Sinh hoạt tín ngưỡng trong gia đình Việt Nam: Những đặc trưng cơ bản

14 Nghiên cứu Tôn giáo. Số 7 – 2018 NGUYỄN NGỌC MAI* SINH HOẠT TÍN NGƯỠNG TRONG GIA ĐÌNH VIỆT NAM: NHỮNG ĐẶC TRƯNG CƠ BẢN Tóm tắt: Việt Nam là một đất nước nhiều tộc người. Mỗi tộc người, nhóm tộc người đều có những khuôn mẫu văn hóa và hệ thống các hoạt động TNTG riêng. Bài viết này ngoài việc nhận diện các sinh hoạt tín ngưỡng trong gia đình người Việt và một số tộc người thiểu số,còn đưa ra một số đặc trưng cơ bản trong sinh hoạt tín ngưỡng của gia đình người Việt và gia đình các tộc người thiểu số, qua đó rút ra các đặc điểm chung, riêng và mối dây liên hệ gắn bó tộc người. Từ khóa: Sinh hoạt tín ngưỡng; hoạt động TNTG; gia đình Việt Nam. 1. Sinh hoạt tín ngưỡng trong gia đình Việt Nam - Những nét cơ bản Sinh hoạt tín ngưỡng trong gia đình Việt Nam nói chung rất phong phú và đa dạng. Trên thực tế, các gia đình tín ngưỡng cũng là các gia đình sở hữu đa niềm tin tôn giáo và thờ cúng khá nhiều các đối tượng thiêng, trong đó phổ biến là tin vào linh hồn tổ tiên, thần thánh, Phật/Bồ Tát, và cả Chúa Jesus. Tuy nhiên, Allah lại gần như không phải là đấng thiêng mà các gia đình tín ngưỡng quan tâm. Khảo sát của Viện Nghiên cứu Tôn giáo trong năm 2017 cho biết với 205 hộ gia đình tín ngưỡng1 thì tỷ lệ tin và thờ cúng giữa các đối tượng thiêng trong gia đình là ngang nhau (xem Biểu đồ 1). * Viện nghiên cứu Tôn giáo, Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam. Bài viết này được thực hiện trong khuôn khổ đề tài khoa học Hoạt động tín ngưỡng - tôn giáo trong gia đình Việt Nam hiện nay do Nguyễn Quốc Tuấn (Viện Nghiên cứu Tôn giáo, Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam) làm chủ nhiệm. Ngày nhận bài: 11/7/2018; Ngày biên tập: 16//7/2018; Ngày duyệt đăng: 23/7/2018. Nguyễn Ngọc Mai. Sinh hoạt tín ngưỡng trong gia đình Việt Nam 15 Mặc dù tư liệu khảo sát cho thấy tổ tiên được tin và thờ chiếm tỷ lệ cao nhất trong các gia đình tín ngưỡng, sau đó là các vị thần/ thánh, đứng thứ ba mới là Phật và các vị Bồ tát. Tuy nhiên, cũng đã xuất hiện tỷ lệ nhỏ các gia đình tín ngưỡng tin và thờ Thiên Chúa và một số đối tượng khác. Điều này được lý giải bởi sự biến động về nền tảng cấu trúc gia đình người Việt khoảng vài chục năm trở lại đây, đó là tỷ lệ gia đình hạt nhân ngày một phổ biến, xuất hiện các loại hình gia đình mới: gia đình đơn thân, gia đình cùng giới và gia đình đa tôn giáo (tức là trong một gia đình có từ hai tôn giáo trở lên). Vì vậy, sinh hoạt tín ngưỡng, tôn giáo trong gia đình người Việt cũng do đó mà càng trở nên đa dạng và phức tạp hơn. Đối với các loại hình gia đình tín ngưỡng thì điểm nổi bật là các sinh hoạt tín ngưỡng tôn giáo trong gia đình chủ yếu liên quan đến các hoạt động cúng tế tổ tiên và thần thánh. Cúng lễ tổ tiên trong phạm vị