Phần mềm mã nguồn mở Calibre 4.23.0 – Giải pháp xây dựng thư viện ebook cá nhân

PHẦN MỀM MÃ NGUỒN MỞ CALIBRE 4.23.0 – GIẢI PHÁP XÂY DỰNG THƯ VIỆN EBOOK CÁ NHÂN Trần Minh Nhớ1* Tóm tắt: Giới thiệu nguồn gốc, cùng các tính năng nổi bật của phần mềm mã nguồn mở “Calibre” phiên bản 4.23.0. Trên cơ sở nghiên cứu thực hành phần mềm, tác giả trình bày khái quát quá trình ứng dụng phần mềm để xây dựng thư viện ebook cá nhân trên máy tính, cũng như các thao tác thực hành quản trị phần mềm để quản lý và khai thác ebook hiệu quả. Từ khóa: Phần mềm mã nguồn mở; Phần mềm Calibre; Phần mềm quản lý ebook. 1. ĐẶT VẤN ĐỀ Xã hội ngày càng tiến bộ và phát triển, nhu cầu về tri thức của con người ngày càng cao, chính vì vậy khối lượng thông tin, tài liệu ngày càng gia tăng một cách nhanh chóng, và bất kỳ cá nhân, tổ chức nào cũng có thể sở hữu cho mình các bộ sưu tập tài nguyên thông tin khổng lồ, đặc biệt là các bộ sưu tập tài liệu điện tử/số để phục vụ cho những mục đích chuyên biệt của mình trong công việc và cuộc sống. Ebook (còn gọi Sách điện tử) một loại hình tài liệu đang được nhiều người quan tâm lựa chọn bởi sự tiện lợi trong sử dụng và lưu trữ. Hiện nay, với sự phát triển vượt bậc của công nghệ, ebook ngày càng phong phú về các loại định dạng để phù hợp với nhiều loại thiết bị đọc và chạy trên nhiều ứng dụng khác nhau. Sự phổ biến của ebook đã kéo theo sự phát triển đa dạng các sản phẩm phần mềm/ứng dụng để quản * Trung tâm Thông tin – Thư viện, Trường Đại học Hoa Sen. 708 PHÁT TRIỂN MÔ HÌNH TRUNG TÂM TRI THỨC SỐ CHO CÁC THƯ VIỆN VIỆT NAM lý và đọc ebook, đặc biệt là các sản phẩm mã nguồn mở. Tuy nhiên, để chọn được một phần mềm/ứng dụng phù hợp với điều kiện kinh phí và hiệu quả sử dụng là một vấn đề đặt ra. Trong phạm vi bài viết này, tác giả giới thiệu đến người dùng phần mềm mã nguồn mở “Calibre” phiên bản 4.23.0, đây được coi là giải pháp hữu hiệu cho những vấn đề đặt ra ở trên. Với nhiều tính năng nổi bật, phần mềm có thể đáp ứng tốt các yêu cầu trong việc quản lý và khai thác các kho ebook trên máy tính của người dùng. 2. ĐÔI NÉT VỀ PHẦN MỀM CALIBRE Calibre là một phần mềm quản lý thư viện sách điện tử (ebook) đa nền tảng, mã nguồn mở. Hỗ trợ người dùng sắp xếp ebook theo các tiêu chí khác nhau để dễ dàng theo dõi và tìm kiếm, đồng thời giúp chuyển đổi ebook sang nhiều định dạng khác nhau để phù hợp với nhiều thiết bị sử dụng. Phần mềm được viết và phát triển bởi Kovid Goyal, một tiến sĩ người Ấn Độ, chuyên ngành điện toán lượng tử của Học viện Công nghệ California (CalTech), cũng là một nhà thơ và nhà triết học [2]. Ngày 31 tháng 10 năm 2006, khi Sony giới thiệu máy đọc ebook PRS-500, Kovid Goyal đã bắt đầu phát triển libprs500, nhằm mục đích cho phép sử dụng các định dạng PRS-500 trên Linux. Năm 2008, nhận thấy việc quản lý và sử dụng ebook của mình trở nên khó khăn khi số lượng ebook trong các bộ sưu tập ngày càng tăng, ông đã quyết định viết một giao diện đồ họa cho libprs500, sau đó đổi tên thành “Calibre” và phát triển không ngừng các phiên bản như hiện nay [1]. Calibre hiện có nhiều phiên bản dành cho các hệ điều hành khác nhau như: Windows (8 và 10), Windows 64bit, MacOS và Linux. Phiên bản mới nhất hiện nay của phần mềm là Calibre 4.23.0. Các thiết bị mà Calibre có thể hỗ trợ tốt như: Máy tính dùng hệ điều hành Windows (8 và 10), Windows 64bit, MacOS và Linux; iPhone/iPod Touch + Stanza; Android + Wordplayer; Sony Reader PRS 500/505/700; và Các thiết bị đọc sách chuyên nghiệp (với định dạng ePUB). 