Tóm tắt: Đô thị có khả năng thích ứng với biến đổi khí hậu (BĐKH) là đô thị đảm bảo việc cung
cấp và vận hành hệ thống hạ tầng đô thị cho người dân trong các tình huống xảy ra thiên tai do tác
động của BĐKH. Thành phố Hồ Chí Minh (TP.HCM) đang phải đối diện với những thách thức mới
do tác động của BĐKH. Để hạn chế nguy cơ của BĐKH đe dọa đến mục tiêu phát triển, thành phố
cần chủ động tăng cường khả năng thích ứng. BĐKH tác động đến đa lĩnh vực, do đó để đánh giá
khả năng thích ứng với BĐKH, nhóm nghiên cứu thực hiện khảo sát bằng phiếu hỏi đối với cán bộ
công chức quản lý các cấp tại TP.HCM ở 8 lĩnh vực (cơ sở hạ tầng, dịch vụ xã hội, môi trường, nhà
ở - xây dựng - quy hoạch, kinh tế, tư pháp, nghiên cứu, văn phòng - thống kê) dựa trên bộ tiêu chí
nhằm đánh giá khả năng thích ứng của các cấp, các ngành trước thách thức của BĐKH. Kết quả
đánh giá giúp nhận diện những mặt tồn tại từ đó sẽ có những kiến nghị về điều chỉnh trong công tác
quản lý tại TP.HCM nhằm nâng cao khả năng thích ứng với BĐKH của TP.HCM
13 trang |
Chia sẻ: thanhle95 | Lượt xem: 297 | Lượt tải: 0
Bạn đang xem nội dung tài liệu Thích ứng với biến đổi khí hậu trong mô hình quản lý đô thị tại thành phố Hồ Chí Minh, để tải tài liệu về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên
11TẠP CHÍ KHÍ TƯỢNG THỦY VĂNSố tháng 05 - 2020
BÀI BÁO KHOA HỌC
Ban Biên tập nhận bài: 12/4/2020 Ngày phản biện xong: 18/5/2020 Ngày đăng bài: 25/5/2020
THÍCH ỨNG VỚI BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU TRONG MÔ HÌNH
QUẢN LÝ ĐÔ THỊ TẠI THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
Trần Nhật Nguyên1, Trịnh Thị Minh Châu1, Lê Thị Phụng2,
Nguyễn Kỳ Phùng3
Tóm tắt: Đô thị có khả năng thích ứng với biến đổi khí hậu (BĐKH) là đô thị đảm bảo việc cung
cấp và vận hành hệ thống hạ tầng đô thị cho người dân trong các tình huống xảy ra thiên tai do tác
động của BĐKH. Thành phố Hồ Chí Minh (TP.HCM) đang phải đối diện với những thách thức mới
do tác động của BĐKH. Để hạn chế nguy cơ của BĐKH đe dọa đến mục tiêu phát triển, thành phố
cần chủ động tăng cường khả năng thích ứng. BĐKH tác động đến đa lĩnh vực, do đó để đánh giá
khả năng thích ứng với BĐKH, nhóm nghiên cứu thực hiện khảo sát bằng phiếu hỏi đối với cán bộ
công chức quản lý các cấp tại TP.HCM ở 8 lĩnh vực (cơ sở hạ tầng, dịch vụ xã hội, môi trường, nhà
ở - xây dựng - quy hoạch, kinh tế, tư pháp, nghiên cứu, văn phòng - thống kê) dựa trên bộ tiêu chí
nhằm đánh giá khả năng thích ứng của các cấp, các ngành trước thách thức của BĐKH. Kết quả
đánh giá giúp nhận diện những mặt tồn tại từ đó sẽ có những kiến nghị về điều chỉnh trong công tác
quản lý tại TP.HCM nhằm nâng cao khả năng thích ứng với BĐKH của TP.HCM.
Từ khóa: Biến đổi khí hậu, khả năng thích ứng, quản lý đô thị, Thành phố Hồ Chí Minh.
