Vai trò của luật sư chống tình trạng hình sự hóa các quan hệ dân sự - Kinh tế

Vai trò của luật sư chống tình trạng hình sự hóa các quan hệ dân sự - kinh tế Lâu nay báo chí hay xuất hiện cụm từ “hình sự hóa” các quan hệ kinh tế-dân sự. Và đã có nhiều doanh nghiệp đã phải ngừng hoạt động, lâm vào tình trạng phá sản bởi những quyết định khởi tố để cơ quan điều tra vào cuộc, nhiều doanh nhân đang làm ăn thành đạt bỗng chốc trở thành bị can, bị cáo không hoạt động kinh doanh nữa mà chỉ chờ đợi để điều trần với các cơ quan điều tra. Vậy hình sự hóa các các quan hệ kinh tế-dân sự là gì? Những hậu quả của nó như thế nào đối với xã hội nói chung và nền kinh tế, với quyền lợi kinh tế của từng doanh nghiệp thế nào? Và biện pháp gì để chống lại tình trạng hình sự hóa các quan hệ kinh tế-dân sự và chúng ta-những luật sư có vai trò gì trong công việc này. Đây là một vấn đề nhạy cảm và lớn. Trong khuôn khổ tham luận này tôi chỉ xin đóng góp một vài ý kiến thông qua những vụ án do Văn phòng luật sư AA thực hiện giúp một số doanh nghiệp và những nhà doanh nhân thoát khỏi được những vụ án hình sự kết quả của những hành vi hình sự hóa các quan hệ kinh tế-dân sự. I.Một số vấn đề lý luận về hình sự hóa các giao dịch kinh tế dân sự. Những vấn đề lý luận về hình sự hóa có thể được tìm hiểu nghiên cứu trong các cuốn sách về Tội phạm học, Luật Hình sự và Luật Tố tụng hình sự Việt Nam, tôi chỉ xin đề cập đến 1 số nét chung nhất. Thuật ngữ “hình sự hóa” ( theo tiếng Anh: Penalisation) là việc quyết định hình phạt đối với một loại tội phạm trong Bộ luật Hình sự. Hoạt động hình sự hóa là hành vi diễn ra trong giai đoạn áp dụng pháp luật và thuộc thẩm quyền của Quốc hội. Ví dụ một số hành vi mà Bộ luật Hình sự năm 1985 đã hình sự hóa thành 1 tội danh cụ thể trong một điều luật cụ thể như: hành vi lưu hàng sản phẩm kém chất lượng được hình sự hóa thành Tội lưu hàng sản phẩm kém chất lượng theo quy định tại điều 177; hành vi chiếm đoạt tem, phiếu; làm hoặc lưu hành tem, phiếu giấy tờ giả dùng vào việc phân phối cũng bị hình sự hóa theo quy định tại điều 172Những tội danh này và một số tội khác mang dấu ấn của thời bao cấp đã không còn tồn tại trong Bộ luật Hình sự năm 1999 nữa. Về lý thuyết tội phạm học thì chỉ có hành vi nguy hiểm cho xã hội được quy định trong Bộ luật hình sự thì mới bị coi là tội phạm và người có thực hiện hành vi đó mới có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự. Còn nếu theo quy định của Bộ luật hình sự bất cứ hành vi nào không phải là tội phạm thì người thực hiện hành vi đó không thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự. Và theo quy định của các đạo luật khác các hành vi nguy hiểm cho xã hội thì người thực hiện hành vi đó cũng có thể không bị xử lý hình sự nếu hành vi của họ chỉ ở mức xử lý hành chính hoặc bị buộc phải bồi thường thiệt hại theo quy định của pháp luật dân sự. Ví dụ theo quy định tại Luật đất đai năm 2003 đối với những hành vi vi phạm quản lý đất đai, tùy theo tính chất mức độ vi phạm thì người có hành vi có thể bị xử lý kỷ luật, xử lý hành chính hoặc bị truy cứu trách nhiệm hình sự (điều 140, 141). Về mặt thực tiễn trong thời gian hơn 10 năm trở lại đây đã xuất hiện thuật ngữ hình sự hóa các giao dịch kinh tế-dân sự. Sự xuất hiện cụm từ này chỉ là cách sử dụng ngôn ngữ bắt nguồn từ một số vụ án kinh tế bị xử lý bằng các quy định của pháp luật hình sự mà đáng ra nó phải được giải quyết bằng các quy định của pháp luật như: pháp luật kinh tế và pháp luật dân sự. Lẽ dĩ nhiên khi việc dùng biện pháp hình sự để giải quyết các vi phạm trong giao dịch kinh tế, dân sự chưa hội đủ các yếu tố cấu thành tội phạm bị lạm dụng,(tức là xử lý trái với lý thuyết về tội phạm học), tất yếugây những hậu quả rất nặng nề không những cho những người có hành vi vi phạm bị hình sự hóa mà doanh nghiệp đó cũng bị ảnh hưởng và kéo theo là các đối tác của doanh nghiệp đó và phản ứng dây chuyền này đã ảnh hưởng đến nền kinh tế, đến toàn xã hội. II.Tình trạng hình sự hóa các quan hệ kinh tế, dân sự. Trong nội dung bài tham luận này tôi chỉ xin đề cập đến một khía cạnh nhỏ của tình