gia đình theo trực hệ từ 3 đến 5 đời; cúng tế thủy tổ theo quy mô dòng họ. Hoạt động này vừa là cách để thực hiện các chiều kích ứng xử giữa hiện tại với quá khứ: tỏ lòng biết ơn giữa con cháu với tổ tiên ông bà; mong muốn ông bà tổ tiên phù hộ độ trì cho con cháu; Các hành vi cúng lễ qua giỗ chạp thực chất là một cách thể hiện sự kết nối liên thông giữa hai thế giới: thế giới của người sống với thế giới của người đã mất. Thậm chí nhiều gia đình còn mong muốn gặp lại người thân đã mất của mình ở thế giới khác có đầy đủ hay thiếu thốn, có trách phạt hay hài lòng với người còn đang sống, vì thế ngoài hoạt động cúng tết, chết giỗ, nhiều gia đình người Việt trong những năm gần gây còn tổ chức thêm nhiều các hoạt động khác: Xem bói, cầu an, giải hạn, gọi hồn, tạ mộ, 16 Nghiên cứu Tôn giáo. Số 7 - 2018 phả độ gia tiên, lên đồng hầu bóng, v.v Những hoạt động này trước giai đoạn Đổi mới gần như đã bị hạn chế, thậm chí có hoạt động đã bị xóa bỏ, nhưng khoảng vài chục năm trở lại đây nhiều hoạt động đã hồi phục và ngày càng trở nên khá phổ biến. Các nghiên cứu của chúng tôi cho thấy khi tổ chức các hoạt động này ở các gia đình vừa thể hiện sự quan tâm, mong muốn báo đáp của người sống với người đã chết, nhưng lại vừa thể hiện sự sợ hãi, bất an của người còn đang sống. Đặc biệt tâm lý tổ chức các hoạt động này vì mục đích cầu tổ tiên, thần thánh phù độ cho làm ăn phát đạt, thăng tiến quan lộ cũng chi phối khá nhiều ở các gia đình người Việt. Trong khi đó các hoạt động này không phổ biến ở các gia đình tộc người thiểu số (xem Biểu đồ 2). Nếu làm phép so sánh những hoạt động này giữa gia đình người Việt và gia đình các tộc người thiểu số cho thấy kết quả như sau (Bảng1): Bảng1: Các hoạt động TN Gia đình người Việt (tỷ lệ%) Gia đình các tộc người thiểu số (tỷ lệ%) Cúng mụ cho trẻ mới sinh 46.5 30.8 Cắt tiền duyên 3.1 2.6 Di cung hoán số 2.7 2.6 Tế lễ thần/ thánh 13.5 17.9 Cúng tế tổ họ, tổ nghề 26.2 28.2 Bốc bát nhang 38.3 17.9 Chữa động mộ 5.6 7.7 Gội hồn, áp vong 5.4 2.6 Nguyễn Ngọc Mai. Sinh hoạt tín ngưỡng trong gia đình Việt Nam 17 Lấy bùa, ngải 1.8 2.6 Hóa giải trùng tang 2.9 5.1 Các lễ thức trong tang ma 73.3 71.8 (Nguồn: Số liệu khảo sát của đề tài “các hoạt động TNTG trong gia đình Việt Nam do Viện Nghiên cứu Tôn giáo chủ trì thực hiện năm 2017) Nhìn vào bảng trên, thấy rất rõ các gia đình tín ngưỡng giữa người Việt và gia đình người dân tộc thiểu số tiến hành khá nhiều các hoạt động tín ngưỡng, nhưng không đều nhau. Mặc dù các hoạt động liên quan đến người chết vẫn là cao nhất, sau đó là đón một người mới chào đời được thực thi nhiều thứ hai. Ngoài ra, các hoạt động mang tính TNTG khác như: xem bói, xem ngày giờ, làm lễ cũng được thực thi khi trong gia đình có các sự kiện (mua nhà, đất, xây nhà, hôn sự, đi làm ăn xa - xem Biểu đồ 3). Như