1. Giới thiệu chung
Nghiên cứu tiếp cận mô hình quản lý đô thị là
hệ thống gồm thể chế, chính sách, tổ chức bộ
máy, nguồn lực, cơ sở vật chất tác động đến các
đối tượng quản lý trong đô thị để thực hiện một
cách có hiệu quả các mục tiêu đảm bảo cho đô
thị phát triển ổn định bền vững, đảm bảo hài hòa
các lợi ích quốc gia, cộng đồng và cá nhân trước
mắt và lâu dài [1]. Khả năng thích ứng đề cập
đến mức độ điều chỉnh có thể trong hành động,
xử lý, cấu trúc của hệ thống đối với những biến
đổi dự kiến có thể xảy ra hay thực sự đã và đang
xảy ra của khí hậu [2-3]. Theo đó, nghiên cứu
xác định khả năng thích ứng với BĐKH của mô
hình quản lý đô thị tại TP.HCM là khả năng
thích nghi của các công cụ quản lý đô thị (bao
gồm thể chế, tổ chức, nguồn lực và cơ sở vật
chất) với một loạt những tình huống mới và
những biến động bất thường của BĐKH đến các
đối tượng quản lý.
Tiêu chí là thước đo do các nhà phân tích, nhà
quản lý đặt ra trong từng điều kiện và hoàn cảnh
cụ thể nhằm đạt được mục tiêu chính sách [4].
Tiêu chí thường được sử dụng để kiểm định hay
để đánh giá một đối tượng và được sử dụng làm
căn cứ để đánh giá, xếp loại, phân loại một sự
vật, hiện tượng. Để đánh giá đô thị có khả năng
thích ứng với BĐKH hay không có thể xem xét
đánh giá dựa trên các tiêu chí [5-6]. Ở nước ta,
đánh giá hoạt động quản lý nhà nước cũng được
nhiều nghiên cứu sử dụng bằng bộ tiêu chí, như
bộ tiêu chí thích ứng với BĐKH phục vụ công
tác quản lý nhà nước về BĐKH [7]; bộ tiêu chí
đánh giá khả năng đáp ứng do di dân trong điều
1Viện Nghiên cứu phát triển TPHCM
2Đại học Tài nguyên và môi trường TPHCM
3Sở Khoa học và Công nghệ TPHCM
Email: tnnguyen.hids@tphcm.gov.vn
DOI: 10.36335/VNJHM.2020(713).11-23
12 TẠP CHÍ KHÍ TƯỢNG THỦY VĂN
Số tháng 05 - 2020
BÀI BÁO KHOA HỌC
kiện BĐKH [8]; tiêu chí đánh giá mô hình nông
nghiệp thông minh thích ứng với biêń đôỉ khí
hậu ở Việt Nam, từ đó lựa chọn và đề xuất các
mô hình phù hợp để nhân rộng [9];. Như vậy,
sử dụng bộ tiêu chí để đánh giá một đối tượng
hoặc một hoạt động đã được nhiều nghiên cứu
áp dụng. Trong nghiên cứu này cũng tiếp cận
đánh giá khả năng thích ứng với BĐKH của mô
hình quản lý đô thị tại TP.HCM bằng bộ tiêu chí.
TP.HCM đang phát triển nhanh, mật độ đô thị
ngày càng tăng và đang phải đối mặt với những
thách thức của quá trình đô thị hóa. Ngoài ra,
Thành phố đang đối diện với những thách thức
mới nảy sinh do tác động của BĐKH và nước
biển dâng do TP.HCM là một trong 10 đô thị lớn
bị ảnh hưởng nặng nề bởi BĐKH [10]. Trong bối
cảnh BĐKH toàn cầu, ứng phó với BĐKH trở
thành một thách thức quan trọng đối với quản lý
đô thị TP.HCM. Thành phố đang hướng tới một
đô thị thích ứng với BĐKH và có khả năng
chống chịu trong tương lai, do đó cần thiết đánh
giá khả năng thích ứng của mô hình quản lý đô
thị tại TP.HCM như thế nào để nhận diện những
tồn tại hiện nay cần cải thiện.
