Tiểu luận Sáng kiến kinh nghiệm, Đổi mới dạy học môn lịch sử ở trường THPT Chuyên

I. MỞ ĐẦU 1. Cơ sở lý luận chọn đề tài Quá trình dạy học bộ môn lịch sử là quá trình nhằm tái tạo lại những sự kiện, nhân vật lịch sử một cách biện chứng có tính logic. Chương trình dạy và học bộ môn lịch sử ở trường PTTH Chuyên được đặt đúng vị trí trong quá trình nhận thức lẫn thực tiễn nên học sinh đã hứng thú trong việc chuẩn bị đầy đủ các yêu cầu đề ra của giáo viên về những nội dung cơ bản của chương trình, ngoài ra các em bắt đầu tập nghiên cứu về từng vấn đề nhỏ theo yêu cầu của giáo viên. Đổi mới phương pháp dạy học là phải xác định từng nhóm, từng loại phương pháp cũng như nguyên tắc cơ bản cần tuân theo của từng phương pháp cụ thể. Mỗi bộ môn có phương pháp đặc trưng riêng, trên cơ sở đó giáo viên phải linh hoạt sử dụng nó vào trong các tiết dạy cụ thể nhằm nâng cao hiệu quả nhận thức. Đổi mới phương pháp dạy học không có nghĩa là sáng tạo ra phương pháp mới, thực chất đó là sự lựa chọn và phối hợp sử dụng các phương pháp dạy học phù hợp với nội dung từng tiết, bài, phần phù hợp với điều kiện dạy của giáo viên và khả năng tiếp thu của học sinh. 2-Cơ sở thực tiễn Qua quá trình giảng dạy bộ môn lịch sử ở trường chuyên và một thực tế đã đặt ra là: Học sinh ở các khối tự nhiên học tập khá nghiêm túc bộ môn và khả năng tư duy nhanh, lập luận mang tính logic. Các em thường đặt ra những giả thuyết buộc giáo viên phải trả lời những vấn đề mang tính chung chung. Khi giáo viên đặt vấn đề những nội dung cụ thể thì học sinh lúng túng, do vậy cần phải xác định phần trọng tâm, trọng điểm của tiết dạy để học sinh nắm chắc bản chất của các sự kiện lịch sử. Riêng học sinh ban C và chuyên sử, một vấn đề khác nảy sinh: các em thực sự say mê bộ môn và thái độ học tập nghiên cứu rất nghiêm túc. Ngoài chương trình phổ thồng, các em đã đọc thêm tài liệu khi giáo viên có hướng dẫn đọc tài liệu. Các em thường đặt vấn đề và cùng nhau tranh cãi, thảo luận về những nội dung cơ bản, do vậy giáo viên cần phải có những gợi ý để học sinh chuẩn bị kỹ càng ở nhà để khi đến lớp thảo luận hiệu quả cao và bớt tốn thời gian. Học sinh có ý thức học bộ môn là điều đáng mừng, do đó đòi hỏi giáo viên phải luôn đổi mới trong phương pháp dạy và học nhằm tạo ra không khí của một tiết dạy chuyển từ trạng thái "Từ đào tạo thành tự đào tạo" II. NỘI DUNG 1. Đổi mới trong soạn giáo án của giáo viên và chuẩn bị bài của học sinh Một đặc điểm của dạy học là khách thể và chủ thể đều cùng phải có sự khởi động trí tuệ, thực chất đây là sự chuẩn bị bài giảng của giáo viên (kiến thức cứng ở sách giáo khoa và kiến thức mềm gồm những tài liệu tham khảo thêm) và sự chuẩn bị của học sinh sau khi nắm kiến thức bài trước và cả kiến thức cho bài mới (phần này giáo viên đã có sự hướng dẫn chung từ tiết trước). Trong quá trình dạy học, việc chuẩn bị bài có một vị trí như một mắt xích nối liến giữa chu kỳ kết thúc bài đã học với sự mở đầu của bài tiếp theo, tạo nên giao điểm hoạt động trí tuệ. Việc chuẩn bị đầy đủ, chu đáo và mang tính tích cực cho bài học, dạy sẽ tạo điều kiện tiền đề quan trọng cho hoạt động dạy, học trên