709 PHẦN MỀM MÃ NGUỒN MỞ CALIBRE 4.23.0– GIẢI PHÁP XÂY DỰNG THƯ VIỆN EBOOK CÁ NHÂN Các tính năng chính của phần mềm: (1) Quản lý ebook: Calibre cho phép người dùng quản lý ebook với nhiều thông tin cụ thể như: Tên sách (Title), Tên tác giả (Author), Nhà xuất bản (Publisher), Bộ sách (Series), Ngôn ngữ (Languages), Dung lượng (Size), Số ISBN,... Hiển thị ở dạng danh mục được sắp xếp theo trật tự chữ cái A-Z theo tên sách giúp cho người dùng dễ theo dõi và tìm kiếm. (2) Tự động cập nhật siêu dữ liệu (metadata) cho ebook: Calibre có thể tải xuống các siêu dữ liệu và tự động cập nhật hoàn chỉnh các trường mô tả thông tin cho ebook (bao gồm tên sách, tác giả, nhà xuất bản, năm xuất bản, ISBN, từ khóa, bìa sách, tóm tắt nội dung,). Các siêu dữ liệu này được lấy từ nhiều nguồn khác nhau trên Internet: ISBNdb, Google Books, Amazon, các cơ sở dữ liệu truy cập mở (Internet Archive, Munsey’s Magazine, and Project Gutenberg,) hay các trang mạng xã hội dành cho người đọc: Goodreads và LibraryThing. (3) Chỉnh sửa ebook: Trình chỉnh sửa của Calibre cho phép người dùng chỉnh sửa ebook (thay đổi phông chữ, cỡ chữ, lề, siêu dữ liệu, hoặc thêm một mục lục được tạo tự động,...) ở các định dạng phổ biến như EPUB hoặc Kindle dễ dàng và hiệu quả. (4) Xem ebook: Trình xem ebook của Calibre được tích hợp khá hoàn hảo, cho phép xem hầu hết các định dạng ebook, từ những định dạng phổ biến: HTML, LIT, DOCX, PDF, PDB, RTF, TXT đến những định dạng kém phổ biến hơn: CBZ, CBR, CBC, EPUB, FB2, MOBI, ODT, PML, RB, Hỗ trợ đầy đủ cho mục lục, bookmarks, CSS, chế độ tham chiếu, in ấn, sao chép, xem nhiều trang, (5) Chuyển đổi định dạng ebook: Calibre có khả năng chuyển đổi ebook sang nhiều định dạng khác nhau (EPUB, AZW3, MOBI, DOCX, FB2, HTMLZ, LIT, LRF, PDB, PDF, PMLZ, RB, RTF,) để phù hợp với nhiều thiết bị, đảm bảo chất lượng ebook sau chuyển đổi (không lỗi font chữ), và có thể tự động phát hiện/tạo lập cấu trúc cho ebook như chương, mục lục. (6) Tải tin tức/tạp chí từ các Website: Calibre có thể tự động cập nhật tin tức/tạp chí từ hàng trăm Website hoặc RSS feeds khác nhau như: The Economist, New York Times, BBC News, National Geographic, 710 PHÁT TRIỂN MÔ HÌNH TRUNG TÂM TRI THỨC SỐ CHO CÁC THƯ VIỆN VIỆT NAM CNN, The Wall Street Journal, Science American, Wired Magazine, Forbes, Ars Technica, định dạng tin tức/tạp chí đầu vào ebook và tải lên thiết bị kết nối. (7) Chia sẻ và sao lưu dữ liệu: Với một máy chủ Web dùng để lưu trữ ebook trên Calibre, người dùng có thể chia sẻ một cách an toàn một số hoặc tất cả ebook của mình với bất kỳ ai qua email hoặc tự truy cập chúng từ bất cứ đâu, sử dụng bất kỳ thiết bị nào, kể cả hoạt động ngoại tuyến. Calibre cũng có một số tính năng sao lưu và nhập/xuất dữ liệu đảm bảo tính an toàn và tính di động cho thư viện ebook đã tạo lập. 3. ỨNG DỤNG PHẦN MỀM CALIBRE TRONG VIỆC XÂY DỰNG THƯ VIỆN EBOOK CÁ NHÂN 3.1. Cài đặt phần mềm Tùy theo thiết bị đang sử dụng (trừ điện thoại di động và máy tính bảng không được hỗ trợ), người dùng có thể lựa chọn phiên bản Calibre phù hợp để cài đặt. Có thể sử dụng phiên bản Calibre Portable để cài đặt và sử dụng bởi sự linh động trong quá trình chuyển dời thư viện ebook về sau. Người dùng có thể dễ dàng copy toàn