vậy, đối với các gia đình tín ngưỡng nói chung, các hoạt động tín ngưỡng diễn ra khá nhiều. Điều này cho thấy tính trông chờ, lệ thuộc vào các tha lực bên ngoài, phụ thuộc vào các thứ vô hình, siêu hình ở các gia đình tín ngưỡng khá cao. Điều đặc biệt là mục đích của các hoạt động tín ngưỡng ở các gia đình Việt Nam không chỉ để giải đáp các câu hỏi tối thượng mà còn là để giải quyết các mục đích hiện sinh. Sinh hoạt tín ngưỡng, tôn giáo trong gia đình người Việt còn thể hiện rất rõ tâm lý đòi hỏi, cầu xin cho những nhu cầu của cuộc sống hằng ngày: cầu ông bà tổ tiên phù hộ cho sức khỏe, mua may bán đắt, 18 Nghiên cứu Tôn giáo. Số 7 - 2018 học hành thi cử, bán đất bán nhà, Những cầu xin mang tính thực dụng này không phải bây giờ mới có nhưng càng những năm gần đây, khi kinh tế thị trường phát triển mạnh mẽ, những nhu cầu này càng rõ nét và như vậy thì chiều cạnh biết ơn, tạo lý do cho xum họp gia đình chỉ là một trong những chức năng của thực hành tín ngưỡng. Bảng 2: Mục đích của các thực hành tín ngưỡng STT Các mục đích Ở các gia đình người Việt Ở các tộc người 1 Bày tỏ niềm tin tôn giáo 81.0 80.3 2 Liên hệ với đấng thiêng 57.5 53.3 3 Tìm kiếm sự che chở 69.2 69.3 4 Giải quyết vấn đề của cá nhân sau khi chết 51.7 44.2 5 Cầu cho làm ăn 56.4 49.6 6 Cầu chữa bệnh 44.4 40.9 7 Duy trì truyền thống văn hóa 46.9 35.8 8 Tìm kiếm sự tư vấn từ các chức sắc TGTN 30.9 23.4 9 Để tham gia sinh hoạt cộng đồng 40,0 36.5 10 Để kết nối các thành viên trong gia đình 40.6 29.2 (Nguồn điều tra của đề tài: Hoạt động tín ngưỡng trong gia đình Việt Nam năm 2017) Như vậy, trong sinh hoạt tín ngưỡng bên cạnh các mục đích thuần túy tôn giáo (mục đích 1,2,3,4), các gia đình người Việt và cả các tộc người ở Việt Nam còn lồng ghép khá nhiều các mục đích khác nhằm đáp ứng các nhu cầu của cuộc sống, làm ăn (mục đích thứ 5). Các nhu cầu này ngày càng thể hiện rõ rệt và gia tăng thể hiện ở hình thức thực hành thờ cúng thần tài ngày càng phổ biến ở các gia đình người Việt hiện nay (xem biểu đồ 4). Nguyễn Ngọc Mai. Sinh hoạt tín ngưỡng trong gia đình Việt Nam 19 (Nguồn: Điều tra của đề tài: Niềm tin và thực hành tôn giáo (Nghiên cứu trường hợp thờ thần, thánh ở châu thổ Bắc Bộ Việt Nam, năm 2015) Một biểu hiện khác trong sinh hoạt tín ngưỡng tại nhà của các gia đình người Việt hiện nay là việc tổ chức các hoạt động cúng lễ tổ tiên, cha mẹ đã mất không chỉ tập trung ở nhà con cả, con trai nữa mà các con đều có thể lập bàn thờ gia tiên, con gái cũng có thể lập ban thờ để thờ phụng tại nhà riêng của mình2. Nghiên cứu của Nguyễn Thị Minh Ngọc về thờ cúng tổ tiên của gia đình người Việt tại đô thị cho biết: “hoạt động thờ cúng tổ tiên từ chỗ tập trung tại nhà con trai trưởng chuyển sang tại nhà các thành viên gia đình. Hiện nay, tại nhiều gia đình đô thị, tổ chức cúng giỗ tập trung tại nhà con trai trưởng được chuyển thành tổ chức cúng giỗ tại từng gia đình thành viên trong gia đình. Vai trò của người phụ nữ trong cúng giỗ cũng đã thay đổi. Người phụ nữ không còn chỉ là người phụ trợ, chuẩn bị đồ cúng, nấu cơm cúng mà là người trực tiếp dâng đồ cúng lên ban thờ, trực tiếp làm chủ lễ thực hiện cúng giỗ tổ tiên”3. Lễ hội làng và tham gia vào các sinh hoạt tín ngưỡng trong lễ hội làng của các gia đình vùng nông thôn vẫn diễn ra phổ biến. Với tính chất là thời điểm mạnh trong không gian văn hóa làng xã, lễ hội làng (kể cả làng thuần nông và làng công thương nghiệp) ngày nay vẫn thu hút số đông các gia đình tham gia. Những ngày này, tất cả mọi thành viên trong gia đình, gia tộc đều được quyền thực thi nguyện vọng và ước muốn của mình. Vừa là để tham gia thực hành nghi lễ tế thần nhưng cũng là dịp toàn dân trong bản hạt đều có dịp mở mày mở mặt với nhau và với thiên hạ. Người ta đua nhau, thi với nhau về sản vật chăn nuôi, trồng cấy, cũng là ngày từ người chân lấm hàn vi nhất trong làng cũng có dịp được mặc manh áo mới để “ngẩng mặt” với hàng xóm, cũng là ngày dân thiên hạ nô nức tới/đi trảy hội để giao lưu, để đổi trao và cũng là để học hỏi, tìm hiểu nhau (ngày nay những 20 Nghiên cứu Tôn giáo. Số 7 - 2018 sắc thái này vẫn giữ nguyên nếp cũ)4. Từ những hội lễ, lễ hội này mà các tài năng cá nhân không còn bị bó cứng, vây bủa trong gia đình để bung nở trong một không gian mới. Không hiếm các cá nhân đã vượt ngưỡng từ đây mà trở thành những nghệ nhân dân gian xuất sắc có nhiều công lao trong sáng tác, xây dựng nền nghệ thuật dân gian đặc sắc. Ở khía cạnh này, thực hành các hoạt động tín ngưỡng không chỉ là biểu diễn cho thần linh xem; tế lễ thần thánh mà còn là cơ hội để tâm hồn, tài năng con người lam lũ được thăng hoa và biểu diễn tại không gian thiêng chính là cái cớ để mọi hành vi nghệ thuật có thể vượt ngưỡng mà không lo sợ bị khống chế, trừng phạt. Nhờ những không gian đó mà hàng loạt các thế hệ nghệ nhân dân gian đã lần lượt được vinh danh và trở thành những viên ngọc sáng của nền văn nghệ dân gian mà các nghệ nhân quan họ, nghệ nhân sẩm, nghệ nhân hát văn, ca trù là những ví dụ. 2. Một số đặc trưng cơ bản trong sinh hoạt tín ngưỡng ở các gia đình người Việt Là dân tộc chủ thể, chiếm đại đa số dân số, cư trú chủ yếu khu vực đồng bằng, đô thị, lại tiếp thu nhiều yếu tố văn hóa ngoại nên sinh hoạt tín ngưỡng của các gia đình người Việt nổi lên một số đặc trưng sau: Trong sinh hoạt tín ngưỡng có sự lồng ghép khá nhiều các yếu tố cổ truyền và hiện đại; sự đan xen của các sắc thái tam giáo (Phật - Lão - Nho). Thể hiện rõ nhất trong sinh hoạt lên đồng thờ thánh/ thánh mẫu. Với tính chất mở, dễ dàng tiếp thu, cải biến và chỉ chú ý hình thức bên ngoài của các tôn giáo, chú trọng đến nhu cầu của chủ thể