lớp. Vì vậy trong dạy học nói chung, dạy bộ môn lịch sử nói riêng, việc đổi mới phương pháp dạy học phải được thể hiện ở khâu đầu tiên của quá trình dạy học Với yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học ở trường Chuyên, việc chuẩn bị một tiết dạy lịch sử nên thực hiện các bước sau: a-Giáo viên phải cần xác định trọng tâm, trọng điểm của bài, xác định cụ thể những công việc chuẩn bị khi lên lớp. -Xác định vị trí của bài với mối liên hệ bài trước với bài sau và toàn bộ phần, lẫn chương trình. Người dạy phải xác định được mối liên hệ giữa sự kiện lịch sử có trước với sự kiện lịch sử trong bài dạy và ảnh hưởng sự kiện này với sự kiện tiếp theo. Ví dụ : Chiến thắng Điện Biên Phủ. Với tiết này giáo viên phải đặt nó trong mối quan hệ tương tác trước đó, lúc đó và sau đó. Có chiến thắng Điện Biên Phủ phải có các cuộc chiến công chiến lược Đông Xuân 1953-1954, buộc Pháp phải phân tán lực lượng đối phó với ta (4 điểm ngoài Đồng bằng Bắc Bộ). Cuối cùng Pháp xây dựng tập đoàn cứ điệm mạnh gồm 49 cứ điểm với 3 phân khu và quyết định chấp nhận quyết chiến chiến lược với ta tại đây. Đối với ta, sau khi phân tích tình hình trên toàn bộ chiến trường, Trung ương Đảng quyết định tiến công tiêu diệt tập đoàn cứ điểm này với phương châm cuối cùng là tiến chắc đánh chắc và ba đợt tấn công, cuối cùng vào chiều 07-05-1054 chiến dịch toàn thắng. Sau khi trình bày những nội dung trên, giáo viên không chỉ dừng lại tại đó mà giáo viên tiếp tục gợi ý: Ngoài những ý nghĩa cơ bản của chiến thắng vĩ đại của dân tộc thì chiến thắng về mặt quân sự này có ý nghiã như thế nào trên mặt trận ngoại giao và đó là sự gợi ý mang tính chất logic cho tiết sau: Hiệp định Giơnevơ được ký kết. -Các đợn vị kiến thức cơ bản trong tiết học, đơn vị nào là cốt lõi nhất cần phải giải quyết và khắc sâu. Điểm nào cần lướt qua (giáo viên nói nhanh, hoặc học sinh đọc sách và tóm được ý chính). Sự kiện nào có thể gợi ý và tự học sinh suy nghĩ và tự chiếm lĩnh,.. Với việc xác định được những nội dung trên sẽ giúp giáo viên giải quyết được mâu thuẫn giữa khối lượng kiến thức nhiều, phức tạp ở sách giáo khoa với thời gian có hạn chế theo quy định chương trình. -Những thông tin mới cần bổ sung để làm thêm phong phú của tiết dạy. Chính điều này đáp sứng yêu cầu gắn bài học với thực tiễn, bổ sung kịp thời những thành tựu nghiên cứư mới đạt được trong các ngành liên quan đến khoa học lịch sử. Điều này buộc giáo viên phải tự học, tự nghiên cứu, tham khảo các tài liệu có liên quan và từ đó sẽ nâng cao trình độ chuyên môn. -Đồ dùng dạy học vô cùng cần thiết vì chính điều này sẽ giảm bớt sự nhàm chán trong tiết dạy: Dùng bản đồ, lược đồ, sơ đồ, bản so sánh, tranh ảnh minh họa điều này làm tăng tính trực quan sinh động, khai thác đồ dùng dạy học theo hướng kích thích trí thông minh của học sinh. b-Xác định nội dung tự học của học sinh nhằm hoàn thiện bài vừa học và chuẩn bị bài tiếp theo: -Chuẩn bị câu hỏi chính xác đúng trong tâm -Giáo viên phải gợi ý cách trả lời mang tính khái quát và từ đó học sinh về nhà sẽ trả lời những nội dung cụ thể mà đã theo định hướng của giáo viên. -Sản phẩm tự học của học