bộ folder Calibre Portable (chứa cả dữ liệu và phần mềm đã được cấu hình trước đó) chuyển sang một thiết bị tương tự để tiếp tục sử dụng, không mất thời gian để cài đặt lại phần mềm, cũng như dữ liệu được đảm bảo nguyên vẹn. Để cài đặt phần mềm, người dùng có thể truy cập vào trang chủ Calibre: https://calibre-ebook.com/ chọn tải phiên bản Calibre phù hợp nhất với thiết bị của mình và tiến hành các bước cài đặt. Đối với máy tính sử dụng hệ điều hành GNU/Linux Ubuntu, người dùng có thể cài đặt Calibre trực tiếp từ Trung tâm phần mềm của Ubuntu (Ubuntu Software). Trong quá trình cài đặt, người dùng có thể lựa chọn ngôn ngữ sử dụng phần mềm tiếng Việt, tiếng Anh hoặc ngôn ngữ khác để thuận tiện cho quá trình sử dụng về sau. 3.2. Cấu hình giao diện thư viện Calibre Sau khi cài đặt, người dùng cũng có thể thiết lập lại ngôn ngữ sử dụng phần mềm theo yêu cầu của mình (thao tác: Preferences/ Change 711 PHẦN MỀM MÃ NGUỒN MỞ CALIBRE 4.23.0– GIẢI PHÁP XÂY DỰNG THƯ VIỆN EBOOK CÁ NHÂN calibre behavior/ Look & feel/ Chọn ngôn ngữ ở mục “Choose language:”/ Khởi động lại phần mềm). Trên giao diện chính của phần mềm, người dùng có thể tùy chỉnh hiển thị ebook theo dạng danh mục sách (có đầy đủ các thông tin như: tên sách, tên tác giả, dung lượng file, nhà xuất bản, năm xuất bản, ngôn ngữ, số ISBN,...), hoặc theo hình ảnh bìa sách (Cover gird), hoặc theo chế độ trình chiếu bìa sách (Cover browser), riêng với danh mục sách, người dùng có thể tùy chọn thêm/bớt các cột thông tin liên quan đến ebook để danh mục hiển thị theo ý mình (thao tác: Preferences/ Change calibre behavior/ Add your own columns/ Check chọn mục thông tin được hiển thị). Hình 1: Giao diện chính của Calibre Ngoài ra, người dùng có thể ẩn/hiện các hiển thị khác trên giao diện chính phần mềm như: công cụ tìm kiếm ebook (Search bar), trình duyệt theo nhãn (Tag browser), Thông tin chi tiết sách (Book details), (thao tác: Layout/ Ẩn/hiện các các hiển thị). 3.3. Tạo lập và quản trị thư viện ebook trên Calibre Trước khi cập nhật ebook lên phần mềm, người dùng cần tạo mới một thư viện lưu trữ hoặc định lại đường dẫn đến một thư viện lưu trữ đã tạo lập trước đó - đây là nơi lưu giữ toàn bộ các metadata liên 712 PHÁT TRIỂN MÔ HÌNH TRUNG TÂM TRI THỨC SỐ CHO CÁC THƯ VIỆN VIỆT NAM quan đến ebook (thao tác: Calibre Library/ Switch/create library). Đối với trường hợp sử dụng phiên bản Calibre Portable có thể sử dụng thư viện mặc định (Calibre Library) phần mềm tạo sẵn trong quá trình cài đặt để lưu trữ các ebook nhằm giúp cho việc di chuyển dữ liệu về sau dễ dàng và đảm bảo tính toàn vẹn. Người dùng cần tính toán và chọn nơi đặt thư viện lưu trữ ebook (ổ đĩa trên thiết bị) cho phù hợp với sự gia tăng về số lượng và dung lượng các ebook trong tương lai. Ngoài ra, người dùng cần thống nhất trong việc đặt tên file ebook, đơn giản và hiệu quả nhất là đặt theo tên sách, ví dụ: “Principles of hotel management.pdf”, “Principles of economics.epub”, nhằm mục đích giúp phần mềm tự động cập nhật chính xác các metadata cho ebook. Ngoài ra, nó còn giúp quản lý, tìm kiếm và đối chiếu các ebook trên phần mềm dễ dàng trong trường hợp cần kiểm tra hoặc chỉnh sửa lại các metadata. Quá trình tạo lập và quản trị thư viện ebook trên Calibre gồm 3 bước cơ bản sau:  Bước 1: Thêm ebook vào thư viện Calibre: - Cách 1: Đây là cách đơn giản nhất, người dùng có thể kéo và thả ebook từ thư mục (nguồn) lưu trữ ebook trên máy tính vào phần mềm, - Cách 2: Người dùng có thể dùng chức năng Add books trên phần mềm để đưa từng ebook hoặc tất cả các từ thư mục (nguồn) lưu trữ ebook vào phần mềm.  