thực hành nên trong gia đình người Việt có thể có nhiều biểu tượng tôn giáo cùng song hành (cùng một gia đình có thể thờ cả Phật, thánh, tổ tiên), vì vậy sinh hoạt tín ngưỡng cũng đồng thời xảy ra nhiều hoạt động: cúng lễ tổ tiên, lên đồng hầu thánh, cúng Phật. Tính giới và biểu hiện đảo chiều về giới đã có nhiều thay đổi trong sinh hoạt tín ngưỡng ở gia đình người Việt thời gian gần đây thể hiện: về hình thức tổ chức sinh hoạt tín ngưỡng trong gia đình người Việt trong những năm gần đây đã có nhiều thay đổi thể hiện rất rõ ở những biểu hiện phân ly trong thờ cúng tổ tiên của gia đình. Trong khi sinh hoạt tín ngưỡng ở các gia đình tộc người thiểu số vẫn còn khá giản dị, việc duy trì tính biểu tượng tôn giáo vẫn còn mật độ cao thì ở người Nguyễn Ngọc Mai. Sinh hoạt tín ngưỡng trong gia đình Việt Nam 21 Việt sinh hoạt tín ngưỡng lại thiên về phong phú hình thức và thực dụng hơn, nhất là thời gian gần đây. Một đặc điểm khác trong sinh hoạt tín ngưỡng của các gia đình người Việt là sự gia tăng tổ chức các cuộc hành hương đi lễ tại các cơ sở tín ngưỡng tôn giáo bên ngoài phạm vi sinh sống của gia đình: đi khấn lễ thần/ thánh, đến chùa cúng Phật, đi xem lễ nhà thờ, đi lễ nơi xa,. Trong những hoạt động này thì mục đích kép thường là vừa cầu khấn, xin xỏ thánh thần, vừa là đi du lịch, thăm quan. Đặc trưng của những cách thức tổ chức này thường là gia đình tự tổ chức, nhóm bạn bè, bản hội tổ chức. Với hình thức sinh hoạt tín ngưỡng này, các gia đình người Việt đã tạo ra những tiền đề để các cá nhân bước ra ngoài khuôn khổ gia đình mà hòa vào một cộng đồng làng xã, xã hội lớn hơn. Lễ hội làng, lễ hội vùng chính là môi trường rộng lớn đó. Từ công dụng này mà sinh hoạt tín ngưỡng có tác dụng củng cố đoàn kết, thúc đẩy tương giao, liên thông giữa các cá nhân - gia đình - gia tộc - làng xã - vùng miền. 3. Sinh hoạt tín ngưỡng - tôn giáo trong gia đình các dân tộc thiểu số: Những đặc trưng cơ bản Xuất phát từ tư duy hồn linh luận, coi vạn vật đều có linh hồn và đều có khả năng chi phối lẫn nhau và chi phối tới con người, khi con người đau ốm là khi đó một hồn, vía nào đó bị thất lạc, nên một cá nhân bị đau yếu ở chỗ nào tức là do vía ở đó bị lạc nên phải mời thầy mo về làm lễ để gọi vía đó về. Ví dụ, người Thái quan niệm con người có tới 50 wại (vía) bên phải và 40 wại (vía) bên trái; người Mường cũng cho rằng con người có 90 hồn phân bố hai bên phải và trái của cơ thể; người Hmông cho rằng con người cũng có hồn vía và hồn vía này bị chi phối bởi ba tầng bên trên cõi trần: “Tầng thứ nhất là Ngưu vương, tầng thứ hai là Ngọc hoàng, tầng thứ ba là Bãi Bằng, Bãi Biển. Cả ba tầng này đều cai quản hoặc ảnh hưởng đến hồn con người ở trần gian; người Mảng cũng cho rằng, trẻ con hay ốm là do hồn thích đi chơi, thích khám phá thế giới và chưa hiểu biết nên