Vai trò của các bên liên quan trong phục dựng lễ hội hiện nay

Số 25 - Tháng 9 - 201846 NGHIÊN CỨUVĂ N HÓA VAI TRÒ CỦA CÁC BÊN LIÊN QUAN TRONG PHỤC DỰNG LỄ HỘI HIỆN NAY TRẦN VĂN HIẾU Tóm tắt Những năm gần đây, ngày càng nhiều lễ hội truyền thống được phục dựng. Trong quá trình đó phải kể đến vai trò của chính quyền, cộng đồng, cơ quan tư vấn, doanh nghiệp là những yếu tố cấu thành chính. Bài viết xem xét vai trò của các bên liên quan nhằm xác định vị trí, chức năng và ảnh hưởng của các thành phần đến quá trình phục dựng lễ hội, đồng thời cũng chỉ ra những tồn tại cần được khắc phục đối với việc tổ chức lễ hội những năm tiếp theo. Từ khóa: Các bên liên quan, lễ hội truyền thống, phục dựng lễ hội Abstract In recent years, more and more traditional festivals have been restored. In that process, the role of government, community, consulting agency, enterprises is the main components. The article considers the role of related parties is to determine the position, function and impact of the components on the festive restoration process as well as to point out the shortcomings that need to be solved in organizing festival in the following years. Keywords: Related parties, traditional festival, festival restoration Trong những năm gần đây, cùng với sự phát triển kinh tế xã hội, đời sống của người dân không ngừng được cải thiện, lễ hội được phục hồi ngày càng mạnh mẽ, đáp ứng nhu văn hóa tinh thần của người dân, nhất là sau Nghị quyết Trung ương 5 khóa VIII Từ thôn làng cho đến thành thị, lễ hội được phục hồi với số lượng được ví như “nấm sau cơn mưa”. Lễ hội được phục hồi là sản phẩm của nhiều bên có liên quan, trong đó phải kể đến chủ trương của chính quyền, mong ước và đóng góp của người dân, tư vấn hỗ trợ của chuyên gia và hỗ trợ của các mạnh thường quân - doanh nhiệp. Nếu xưa kia cộng đồng đứng ra phục hồi lễ hội thì ngày nay là sự tham gia của nhiều thành phần. Chính sự đa dạng các bên có liên quan làm cho quá trình phục hồi lễ hội trở nên phức tạp. Ở một vài trường hợp, thành phần này lấn át thành phần kia, bên này chi phối bên kia, đôi khi là xung đột. 1. Khái niệm “các bên liên quan” Các bên liên quan là thuật ngữ của kinh tế học, người ta thường nhắc đến từ “stakeholder” - tạm dịch là các bên hữu quan. Thuật ngữ này được nhắc đến lần đầu tiên vào năm 1963 trong bản ghi nhớ nội bộ của Viện nghiên cứu Stanford, sau này đã được phát triển bởi R. Edward Freeman trong những năm 80 (5). Freeman là một nhà triết học người Mỹ và là giáo sư về quản trị kinh doanh tại Trường Darden thuộc Đại học Virginia, ông được biết đến với công trình về lý thuyết các bên liên quan và về các công việc kinh doanh. Khái niệm các bên liên quan dùng để chỉ bất cứ cá nhân hoặc nhóm người nào có ảnh hưởng hoặc bị ảnh hưởng bởi hành động của sự kiện được gọi một bên hữu quan ví dụ 47Số 25 - Tháng 9 - 2018 DI SẢN VĂN HÓA NGHIÊN CỨUVĂ N HÓA như: cộng đồng địa phương, chính quyền địa phương, doanh nghiệp, các nhà nghiên cứu v.v.. Khái niệm này xác định và phân tích vai trò và quyền lực của các bên liên quan đối với sự việc/hành động. Khi các bên liên quan đã được xác định thì chú ý sự quan tâm và khả năng thực thi của các bên. Ngoài