tiêu thụ mạnh và phải dựa nhiều vào nguồn nhập khẩu vì cung cấp trong nước không đủ đáp ứng cho nhu cầu ngày càng cao như sản phẩm “Sashimi” và “Sushi” từ cá ngừ, cá chình, cá song hay tôm, mực, bạch tuộc. Nhật Bản là thị trường tiêu thụ sản Người mua Trung tâm bán buôn Tokiô Tàu vận chuyển nước ngoài Công ty thương mại Người bán buôn cấp 2 Người buôn bán nhỏ lẻ bên ngoài chợ Người bán buôn cấp 1 Đấu giá Các chợ bán buôn khác Người bán buôn cấp 1 Người bán buôn cấp 2 Đấu giá Các chợ buôn bán nhỏ Ngành công nghiệp dịch vụ về thực phẩm, các nhà mua số lượng lớn, các kho chuyên dụng Người tiêu dùng phẩm tôm “shushi” và cá ngừ “sashimi” lớn nhất thế giới. Sushi và Sashimi là các món ăn truyền thống được ưa thích nhất của người dân Nhật Bản, thường được tiêu thụ nhiều vào dịp cuối năm và những ngày Tết, hay dịp Tuần lễ Vàng cuối tháng 4, đầu tháng 5 – mùa hoa Anh Đào nở và dịp lễ hội Bon trong tháng 8. Ngoài ra, sản phẩm truyền thống được ưa thích ở Nhật Bản còn phải kể đến là “surimi” và các sản phẩm chế biến từ “surimi”, cũng được tiêu thụ với khối lượng rất lớn. Đây là các sản phẩm được chế biến từ thịt cá xay hoặc thịt tôm xay làm thành các mặt hàng như giả tôm, giả cua, chả cá hay các loại bánh cá khác. v Mức tiêu thụ Mức tiêu thụ thuỷ sản ở Nhật Bản giảm theo thời gian kể từ năm 1995, có thể được tính bằng tổng sản lượng thuỷ sản trong nước cộng với khối lượng thuỷ sản nhập khẩu trừ đi khối lượng thuỷ sản xuất khẩu. Mức tiêu thụ thuỷ sản bình quân theo đầu người của Nhật Bản luôn đứng đầu thế giới. Năm 1993, mức tiêu thụ tính theo đầu người về thuỷ sản là 67,8 kg, gấp 5 lần mức trung bình của thế giới (13,4 kg/người.năm). Hằng năm, mỗi hộ gia đình Nhật Bản chi tiêu khoảng 37.000 yên cho thực phẩm thuỷ sản, chiếm khoảng 13% tổng tiêu cho thực phẩm. Trong giai đoạn 1995 -1998, tiêu thụ thuỷ sản theo đầu người của Nhật Bản đạt mức cao nhất là 70,4 kg/người.năm, lớn hơn nhiều so với Mỹ (20,9 kg/người.năm). Tuy nhiên, từ năm 1998 trở lại đây mức tiêu thụ thuỷ sản Nhật Bản đã giảm một cách rõ rệt, một phần do nền kinh tế suy yếu, thu nhập của các hộ gia đình người Nhật giảm, phần khác sản lượng trong nước bị hạn chế bởi sự thu hẹp phạm vi và quy mô hoạt động của các nghề khai thác thuỷ sản. 2.6. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. www.fao.org 2. www.stat.go.jp/english/data/nenkan/1431-15.htm 3. www.globefish.org 4. www.japantoday.com 5. www.jetro.go.jp/en/market/reports/food/14.pdf 6. www.maff.go.jp/esokukou/index.html 7. www.jetro.go-jp 8. www.maff.go.jp (1) Fishery management a Number of enterprises by type of organization b Number of enterprises by class c Number of fishery households d Number of persons engaged in fisheries by sex and age e Economy of fishery household (2) Means and facilities for fishery production a Fishing vessels for marine fisheries b Designated fishing ports c Ice-making, cold strage and refrigerating plants d Number of fishery product processing plants (3) Fishery production a By major types of fisheries b By major fish species (4) Production of processed fishery products (5) Supply and demand of fishery products a Fishes and shellfishes b Whale meat and seaweeds 9. Ministry of Agricultural, Forestry and Fishery. Annual report on the development in the Fisheries in FY 2002, 33 trang 10. Ministry of Agricultural, Forestry and Fishery. Annual report on the development in the Fisheries in FY 2003, 49trang 11. Ministry of Agricultural, Forestry and Fishery. Annual report on the development in the Fisheries in FY 2004, 33trang. 12. JETRO & ICTC, 1997. Thị trường Nhật Bản/ - Hà Nội: NXB, Văn hoá Thông tin, 259 trang. 13. Ministry of Agricultural, Forestry and Fishery, 2003. Produduction of Processed Fishery Products/, 4 tr (Bảng số liệu thống kê các mặt hàng chế biến). 14. Ministry of Agricultural, Forestry and Fishery, 2002. Report on Agricultural, Forestry, and Fishery Trades in 2002 (Summary)/, 43 trang. 15. JETRO, 2004. Jetro Marketing Guidebook for Major Import Products (Tài liệu phôtô, từ trang 184 đến 195. Mục 14. Shrimp and Crab/, 12 tr. 16. JETRO,2004. Jetro Marketing Guidebook for Major Import Products (Tài liệu phôtô, từ trang 196 đến 209 - Mục 15. Tuna/, 14 tr). Fisheries Informatic Centre - Ministry of Agriculture and Rural Development Tel: 84.4.7716578, 8343182, 8318041 Fax: 84.4.7716578 Địa chỉ: Số 10 Nguyễn Công Hoan - Email:ttam.bts@hn.vnn.vn