Bước 2: Hoàn chỉnh các thông tin mô tả ebook trên Calibre: Đây là một công tác rất quan trọng trong quá trình tạo lập thư viện ebook trên phần mềm, giúp cho việc tra cứu và khai thác ebook về sau hiệu quả. - Để đảm bảo các thông tin mô tả ebook chính xác, người dùng sử dụng chức năng Edit matadata để kiểm tra, bổ sung hoặc chỉnh sửa lại matadata. Trong trường hợp phần mềm không cập nhật được hoặc cập nhật không chính xác các thông tin về ebook (do có nhiều tên sách trùng lặp trong các cơ sở dữ liệu trực tuyến mà phần mềm chọn làm nguồn cập nhật) thì người dùng phải thực hiện biên mục thủ công hoàn chỉnh các trường thông tin mô tả ebook trên phần mềm. 713 PHẦN MỀM MÃ NGUỒN MỞ CALIBRE 4.23.0– GIẢI PHÁP XÂY DỰNG THƯ VIỆN EBOOK CÁ NHÂN Hình 2: Giao diện chỉnh sửa siêu dữ liệu (metadata) của Calibre - Trong trường hợp, người dùng muốn xóa bỏ các ebook và các matadata trùng lặp hoặc không cần thiết lưu trữ có thể sử dụng chức năng Remove books của phần mềm để xóa một hoặc nhiều ebook ra khỏi thư viện Calibre.  Bước 3: Tìm kiếm và khai thác ebook trên Calibre: - Sau khi hoàn tất việc tạo lập thư viện ebook trên phần mềm, người dùng có thể dễ dàng tìm kiếm nhanh các ebook bằng công cụ Search bar trên giao diện chính của phần mềm hoặc xây dựng các truy vấn tìm kiếm nâng cao bằng chức năng Advanced search (nằm bên trái công cụ tìm kiếm) để tìm chính xác ebook cần tìm. Ngoài ra, người dùng cũng có thể duyệt tìm ebook theo: Tác giả (Authors), Ngôn ngữ (Languages), Bộ sách (Series), Dạng file ebook (Format), Nhà xuất bản (Pub- lisher), Từ khóa (Tags), ở thanh bên Categories. - Các kết quả tìm kiếm có thể được lưu lại bằng chức năng Saved search của phần mềm để người dùng có thể dễ dàng xem lại các ebook phù hợp nhất với đề tài, vấn đề mình nghiên cứu. - Trên giao diện kết quả tìm kiếm, người dùng có thể chọn đọc ebook bằng công cụ mặc định của phần mềm E-book viewer hoặc chọn 714 PHÁT TRIỂN MÔ HÌNH TRUNG TÂM TRI THỨC SỐ CHO CÁC THƯ VIỆN VIỆT NAM đọc theo định dạng file gốc ebook (khi máy tính có cài đặt các phần mềm hỗ trợ đọc file). 4. KẾT LUẬN Dù là một phần mềm miễn phí nhưng Calibre có khá đầy đủ các tính năng, hoàn toàn có thể ứng dụng vào việc xây dựng thư viện ebook cho cá nhân, đặc biệt là cho các nhà nghiên cứu trong bối cảnh nguồn tài liệu tham khảo phục vụ cho các đề tài nghiên cứu, công trình khoa học ngày một gia tăng theo thời gian và cần được lưu trữ. Với các ưu điểm nổi bật như: không tốn chi phí mua, được cập nhật thường xuyên các phiên bản mới, hỗ trợ đa ngôn ngữ (trong đó có tiếng Việt), trình xem ebook đọc được hầu hết các định dạng, giao diện đơn giản và dễ thao tác quản trị, phần mềm mã nguồn mở Calibre được coi là một trong những giải pháp hữu hiệu trong quản lý và khai thác các nguồn ebook hiện nay. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Kovid Goya, About caliber. Truy cập ngày 25/07/2020 tại địa chỉ: https:// calibre-ebook.com/about#history 2. Softonic Editorial Team (2013), Interview: Kovid Goyal, creator of Calibre. Truy cập ngày 25/07/2020 tại địa chỉ: https://en.softonic.com/articles/ interview-kovid-goyal-creator-of-calibre