2. Phương pháp nghiên cứu
2.1. Giới thiệu khu vực nghiên cứu
TP.HCM nằm trong vùng chuyển tiếp giữa
miền Ðông Nam bộ và đồng bằng sông Cửu
Long. Là đô thị hạt nhân, trung tâm tri thức,
trung tâm kinh tế tổng hợp đa chức năng hiện đại
ngang tầm với các đô thị trong khu vực Đông
Nam Á [11]. TP.HCM đã luôn duy trì tăng
trưởng ở mức cao và sự đóng góp của TP.HCM
cho cả nước ngày càng lớn. Theo Cục Thống kê
của TP.HCM, GRDP của thành phố năm 2019
đóng góp 22,27% cho GDP của cả nước. Bên
cạnh sự phát triển kinh tế, trong những năm qua,
thành phố đang phải đối mặt với những thách
thức của quá trình đô thị hóa. Quá trình đô thị
hoá mang lại nhiều hiệu quả tích cực song cũng
làm nảy sinh nhiều vấn đề bất cập trong quy
hoạch và quản lý đô thị liên quan đến các khía
cạnh về kinh tế - xã hội và môi trường [12]. Là
địa phương nằm phía hạ lưu của các con sông
lớn như sông Đồng Nai và sông Sài Gòn có địa
hình tương đối thấp (gần 63% diện tích có cao
độ tự nhiên < +1,5m), TP.HCM đang đối diện
với tình trạng ngập lụt không chỉ do mưa mà còn
chịu ảnh hưởng bởi thủy triều xâm nhập từ Biển
Đông. Bên cạnh đó, những vấn đề khác liên quan
đến quản lý đô thị như ùn tắc giao thông, ô
nhiễm môi trường ngày càng nghiêm trọng đã
ảnh hưởng không nhỏ đến khả năng đạt được các
mục tiêu phát triển của Thành phố trong tương
lai.
Để ứng phó tốt hơn trong điều kiện BĐKH
đòi hỏi phải nâng cao năng lực quản lý đô thị,
tăng cường sự phối hợp, chia sẻ thông tin giữa
các bên liên quan, có hệ thống thể chế chính sách
ứng phó phù hợp và đầu tư vào cơ sở hạ tầng đô
thị [5]. Đến nay, do chưa có định nghĩa mang
tính pháp lý về “quản lý đô thị” nên cách tiếp cận
về mô hình quản lý đô thị trong nghiên cứu dựa
trên các khái niệm được các nhà nghiên cứu đưa
ra. Theo đó, mô hình quản lý đô thị được xác
định là hệ thống gồm thể chế, chính sách, tổ chức
bộ máy, nguồn lực, cơ sở vật chất tác động đến
các đối tượng quản lý trong đô thị [1,13]. Dựa
trên tổng hợp các văn bản hiện hành, các nghiên
cứu liên quan và thực tế quản lý tại TP.HCM,
đối tượng trong mô hình quản lý đô thị được đề
cập trong nghiên cứu này gồm 8 lĩnh vực: cơ sở
hạ tầng, dịch vụ xã hội, môi trường, nhà ở - xây
dựng - quy hoạch, kinh tế, tư pháp, nghiên cứu,
văn phòng - thống kê. Về cơ bản, mô hình bộ
máy quản lý đô thị của một đô thị có vị trí, vai trò
đặc biệt như TP.HCM không khác gì mô hình
quản lý của các tỉnh, thành khác [14].
Với vai trò quan trọng trong khu vực và cả
nước, để đảm bảo các mục tiêu phát triển kinh tế
xã hội của TP.HCM, việc đánh giá khả năng
thích ứng với BĐKH của mô hình quản lý để xác
định những tồn tại, từ đó có giải pháp nâng cao
13TẠP CHÍ KHÍ TƯỢNG THỦY VĂNSố tháng 05 - 2020
BÀI BÁO KHOA HỌC
khả năng thích ứng của thành phố là cần thiết,
nhằm đạt được những thành quả về tăng trưởng
kinh tế theo hướng bền vững.
2.2.Phương pháp nghiên cứu
Để đánh giá thực trạng khả năng thích ứng
với BĐKH của mô hình quản lý đô thị tại
TP.HCM, nhóm nghiên cứu thực hiện theo các
bước sau [8]:
;k\GӵQJEӝWLrXFKtÿiQKJLi
;iFÿӏQKWUӑQJVӕFKRWLrXFKt
/ӵDFKӑQWKDQJÿRÿӇÿiQKJLiWLrXFKt
.KҧRViWÿiQKJLi 7әQJKӧS[ӱOêVӕOLӋX
2.2.1 Phương pháp xây dựng bộ tiêu chí
đánh giá
Để có cơ sở đề xuất bộ tiêu chí đánh giá,
nhóm nghiên cứu dựa trên học tập kinh nghiệm
của các nghiên cứu trong và ngoài nước [5-7,
8,15], điều chỉnh dựa trên cơ sở pháp lý của Việt
Nam và lấy ý kiến chuyên gia để đưa ra các tiêu
chí đánh giá phù hợp với định hướng phát triển
của TP.HCM trong bối cảnh BĐKH. Đồng thời,
chú trọng các đặc điểm sau đây: (1) Có thể lượng
hóa kết quả đánh giá; (2) Có thể thu thập được số
liệu/dữ liệu phục vụ đánh giá; (3) Phù hợp với
mục đích nghiên cứu; (3) Rõ ràng, dễ hiểu,
không trùng lắp.