ra quy trình này còn phân tích đến lợi ích, sự can dự, sự phụ thuộc, sự ảnh hưởng đến kết quả của sự kiện. Việc phân tích các bên liên quan cho thấy sự ảnh hưởng, quyết định và các nhu cầu của các bên ra sao. Đối với việc phục dựng lễ hội ở nước ta hiện nay, theo chúng tôi, các bên liên quan là tập hợp các đơn vị, tổ chức, cá nhân tham gia trực tiếp hoặc gián tiếp vào quá trình thương thảo, ra quyết định và thực hành phục dựng lễ hội. Các thành phần phải kể đến: chính quyền các cấp, cộng đồng địa phương, đơn vị tư vấn - hỗ trợ và mạnh thường quân - doanh nghiệp. Chính từ nhiều thành phần như vậy nên vai trò và ảnh hưởng của từng bên khác nhau. 2. Vai trò của chính quyền Chính quyền đóng vai trò quan trọng trong việc hoạch định các chủ trương, triển khai và giám sát việc phục hồi lễ hội, đồng thời cũng là đơn vị hỗ trợ ban đầu cho cộng đồng. Ngày nay, để hiểu và phục dựng lễ hội truyền thống, trước hết chúng ta cần hiểu bản chất của việc tổ chức các lễ hội cổ truyền trong quá khứ. Về căn bản, đó là một công việc của làng, do người dân trong làng tổ chức. Tuy nhiên, trải qua một thời gian dài đầy biến động của bối cảnh xã hội, việc tổ chức và quản lý lễ hội đã khác trước rất nhiều. Trong một thời gian dài, do có sự bao cấp của nhà nước, ở nhiều việc, trong đó có tổ chức lễ hội truyền thống, người dân vẫn có ý thức trông chờ vào sự giúp đỡ của chính quyền. Chính vì vậy, khi phục dựng lễ hội thì vai trò của nhà nước, của chính quyền địa phương vẫn quan trọng. Thực tế, ở nhiều địa phương, nếu chính quyền không có chủ trương, không tài trợ ở một mức độ nào đó thì người dân khó có thể phục hồi được lễ hội. Lễ hội Tịch Điền, Hà Nam là một ví dụ. Chính quyền địa phương chủ trương phục hồi lễ hội này với mục đích: - Trở thành biểu tượng riêng của địa phương; - Thỏa mãn nhu cầu hưởng thụ văn hóa của nhân dân địa phương; - Góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế xã hội ở địa phương (4). Rõ ràng, việc lựa chọn phục dựng lễ hội ở các địa phương để biến nó thành các lễ hội có tiếng thu hút du khách là một cách làm khôn ngoan và hợp lý của các nhà lãnh đạo các tỉnh/ thành phố ở Việt Nam hiện nay, bởi nó ít tốn kém nhưng vẫn mang lại hiệu quả cao. Chính vì vậy chúng ta cũng có thể hiểu được tại sao ở một số tỉnh, do không có yếu tố truyền thống để lại, nên người ta đã lựa chọn xây dựng các lễ hội đương đại nhằm thỏa mãn 3 mục đích nêu trên. Đối với các lễ hội nhỏ hơn (ở thôn làng), cộng đồng vẫn có thể phục dựng được lễ hội nếu có nhiều nguồn trợ giúp, bổ trợ cho quá trình này. Tuy nhiên, chúng ta không thể phủ nhận vai trò quan trọng của nhà nước. Về mặt luật pháp, giá trị đạo đức và phong tục, sẽ không thể phục dựng lễ hội nếu ý chí của nhà nước và cộng đồng trái ngược nhau. Nói cách khác, vai trò của nhà nước vô cùng quan trọng khi phục dựng một lễ hội hiện nay. Chúng ta thường nhắc đến vai trò chủ thể lễ hội của cộng đồng trong tổ chức và thực hành lễ hội, trong thực tế thì vai trò quan phương nhà nước mới đóng vị trí quyết định, điều này được thể hiện trong các chủ trương, chính sách, các nguồn lực đầu tư và kêu gọi cộng đồng, cá nhân, tổ chức doanh nghiệp, chung tay khôi phục lễ hội đã mất. Số 25 - Tháng 9 - 201848 NGHIÊN CỨUVĂ N HÓA Phục dựng lễ hội hiện nay cần có sự đầu tư và hỗ trợ ban đầu của nhà nước về nguồn lực tài chính. Tuy nhiên, khi đầu tư cũng cần tính đến các hạng mục phục dựng trọng tâm trọng điểm, tránh dàn trải. Khi phục dựng lễ hội cần tính đến các khả năng huy động từ cộng đồng và những cá nhân, đơn vị hảo tâm, tránh tình trạng khi các đơn vị này rút đi thì toàn bộ những gì đã được đầu tư cũng “rút” theo. Điều này đi ngược lại với nguyên lý bảo tồn di sản. Toàn bộ những đầu tư về vật chất (nghi vật, nghi trượng, trang phục, cờ quạt, trang trí) cho lễ hội đều được bảo lưu và được sử dụng ở lễ hội của những năm tiếp theo. Kinh nghiệm cho thấy, nhà nước hầu như chỉ phải đầu tư lớn một lần cho lễ hội, những năm sau chỉ cần sử dụng một lượng kinh phí khiêm tốn là các cộng đồng có thể vận hành lễ hội trơn tru (4). Một thực tế hiện nay là khi phục dựng lễ hội, các ban tổ chức do nhà nước thành lập nắm quyền điều hành lễ hội, điều đó đang mất dần đi tính tự chủ vốn có của cộng đồng. Do đó, chúng ta nên trao trả vai trò tự quản lễ hội cho cộng đồng. Nhà nước chỉ làm công tác quản lý về mặt hành chính, pháp luật, còn việc quản lý nhân lực, vật lực, tài chính thì nên để cộng đồng tự quản. Như vậy sẽ khuyến khích được tinh thần tự chủ, sáng tạo của cộng đồng. 3. Vai trò của cộng đồng Vai trò của cộng đồng được thể hiện qua việc tổ chức lễ hội, gây quỹ, huy động nhân lực và sáng tạo, bảo lưu truyền thống (1, tr.126- 139), điều đó phản ánh tầm quan trọng của chủ thể lễ hội. Cộng đồng tổ chức phục dựng lễ hội: Trong truyền thống, cộng đồng đóng vai trò quan trọng trong tất cả các tiến trình của lễ hội. Cộng đồng là người tổ chức và thực hành các nghi lễ; cộng đồng quyết định tất cả các khâu của lễ hội từ họp bàn, quyết định, vận động, huy động nhân lực và tài lực, tập luyện, thực hành các nghi lễ, cho đến đúc rút kinh nghiệm cho các lần tổ chức kế tiếp. Chính vì thế, vai trò của cộng đồng luôn được đề cao, tiếng nói của họ quyết định đến thành công của lễ hội. Sự tham gia của cộng đồng thể hiện tinh thần “dân chủ” đầy đủ ở tất cả phần lễ và phần hội, khẳng định vai trò quan trọng của người dân trong các sáng tạo và tiếp nối truyền thống của cha ông. Ngày nay, vai trò của cộng đồng trong việc phục dựng lễ hội đã có nhiều thay đổi. Một trong những thay đổi dễ nhận biết nhất đó là có nhiều bên tham gia vào tiến trình phục dựng lễ hội. Ngoài cộng đồng truyền thống là người dân sở tại, cộng đồng mở rộng được hiểu có thêm một số thành phần khác như chính quyền, các đoàn thể, tổ chức xã hội, doanh nghiệp, Cộng đồng trong gây quỹ và huy động nhân lực: Chuẩn bị nhân lực và tài lực phục hồi lễ hội là hai trong nhiều phần việc quan trọng. Vai trò của cộng đồng được thể hiện rõ nét thông qua vận động gây quỹ. Lễ hội đua thuyền Tịnh Long, Quảng Ngãi là ví dụ cho huy động tài chính chuẩn bị cho lễ hội: Cộng đồng liên lạc và kêu gọi đóng góp từ thân nhân làm ăn xa quê, từ chủ tàu cá sông Trà Khúc và từ đóng góp của người dân trong làng, nhờ đó đã huy động đủ tiền để phục dựng lại lễ hội đã thất truyền 60 năm. Bên cạnh đó, thực hiện nguyên tắc các nguồn thu đều được công khai, minh bạch cho tất cả cộng