thường bị rủ đi xa không nhớ đường về dẫn tới bị ốm”5; thậm chí còn xem bói dao để biết bệnh do ma nào làm hại6,. Điều này cho thấy những lời giải thích về nguồn cơn bệnh tật của các gia đình tộc người trong quá khứ là do ma làm (thậm chí vẫn còn chi phối đến ngày nay), tức là nhìn 22 Nghiên cứu Tôn giáo. Số 7 - 2018 nhận sự việc dưới góc độ tâm linh nhiều hơn là các chuẩn đoán khoa học. Việc xem xét, phán quyết những điều trên đều do thầy cúng định đoạt”7. Bản tính hồn nhiên, lại cư trú ở các khu vực vùng sâu, vùng xa còn hạn chế về y tế, giáo dục và các điều kiện cuộc sống khác nên trong quá khứ hầu hết sinh mệnh con người của các gia đình các dân tộc đều lệ thuộc vào đội ngũ các thầy cúng, thầy pháp. Họ tồn tại với nhiều tư cách và tên gọi khác nhau: Mo, Mỡi, Pháp sư, Then, Tào Họ là những người trực tiếp và dẫn dắt cộng đồng thực hành các hoạt động tín ngưỡng, vì vậy sinh hoạt tín ngưỡng trong đa số các tộc người thiểu số ở Việt Nam có đặc trưng cơ bản và nổi trội nhất đó là về số lượng nhiều và thường xuyên liên tục. Các hoạt động tín ngưỡng gần như gắn chặt với đời sống vòng đời của con người (từ khi sinh ra đến khi chết đi) và rất nhiều thực hành nghi lễ cũng gắn chặt với đời sống sản xuất, sinh kế của đồng bào. Xuất phát từ đó nên các lễ thức tôn giáo, tín ngưỡng chiếm tỷ lệ rất lớn trong đời sống sinh hoạt và đời sống tinh thần trong gia đình của các tộc người thiểu số trước đây. Tuy nhiên, trong khoảng vài chục năm trở lại đây nhiều lễ thức đã được loại bỏ, hoặc nếu có duy trì chỉ mang tính hình thức (cúng chữa bệnh được làm sau khi đã đi bệnh viện về). Trong quá khứ, do lệ thuộc vào thần linh nên sinh hoạt tín ngưỡng trong nhiều gia đình các tộc người ở Việt Nam còn là một hình thức để đoán biết/nhận biết các ý định của đối tượng thiêng. Ví dụ, lễ thức đón trứng vía của người Tày - Nùng (Cao Bằng) để biết được người bệnh trong gia đình có còn khả năng chữa khỏi hay không8; Hoặc trong cưới hỏi của người Mảng thì trước khi đi đòn dâu các Pò sứ (ông mối cả) cũng phải bói chân gà để hỏi xem chuyến đi có may mắn hay không9. Ở một khía cạnh khác trong đời sống xã hội của các tộc người thì sự trao truyền kinh nghiệm sống giữa các thế hệ rất hay được lồng ghép các yếu tố tôn giáo (làm cho có tính tôn giáo), rất có thể đó là cách/bí kíp để lưu truyền cho các thế hệ về các mật mã văn hóa, hoặc lịch sử tộc người, vì vậy không ngoại trừ nhiều hoạt động tín ngưỡng ở nhiều tộc người còn ẩn chứa rất nhiều các thông tin về tri thức bản địa. Ví dụ, trong việc chọn đất làm nhà hay làm nương; chọn vùng rừng thiêng, núi cấm, chọn đất làm nhà, làm nương... người Tày có quan niệm “Tỉ rườn kin pạng mả/Tỉ mạ kin pạng lăng”, nghĩa là: Đất Nguyễn Ngọc Mai. Sinh hoạt tín ngưỡng trong gia đình Việt Nam 23 nhà ăn về đằng trước/Đất mộ ăn về đằng sau). Điều