Theo đó, nhóm nghiên cứu lựa chọn 6 tiêu chí
chính, bao gồm: (1) Nhận thức của cán bộ công
chức, viên chức về BĐKH; (2) Thể chế, chính
sách liên quan đến BĐKH; (3) Công tác phối
hợp với các bên liên quan; (4) Cơ cấu tổ chức,
nguồn nhân lực liên quan đến BĐKH; (5) Cơ chế
tài chính về BĐKH; (6) Cơ sở hạ tầng trong điều
kiện BĐKH. Mỗi tiêu chí chính sẽ được đánh giá
bằng các tiêu chi ́ phụ khác nhau để xem xét
nhiều khía cạnh liên quan và mỗi tiêu chí đánh
giá sẽ được lượng hóa bằng các giá trị tính toán
cụ thể dựa trên dựa trên kết quả khảo sát thực tế
đối với đối tượng đánh giá. Trong 6 tiêu chí
chính đề cập ở trên bao gồm 23 tiêu chí phụ
(bảng 3).
2.2.2 Xác định mức độ quan trọng của tiêu
chí thông qua trọng số
a) Lựa chọn phương pháp
Lựa chọn phương pháp phân tích thứ bậc
AHP (Analytic Hierarchy Process) [16] để xác
định trọng số cho tiêu chí. Bởi vì, AHP là một
phương pháp phân tích định lượng thường sử
dụng để so sánh lựa chọn phương án. AHP giúp
người đánh giá thu được các kết quả đánh giá
chủ quan và khách quan, kiểm tra mức độ hợp
lý của các đánh giá và vì vậy giảm được các sai
số trong quá trình ra quyết định. Phương pháp
này bắt đầu từ việc xây dựng sơ đồ thứ bậc, bao
gồm một số bước so sánh từng cặp nhân tố (tiêu
chí) trong từng bậc, lần lượt đi từ các tiêu chí
chính đến các tiêu chí phụ. Kết quả so sánh trong
từng bậc chính là trọng số (mức độ quan trọng).
Các bước tiến hành AHP như sau:
Bước 1: Phân tích vấn đề và xác định lời giải
yêu cầu.
Bước 2: Xác định các yếu tố sử dụng và xây
dựng cây phân cấp yếu tố.
Bước 3: Điều tra thu thập ý kiến chuyên gia
về mức độ ưu tiên.
Bước 4: Thiết lập các ma trận so sánh cặp.
Bước 5: Tính toán trọng số cho từng mức,
từng nhóm yếu tố.
Bước 6: Tính tỷ số nhất quán (CR). Tỷ số
nhất quán phải nhỏ hơn hay bằng 10%, nếu lớn
hơn, cần thực hiện lại các bước 3, 4, 5.
Bước 7: Thực hiện bước 3, 4, 5, 6 cho tất cả
các mức và các nhóm yếu tố trong cây phân cấp.
Bước 8: Tính toán trọng số tổng hợp và nhận
xét.
Tỉ số về tính nhất quán (CR - Consistency
Ratio) được xác định theo công thức :
Trong đó CI (Consistency Index) là chỉ số về
ܥܴ ൌ ூோூ
với
ܥܫ ൌ ఒೌೣିିଵ
(1)
14 TẠP CHÍ KHÍ TƯỢNG THỦY VĂNSố tháng 05 - 2020
BÀI BÁO KHOA HỌC
tính nhất quán; RI (Random Index) là chỉ số ngẫu
nhiên (được xác định sẵn theo kích thước ma
trận); λmax là giá trị trung bình của các vector
nhất quán; n là kích thước của ma trận. λmax
được xác định đựa trên vector nhất quán. Vector
nhất quán = vector tổng có trọng số/vector trọng
số.