đồng được biết. Cùng với sự tổ chức của nhà nước, cộng đồng có vai trò quan trọng trong huy động tài chính phục vụ lễ hội. Ở các mức độ khác nhau, cộng đồng thể hiện ý thức tự chủ về tài chính đối với lễ hội của họ. Dẫu biết là những hỗ trợ ban đầu từ nhà nước là vô cùng cần thiết, tuy nhiên, người dân ý thức được vai trò của mình trong đảm bảo nguồn lực cho lễ hội, nhất là việc tổ chức lễ hội những năm tiếp theo, khi không còn (hoặc rất ít) hỗ trợ từ nhà nước. 49Số 25 - Tháng 9 - 2018 DI SẢN VĂN HÓA NGHIÊN CỨUVĂ N HÓA Huy động nhân lực cho phục hồi lễ hội là việc làm khó khăn và quyết định thành công hay thất bại của lễ hội. Nếu người dân ý thức và tự nguyện tham gia vào các công việc sẽ thuận lợi cho quá trình phục dựng lễ hội. Ngược lại, khi cộng đồng không mặn mà thì đó là thách thức cho thành công của lễ hội. Có thể nói, việc huy động nhân lực trong phục dựng lễ hội đặt ra nhiều vấn đề cần suy nghĩ. Làm thế nào để người dân thấy đây là lễ hội của chính cộng đồng họ, từ đó mới huy động họ tham gia vào quá trình luyện tập và thực hành lễ hội. Sau khi những sự giúp sức của nhà nước không còn, cộng đồng sẽ tổ chức và lưu truyền được những gì? Thực tế cho thấy, khi tổ chức cộng đồng và luyện tập cho họ cần chú ý đến văn hóa vùng miền (nếu miền Bắc là văn hóa làng xã, thì miền Trung là văn hóa dòng họ), có như vậy mới phát huy tính tích cực của cộng đồng trong việc huy động nhân lực cho phục dựng lễ hội. Cộng đồng sáng tạo, bảo lưu truyền thống: “Truyền thống là một tiến trình sáng tạo không ngừng” (2) luôn vận động trong quá khứ, hiện tại và cả tương lai. Khi phục dựng lễ hội Tịch Điền, Hà Nam, việc khôi phục các nghi lễ cổ xưa được cộng đồng lựa chọn một cách chủ động. Qua quá trình họp bàn với người dân, cộng đồng có mong muốn phục dựng lại nghi lễ mà họ mới chỉ được nghe trong truyền thuyết: vua đi cày. Chúng tôi nhận thấy đây là “Tiến trình sáng tạo truyền thống liên quan đến sự thương thảo của nhiều chủ thể với những tiếng nói đa dạng, đến nhiều hệ tư tưởng địa phương và xuyên địa phương khác nhau, và đến những động thái phức tạp trong quan hệ đa chiều trong cộng đồng địa phương cũng như giữa cộng đồng địa phương và Nhà nước” (2, tr.4). Sự sáng tạo này của cộng đồng địa phương mang tính dân gian, biến cái sáng tạo mới trở thành truyền thống. Cùng với sự hỗ trợ của các nhà chuyên môn, các sáng tạo truyền thống dựa trên yếu tố lịch sử và có tính thời đại, không vì quá lệ cổ mà hạn chế sự sáng tạo hay mong muốn của người dân. Chính vì vậy, các sáng tạo này đã được được cộng đồng chấp nhận và lưu truyền cho các mùa lễ hội tiếp theo. 4. Vai trò của cơ quan tư vấn - hỗ trợ Khi phục dựng các lễ hội gần đây, chúng tôi thường thấy có sự tư vấn từ các nhà chuyên môn. Đây là điều đáng mừng bởi vì chính sự xuất hiện của họ tạo nên sự an tâm dựa trên các nghiên cứu bài bản, các nguyên tắc và kinh nghiệm quý báu. Vai trò của các cơ quan tư vấn hỗ trợ vô cùng quan trọng trong việc định hình ban đầu về tổ chức và thực hành lễ hội. Ở một vài trường hợp, không hẳn tất cả tư vấn của nhà chuyên môn được lắng nghe và thực hiện. Tuy nhiên, các nguyên tắc thì lúc nào cũng được cơ quan tư vấn chú trọng và thực thi. Trong