sinh đạt được là: có dàn ý một cách chi tiết, những phương án khác có thể xảy ra và để tranh luận trước tập thể lớp. -Một hiện tượng khá phổ biến trước đây là: Sau khi giảng hết bài, giáo viên ra câu hỏi hoặc dặn các em chuẩn bị trả lời các câu hỏi ở sách giáo khoa, điều này mang tính hình thức. Muốn học sinh tự học có kết quả cao, giáo viên phải ra những bài tập cụ thể, sinh động, gợi ý cho học sinh những điều cơ bản để học sinh tự chuẩn bị tích cực. Những gợi ý này sẽ phục vụ cho bài giảng tiếp theo thông qua một loạt câu hỏi gợi mở và học sinh sẽ tham gia xây dựng bài sôi nổi. c-Dự kiến nội dung và cách thức kiểm tra kiến thức học sinh. Công việc này diễn ra thường xuyên cho các tiết dạy nhằm kiểm tra lại mức độ tiếp nhận lượng tri thức của tiết trước. Hình thức kiểm tra không nên cứng nhắc: Đặt câu hỏi, học sinh lên lớp trả lời và cho điểm. Riêng học sinh chuyên, giáo viên cần linh hoạt trong vấn đề này, có thể lồng ghép trong quá trình dạy, giáo viên đưa ra câu hỏi mang tính chất liên thông, học sinh trả lời được giáo viên cho điểm ngay. Cũng có thể sau khi hết tiết của ngày trước giáo viên ra bài tập và phân thành từng nhóm chuẩn bị và kiểm tra cho điểm theo khả năng chuẩn bị của từng nhóm. Cũng có thể tổ chức thi trắc nghiệm, đoán chữ để biết nội dung... Công việc này làm tốt, nhiều hình thức sẽ giúp học sinh nắm kiến thức chắc chắn hơn. d-Thiết kế bài giảng -Nắm được nội dung cơ bản của tiết dạy và cách đặt vấn đề, nêu lên những nội dung cần truyền đạt, khởi động tâm thế cho học sinh bắt đầu vào tiết dạy. Xác định kiến thức trọng tâm cần xoáy sâu. -Giáo viên phải hình dung các hoạt động của mình và học sinh nhằm từng bước giải quyết các vấn đề đã soạn. Các hoạt động thể hiện mối liên kết chặt chẽ, nhuần nhuyễn theo cấu trúc bài học, trong đó giáo viên giĩư vai trò hướng dẫn để phát huy tính tích cực chủ động của học sinh được cụ thể hóa qua các thao tác sư phạm gắn với sử dụng tài liệu, đồ dùng dạy học, tạo cơ sở khoa học ban đầu để học sinh nhận thức đúng sự kiện lịch sử. Kiến thức thật cô đọng cần nêu những thắc mắc mà học sinh đã nêu trước đây và thầy, trò cùng thảo luận giải quyết. Với sự chuẩn bị như vậy, bước đầu giúp học sinh chủ động làm chủ nkiến thức, tạo tâm thế tự tin cho học sinh muốn khẳng định mình bằng chuyên môn trước tập thể lớp thường hay nêu lên những tình huống có vấn đề. Sự nỗ lực cá nhân được thể hiện khi bản thân đã có sự chuẩn bị tri thức và sẵn sàng trả lời các tình huống mới sẽ xuất hiện. 2-Đổi mới tổ chức dạy, học trên lớp -Những công việc chuẩn bị chu đáo cụ thể của giáo viên và học sinh như đã nêu ở trên là bước tạo đà cho giờ dạy học diễn ra có kết quả. Do vậy, khi đánh giá một tiết dạy phải dựa vào kết quả cụ thể thông qua tiến trình tiến hành các bước và dựa vào những yêu cầu sau: +Khâu chuẩn bị giáo án (thể hiện được mục đích yêu cầu mà giáo viên đã soạn) Đồ dùng trực quan, tài liệu tham khảo, liên hệ thực tế và được cụ thể 45 phút trên bục giảng. +Hoạt động sư phạm của giáo viên thực sự là định hướng, dẫn dắt, tổ chức cho học sinh hình thành kiến thức và kỹ năng học tập bộ môn lịch sử. +Trong quá trình tổ chức dạy, giáo viên thể hiện rõ các bước, các khâu theo một trình tự logic chặt chẽ, cấu trúc bài học đảm bảo tính khoa học, có giá trị rèn trí thông minh trong nhận thức lịch sử trên cơ sở tiếp nhận và khai thác các thông tin (có ở sách giáo khoa, các tài liệu tham khảo, vốn kiến thức đã có của bản thân thông qua các kênh thông tin khác) để hình thành biểu tượng lịch sử, qua đó biết phân tích, tổng hợp, đối chiếu, so sánh, hình thành khái niệm lịch sử, khái quát các vấn đề lớn của lịch sử, vận dụng tri thức đó vào việc giải thích các hiện tượng liên quan đến lịch sử. +Đảm bảo tính nguyên tắc của đặc trưng bộ môn và các yêu cầu cập nhật về nội dung, phương pháp theo hướng pháp huy tính tích cực của học sinh, hình thành tư tưởng tình cảm đúng đắn với lịch sử. +Sử dụng linh hoạt, có hiệu quả các phương tiện, đồ dùng dạy học, góp phần căn bản thay đổi kiểu dạy độc thoại thuyết trình sang kiểu dạy học định hướng, tổ chức, dẫn dắt học sinh khai thác các nguồn thông tin để hiểu biết đúng về các sự kiện lịch sử. +Hoạt động của học sinh thể hiện việc chuẩn bị bài nghiêm túc, có tranh luận, trao đổi, có vận dụng các nguồn thông tin lịch sử từ các nguồn khác nhau. +Sản phẩm của nhận thức của học sinh về các sự kiện, nhận vật lịch sử thể hiện ở các góc độ: Tái tạo biểu tượng, từ đó rút ra nhận xét, đánh giá và rút ra bài học lịch sử, vận dụng linh hoạt để giải thích những vấn đề có liên quan trong thực tế. Tóm lại: Có tổ chức dạy, học như trên sẽ mang lại cho giờ học lịch sử một không khí choạt động sư phạm trong mối tương tác trí tuệ giữa thầy với trò, giữa con người với các phương tiện dạy học để đạt nhận thức cơ bản, chính xác về sự kiện, nhân vật lịch sử theo mục tiêu yêu cầu của môn học lịch sử ở trường chuyên 3-Đổi mới về kiểm tra đánh giá Dạy và học là vấn đề cơ bản, nhưng việc kiểm tra đánh giá trong quá trình dạy học là khâu quan trọng, có tác dụng điều chỉnh cách dạy của giáo viên và cách học của học sinh, thường có hai loại kiểm tra đánh giá. +Kiểm tra đánh giá thường xuyên được tiến hành mỗi giờ đầu tiết dạy có tác dụng giúp giáo viên nắm bắt chất lượng học sinh nhận thức sự kiện lịch sử, có biện pháp kịp thời định hướng cho học sinh, cũng cố, nâng cao kiến thức lịch sử: hình thành không rập khuôn mà có thể linh hoạt, vừa dạy vừa kiểm tra miệng. +Kiểm tra viết định kỳ tiến hành theo kế hoạch: có tác dụng giúp giáo viên có cơ sở để đánh giá chất lượg học tập bộ môn mà học sinh đạt được trong những thời điểm cụ thể của năm học, từ đó có biện pháp khắc phục những mặt còn hạn chế của học sinh (kiểm tra 15 phút, 45 phút). Riêng các lớp chuyên, giáo viên ra bài tập thực hành với dạng nội dung câu hỏi mang tính chất khái quát cao. Đây cũng chính giúp học sinh tập dượt nghiên cứu khoa học. Nội dung kiểm tra đánh giá phải đạt các chuẩn: -Tái hiện biểu tượng lịch sử (những nét cơ bản về sự kiện, nhân vật lịch sử và đưa ra nhận xét về sự kiện, nhân vật lịch sử đó). -Liên kết các sự kiện, nhân vật lịch sử theo trình tự thời gian và liên hệ kiến thức đó với thực tế. Cấu trúc để kiểm tra phân định mức độ kiến thức cho ba đối tượng: -Câu hỏi, bài tập kiểm tra kiến