này giống như một phương châm bất đổi khiến các gia đình hết sức chú ý chôn người chết chỗ đất tốt thì sẽ phù hộ cho con cháu; nhà được cất chỗ đất lành sẽ làm ăn phát đạt. Một đặc trưng khác là trong nhiều sinh hoạt tín ngưỡng trong các gia đình tộc người không chỉ là thực hiện các hoạt động tín ngưỡng mà còn là dịp để cộng đồng gia đình, gia tộc có dịp ôn lại lịch sử tộc người. Trong tang ma của nhiều tộc người tại các gia đình khi có người thân chết đi thì không bao giờ thiếu nghi thức mời thầy mo tới nhà làm nghi lễ đọc tang ca (Mường, Thái) quá trình đọc các áng tang ca của người Mường, người Thái, người Mông đều là những bài hát vần mà thầy mo đọc để dẫn đưa linh hồn ngược về quá khứ, trở về đúng với nơi của tổ tiên mình đang chờ đón với những ký, tín hiệu mà thầy mo dẫn dụ. Nghiên cứu các áng mo này đều cho thấy đó cũng là những bài hát vần chứa đầy những thông tin về lịch sử thiên di tộc người. Nhiều áng mo trong lễ tang của người thiểu số từ khởi đầu đến khi kết thúc là chuỗi những diễn biến và các sự kiện có giá trị. Đầu tiên là nói về “đạo hiếu làm người, giữa con cháu với cha mẹ tổ tiên, giữa những người trần gian với thế giới người âm, toàn bộ áng mo chứa đựng nhiều yếu tố huyền thoại vô cùng sáng tạo và độc đáo bởi trí tưởng tượng siêu phàm, đưa người nghe đến cảm giác đi vào một thế giới như thực, như mơ”10, đặc biệt là mo Kiện (người Mường), Mo lên trời (người Thái)11. Trong bối cảnh văn minh chưa hoặc không thiên về văn bản, chữ viết thì chính khi ngồi nghe tang ca để tiễn đưa người quá cố thì cũng là dịp để các cá nhân trong gia đình, dòng họ ghi nhớ về lịch sử tộc người của mình mà ý thức về cộng đồng, dân tộc. Đối với những tộc người chưa có chữ viết thì những lễ thức này có giá trị hết sức quan trọng trong việc truyền dạy lịch sử văn hóa tộc người theo lối truyền khẩu. Sinh hoạt tín ngưỡng tộc người, nhất là trong các lễ thức tang ma cũng là dịp để giáo dục người còn sống ghi nhớ công lao sinh thành, dưỡng dục của ông bà, cha mẹ, từ đó hồi hướng tâm linh, thay đổi nhận thức và điều chỉnh hành vi của người còn sống12. Trong tang ma của người Thái còn có lễ thức “khổn lúc pục tứn”13. Trong nghi lễ nay, thầy mo hát bài hát để đánh thức hồn dậy và chỉ cho hồn biết bây 24 Nghiên cứu Tôn giáo. Số 7 - 2018 giờ là ai, sẽ đi về đâu và kể về toàn bộ quá trình thai nghén, sinh đẻ và nuôi dưỡng, làm ăn cùng con cái, làng mạc cho đến lúc già chết như thế nào. Lễ thức này không chỉ góp phần yên ủi người đã mất mà còn có tác dụng chỉ ra quy luật sinh tồn con người và có tác dụng động viên, giảm đau thương cho người còn sống, an ủi linh hồn người chết. Người Thái xưa còn giữ tục ngồi bếp uống thuốc lá cây, ăn kiêng để trả nghĩa cho người mẹ đã mất cũng là một cách giáo dục rất tốt cho các thế hệ con cháu thấu nhớ công lao