quá trình phục dựng và tổ chức lễ hội, phải tuân thủ nguyên tắc: Không áp đặt ý chí chủ quan của nhà nghiên cứu vào cộng đồng. Từ xây dựng kịch bản tổng thể đến kịch bản chi tiết ở từng nghi thức, diễn xướng của lễ hội, từ phân công thực hiện đến luyện tập, nhà nghiên cứu phải luôn thảo luận cùng với lãnh đạo địa phương và những người đại diện cho các cộng đồng. Điều đó khơi dậy niềm tự hào của người dân về lễ hội mà họ đã góp công góp sức xây dựng nên. Đó cũng chính là sức mạnh tinh thần để lễ hội sống trong lòng cộng đồng (4). Trong quá trình phục dựng lễ hội, sự hướng dẫn và tư vấn của các nhà chuyên môn, các nhà nghiên cứu văn hoá là cần thiết, tuy nhiên, sự dẫn dắt đó phải chuẩn xác, đầy trách nhiệm, trên cơ sở tôn trọng các giá trị văn hoá truyền thống và tâm thức của người dân địa phương. Cộng đồng sẽ là người quyết định lễ hội của họ như thế nào và lễ hội phải xuất phát từ nhu cầu tự thân của họ (3). Câu hỏi đặt ra là, ở nhiều lễ hội hiện nay, có phải cộng đồng sáng tạo ra tất cả các nghi lễ và bảo lưu chúng một Số 25 - Tháng 9 - 201850 NGHIÊN CỨUVĂ N HÓA cách tự thân, hay chuyên gia đưa ra để cộng đồng “lựa chọn”? Trên thực tế, không hẳn tất cả các sáng tạo đều do cộng đồng phác thảo ra, mà việc phục dựng tích trò hay nghi lễ do các chuyên gia đưa ra để cộng đồng lựa chọn. Tất nhiên, các sáng tạo phải dựa trên lịch sử, truyền thuyết, di tích, thư tịch, và phải được cộng đồng chấp nhận. Điểm khác là sáng tạo của nhà chuyên môn phải giữ được hồn cốt dân gian mà không quá lệ cổ, mang tinh thần thời đại và được người dân dần chấp nhận nó như là truyền thống. Các sáng tạo thật sự thành công khi nhận được các phản hồi tích cực từ phía cộng đồng. Đối với một số lễ hội có sự hỗ trợ một phần tài chính của cơ quan nghiên cứu, việc thực hiện hỗ trợ cộng đồng khôi phục các nghi lễ, các tích trò có liên quan được hết sức chú ý. Trên thực tế, cộng đồng duy trì khá tốt những hỗ trợ này ở những năm sau đó. Như vậy, vai trò của cơ quan tư vấn - hỗ trợ trong phục hồi lễ hội được thể hiện qua nghiên cứu và tư vấn cho cộng đồng và chính quyền sở tại. Cơ quan tư vấn và chính quyền họp bàn và cùng cộng đồng tháo gỡ các vướng mắc, đưa ra phương án để người dân lựa chọn trên cơ sở đồng thuận, có những sáng tạo truyền thống, phù hợp với thời đại, hạn chế lệ cổ, không sai lệch hồn cốt sự việc và quan trọng là được người dân thực hành và lưu truyền. 5. Vai trò của mạnh thường quân - doanh nghiệp Sau rất nhiều năm, lễ hội được phục hồi trở lại, đây là cơ hội để tất cả mọi người chung tay, góp phần nhỏ bé vào công việc chung, trong đó có doanh nghiệp, các mạnh thường quân văn hóa. Các mạnh thường quân có thể là người con xa quê, các doanh nghiệp đóng trên địa bàn của làng, các thân quyến có mối quan hệ thân thuộc với quê hương hay các tổ chức như hội đồng hương, hội trai làng làm ăn ở địa phương khác, các tổ chức nghề nghiệp có liên hệ với làng... Tựu chung lại là các thành phần có điều kiện về kinh tế và có “tâm” với quê hương. Các mạnh thường quân văn hóa - doanh nghiệp có vai trò quan trọng trong tiến trình phục dựng lễ hội. Tài chính luôn là điều kiện quan trọng trong khâu chuẩn bị vật chất của lễ hội. Trong bộn bề của