Chúng ta có thể sử dụng phần mềm Expert
Choice 11.0 hỗ trợ trong việc tính toán theo
phương pháp quá trình phân tích thứ bậc AHP.
b) Lựa chọn chuyên gia để đánh giá trọng số
của tiêu chí
Số lượng chuyên gia tối thiểu được đề nghị
lấy ý kiến cho phương pháp AHP từ 5 đến 7
người với cơ cấu thích hợp. Nhóm nghiên cứu
đã thực hiện lấy ý kiến với 37 chuyên gia ở các
lĩnh vực cơ sở hạ tầng, quy hoạch xây dựng, môi
trường và BĐKH, kinh tế và về nhà ở (bao gồm
đại diện các Sở có thành viên trong Ban chỉ đạo
thực hiện Kế hoạch hành động ứng phó với
BĐKH của TP.HCM (từ cấp Phó phòng trở lên),
đại diện cấp Quận/Huyện, đại diện các nhà khoa
học) bằng bảng hỏi AHP để xác định các trọng
số cho các tiêu chí chính và tiêu chí phụ. Các ý
kiến của các chuyên gia được xem như có vai trò
quan trọng như nhau (có cùng “trọng số”).
Phương pháp thu thập ý kiến: sử dụng phương
pháp hỗn hợp, tiếp xúc trực tiếp với chuyên gia
để giải thích mục đích và nội dung khi cần.
2.3. Lựa chọn thang đo đánh giá tiêu chí
Sau khi xác định các trọng số cho tiêu chí
chính và các tiêu chí phụ, đối với mỗi tiêu chí
phụ xây dựng 5 mức độ xem xét theo kiểu tính
điểm Likert từ thấp đến cao, từ mức 1 đến mức
5. Thang đo chia thành 5 khoảng vì những lý do
chính như sau: (1) vừa đủ để đánh giá; (2) có
điểm trung bình trong đánh giá; (3) phù hợp với
thang đo dùng phổ biến hiện nay; (4) phù hợp ý
kiến chuyên gia.
- Điểm của từng tiêu chí là được tính theo
thang điểm 1 - 5, điểm số trung bình là 3. Mỗi
mức độ được cụ thể hóa và diễn giải trong bảng
hỏi định lượng cho từng tiêu chí để đối tượng
khảo sát có thể lựa chọn mức độ đánh giá phù
hợp.
- Điểm đánh giá chung theo cách tính trung
bình có trọng số cũng có cùng thang đo là 5, giá
trị trung bình là 3. Giá trị trung bình của các
điểm đánh giá chung của toàn bộ cán bộ, công
chức, viên chức là điểm đánh giá trung bình và
được phân theo 2 hình thức để phân tích: (1) theo
cấp chính quyền: 3 cấp (cấp Sở/ngành, cấp
Quận/Huyện và cấp Phường/xã); (2) và phân
theo lĩnh vực quản lý. Quy ước phân loại:
- Điểm từ 1 đến 2: Khả năng thích ứng ở mức
độ hạn chế.
- Điểm từ 2 đến 3: Khả năng thích ứng ở mức
độ dưới trung bình.
- Điểm từ ≥3 đến 4: Khả năng thích ứng ở
mức độ tốt.
- Điểm từ ≥4 đến 5: Khả năng thích ứng ở
mức độ rất tốt.
5ҩWKҥQFKӃ+ҥQFKӃ7UXQJEuQK7ӕW5ҩWWӕW
7KDQJÿR
2.4. Khảo sát đánh giá
Đối tượng khảo sát: cán bộ, công chức, viên
chức khối Nhà nước.
Quy mô mẫu được xác định theo công thức
[17]:
Trong đó n là cỡ mẫu; N là số lượng tổng thể
(N = 68.878 cán bộ, công chức khối Thành phố,
Quận/Huyện và Phường/xã năm 2018 [14]); e là
sai số tiêu chuẩn (độ chính xác là 96%, ứng với
e là 4%).
Theo đó, tổng số mẫu khảo sát là 693, trong
đó: có 166 phiếu tại 20 Sở/ngành (tỷ lệ 24,0%);
247 phiếu tại 24 quận/huyện (tỷ lệ 35,6%) và
280 phiếu tại 72 phường/xã (tỷ lệ 40,4%).
2.5. Tổng hợp đánh giá số liệu sau khảo sát
Khả năng thích ứng của chính quyền Thành
phố trong điều kiện BĐKH được xác định thông
(2)
݊ ൌ ேଵାכమ