thức cơ bản (dùng cho mọi học sinh) -Câu hỏi, bài tập khả năng đánh giá, phân tích một sự kiện, một nhân vật lịch sử (dùng choi học sinh giỏi và khá) -Câu hỏi, bài tập đánh giá khả năng liên hệ sáng tạo giữa kiến thức cơ bản với những vấn đề thực tế (Dùng cho học sinh giỏi, xuất sắc) đây là loại kiểm tra dành cho học sinh chuyên sử. Ở dạng kiểm tra này, giáo viên trả bài và có nhận xét cụ thể mặt mạnh mặt yếu của từng học sinh. III. TỔ CHỨC THỰC HIỆN Đề tài này được triển khai cho toàn tổ thực hiện và được thông qua tổ chuyên môn, sau đó các thành viên đã áp dụng thông qua thực tiễn giảng dạy. Qua nhận xét đánh giá chung ở cuối năm học 2005-2006, các thành viên đã có những nhận xét, đánh giá như sau: -Đề tài này có tác dụng tích cực cho các lớp chuyên Sử từ lớp 10-11-12, thực tế dã chứng minh: Nếu đổi mới phương pháp dạy, học theo tinh thần trên đã phát huy trí tuệ cho học sinh và học sinh say mê nghiên cứu khoa học do hệ thống bài tập làm ở nhà mà giáo viên đã ra kiểm tra trước đây và hầu hết ba lớp chuyên, các em đã có những đề tài tập nghiên cứu một phần trong lịch sử đã học, các đề tài được giáo viên kiểm tra, sửa sang và cho in thành những tập có giá trị về nội dung cung cấp cho phòng truyền thống của nhà trường. -Không khí trong lớp học sôi nổi, thoải mái không gò ép như trước đây. Hoạt động của thầy và trò là hoạt động cùng nâng cao trí tuệ mà vai trò của người thầy chỉ đứng ở thế chủ động tạo nguồn cảm hứng trí thức và người trò chủ đạo cùng nhau tìm kiếm tri thức, tái tạo những biểu tượng lịch sử và nâng lên thành nhận thức về các quy luật phát triển tất yếu của lịch sử. -Hạn chế đến mức tối đa cách dạy thuyết giảng, độc thoại như trước đây. -Riêng đối với các lớp không chuyên, phương pháp này vẫn áp dụng có hiệu quả, song mức độ còn hạn chế so với các lớp chuyên. Nhưng phương pháp đổi mới dạy học này sẽ triển khai đồng bộ trong toàn trường với tất cả các giáo viên bộ môn. IV. KẾT LUẬN Đổi mới phương pháp dạy học nói chung cvà đối với trường chuyên nói riêng là xu thế tất yếu, hoàn toàn phù hợp với tình hình mới khi khoa học-công nghệ đang có những bước tiến vượt bậc. Đổi mới nhằm tạo ra một không khí mới trong quá trình dạy và học cho bộ môn lịch sử. Đổi mới là bước đột phá nhằm hạn chế những phương pháp truyền thống nhưng chưa thật sự tích cực. Riêng đặc thù của một trường chuyên, việc đổi mới dạy học trở nên cấp thiết vì đây là môi trường đào tạo nhân tài cho quê hương, đất nước; bước đầu hình thành tư duy nghiên cứu khoa học cho học sinh . Do vậy, ngoài yêu cầu nắm kiến thức cơ bản về bộ môn mà còn giúp học sinh khả năng phân tích, đánh giá các sự kiện, nhân vật lịch sử và từ đó rút ra được nhận xét của bản thân về một tiến trình lịch sử của Việt Nam cũng như thế giới. Đổi mới dạy học lịch sử nhằm mục đích cuối cùng là tạo đà cho học sinh hiểu, tin yêu bộ môn đang học, giúp học sinh hình thành thế giới quan biện chứng trong quá trình học tập và công tác sau này. V-TÀI LIỆU THAM KHẢO 1- Sách bồi dưỡng chu kỳ thường xuyê (ĐHSP Huế) 2- Tạp chí Cộng Sản 3- Tạp chí nghiên cứu Lịch Sử 4- Các bài báo nói về "Đổi mới giáo dục trong thời đại mới"