nhiều công việc chuẩn bị, nhất là với các lễ hội đã bị mai một từ lâu, việc phục hổi, làm mới các đồ tế lễ, kiệu, nghi trượng, trang phục hay lớn hơn là tu sửa lại đình, đền cần đến rất nhiều tài chính. Chính vì thế, vai trò của doanh nghiệp hay các mạnh thường quân trong trường hợp này là vô cùng quan trọng. Công tác khuyến khích vận động tài trợ và tôn vinh doanh nghiệp, mạnh thường quân văn hóa ngày càng cũng được chú trọng. Chúng tôi xin chỉ ra hai thí dụ về vận động doanh nhiệp, mạnh thường quân có ý nghĩa lớn đối phục dựng lại lễ hội. Lễ hội đua thuyền Tịnh Long, Quảng Ngãi được phục dựng sau 60 năm mai một. Đối với nghi lễ, gần như phải chuẩn bị mới hoàn toàn. Từ đình làng, các đồ tế tự, các nghi thức tế lễ không còn. Việc chuẩn bị và phục dựng gặp nhiều khó khăn vì cần đến khoản tài chính lớn để làm mới trang bị vật chất (dù là đơn sơ nhất). Trong bối cảnh khó khăn như vậy, Ban vận động, gây quỹ của làng Sung Tích đã kêu gọi vận động bà con xa quê đóng góp được gần 300 triệu đồng. Cá biệt có một cá nhân là con em của làng đang làm ăn sinh sống ở Sài Gòn ủng hộ 100 triệu đồng. Thí dụ thứ hai về kêu gọi ủng hộ là trường hợp phục hồi lại lễ hội làng Quất Động, Thường Tín. Do các điều kiện về xã hội và nguồn lực, lễ hội làng đã không được tổ chức trong suốt một thời gian dài. Chính vì vậy mà các đồ tế tự như kiệu, các đồ nghi trượng, trang phục tế lễ đã không còn. Nhờ những hoạt động tích cực của ban vận động của làng, các doanh nghiệp 51Số 25 - Tháng 9 - 2018 DI SẢN VĂN HÓA NGHIÊN CỨUVĂ N HÓA đóng trên địa bàn đã chung tay ủng hộ 200 triệu đồng để phục hồi/làm mới các đồ tế tự. Thực tế cho thấy, không phải làng nào, lễ hội nào khi phục hồi lại lễ hội cũng đủ điệu kiện tài chính. Ngoài sự đóng góp của nhân dân thì tài trợ của các doanh nghiệp, mạnh thường quân văn hóa là nguồn lực quan trọng. Chính vì vậy mà các làng khuyến khích các nguồn ủng hộ như vậy và tôn vinh các tập thể, cá nhân đã công đức cho việc làm đầy ý nghĩa này. Mặt khác, trong khi phục hồi các lễ hội hiện nay cần hạn chế tối đa sự can thiệp/ảnh hưởng của doanh nghiệp trong lễ hội. Đây là một thực tế diễn ra ở nhiều lễ hội hiện nay. Tiếp nhận công đức cần có chọn lọc, không phải cái gì cũng nhận và làm theo các yêu cầu của doanh nghiệp mà đi ngược lại truyền thống. Đã có nhiều bài học đau xót về tiếp nhận công đức bằng hiện vật dẫn đến tình trạng “giữ cũng dở mà bỏ cũng dở”. Làm được như vậy sẽ phân định được vai trò của doanh nghiệp đối với lễ hội, đồng thời khuyến khích và tôn vinh doanh nghiệp, các cá nhân tổ chức công đức cho các hoạt động của lễ hội sau này. T.V.H (ThS., Viện Văn hóa Nghệ thuật quốc gia Việt Nam) Tài liệu tham khảo 1. Trần Văn Hiếu (2017), Vai trò của cộng đồng trong phục dựng lễ hội hiện nay, in trong Một số kết quả nghiên cứu khoa học 2016, VICAS, Nxb. Thế giới, Hà Nội. 2. Lương Văn Hy & Trương Huyền Chi (2010), Thương thảo để tái lập và sáng tạo truyền thống: tiến trình tái cấu trúc lễ hội cộng đồng tại một làng Bắc Bộ, in trong Kỷ yếu Hội thảo khoa học quốc tế “Bảo tồn và phát huy lễ hội cổ truyền trong xã hội Việt Nam đương đại - Trường hợp Hội Gióng”, Nxb. Văn hóa - Thông tin, Hà Nội. 3. Từ Thị Loan (201