trạng hình sự hóa các quan hệ kinh tế, dân sự trong việc thực hiện các hợp đồng kinh tế của doanh nghiệp. Văn phòng luật sư AA đã tham gia một số vụ án kinh tế bị các cơ quan điều tra khởi tố chỉ vì doanh nghiệp đó đã gặp phải những rủi ro pháp lý khi thực hiện hợp đồng. Cụ thể là một vài ví dụ điển hình như sau: Năm 1996 Nhà máy sửa chữa tàu biển Phà Rừng tại Hải phòng có ký Hợp đồng mua tàu biển với Tập đoàn T&H Group của Mỹ để mua một con tàu Ocean Freeze với giá 220.000.000 USD. Con tàu khởi hành từ cảng Floria về cảng Hải Phòng. Trên đường đi con tàu ghé vào Cảng Miami và tại đây các thủy thủ đình công do không được chủ tàu trả tiền lương. Tòa án tại đây đã ra lệnh bắt tàu và gửi Thông báo yêu cầu chủ tàu đến để trả tiền nhưng người bán (chủ tàu) không đến. Còn người mua- Nhà máy sửa chữa tàu biển Phà Rừng khi biết được tin thì đã quá muộn vì con tàu đã bị bán đấu giá để trả lương thủy thủ, án phí Tòa án và phí luật sư, phí lưu tàu tại Cảng Miami. Tiền mất, không có tàu do Nhà máy sửa chữa tàu biển Phà Rừng đã thuê Văn phòng luật sư AA làm thủ tục khởi kiện Ngân hàng Thương mại cổ phần hàng hải tại Tòa Dân sự Hải Phòng cũng là lúc Cơ quan điều tra Hải Phòng khởi tố vụ án hình sự thiếu trách nhiệm gây hậu quả nghiêm trọng do làm mất tiền của Nhà nước. Vị Giám đốc này đã phải làm việc nhiều ngày với cơ quan điều tra theo sự tư vấn của luật sư Văn phòng luật sư AA và cuối cùng ông ta đã chứng minh được mình không thiếu tinh thần trách nhiệm và trách nhiệm làm mất tiền là do Ngân hàng đã không kiểm tra kỹ bộ chứng từ thanh toán trước khi tháo khoán L/C. Cụ thể là người bán chưa làm thủ tục chứng thực Giấy bán tàu (Bill of Sale) tại Cơ quan có thẩm quyền quy định trong Hợp đồng mua bán tàu biển (cụ thể tại Tòa dân sự của Mỹ hoặc tại Đại sứ quán Việt Nam tại Hoa Kỳ). Khi lệnh khởi tố ban ra luật sư của chúng tôi đã tư vấn để Nhà máy SCTB Phà Rừng và Ngân hàng cùng lập Bản thỏa thuận trọng tài là đưa vụ tranh chấp ra trước Trung tâm Trọng tài quốc tế Việt Nam bên cạnh Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam để giải quyết bởi vì chúng tôi nghiên cứu Quy tắc trọng tài thì thấy việc khởi tố vụ án hình sự không ảnh hưởng đến thẩm quyền giải quyết của trọng tài. Cuối cùng với 1 cấp xét xử và bằng một phán quyết trọng tài (tuy có phần thỏa hiệp đậm chất trọng tài) xác định lỗi 60:40. Nhà máy SCTB Phà Rừng đã được xác định không phải bên có lỗi trực tiếp gây ra mất tiền và lại được Ngân hàng đền cho 60 % trị giá tiền mua tàu. Điều đáng mừng là ông giám đốc Nhà máy đã thoát khỏi 1 vụ án hình sự và nay đã giữ chức vụ rất quan trọng trong Tổng công ty Công nghiệp Tàu thủy Việt Nam. Đương nhiên Cơ quan Công an đã ra quyết định đình chỉ vụ án hình sự vì không có dấu hiệu hình sự . Sau này chính cán bộ điều tra vụ án này có đến Văn phòng luật sư AA và nói chuyện cơ quan công an đã được Nhà máy SCTB Phà Rừng cung cấp các bản tư vấn của Văn phòng luật sư AA ( đương nhiên các bản tư vấn này chủ yếu là nêu các cơ sở để miễn trách cho Nhà máy và phân tích lỗi của Ngân hàng). Sau khi nghiên cứu đối chiếu và các tài liệu chứng cứ thu thập được trong quá trình điều tra Cơ quan Công an nhận ra đã đi sai hướng và đã tạo điều kiện cho hai bên đi ra giải quyết tại Trọng tài để có cơ sở đình chỉ vụ án hình sự. Tuy nhiên trong thực tế không phải lúc nào cũng dễ dàng tìm được tiếng nói chung và quan điểm chung giữa cơ quan điều tra với luật sư, tức là giữa người “buộc tội” và người “gỡ tội”, nhất là theo quy định của Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003 thì vai trò của luật sư trong giai đoạn điều tra hầu như rất hạn chế cụ thể là chỉ được tham gia khi lấy lời khai thân chủ của mình, được quyền hỏi nếu có sự đồng ý của điều tra viên, chỉ được xem các biên bản tố tụng có sự tham gia của luật sư (cụ thể điều 58 quy định về quyền và nghĩa vụ của người bào chữa). Tóm lại kinh nghiệm rút ra từ bài học con tàu Ocean Freeze nêu trên là: một khi vụ án hình sự đã được khởi tố thì phải tìm cách để giải quyết và luật sư có nghĩa vụ tìm mọi biện pháp mà pháp luật cho phép để dân sự hóa các hành vi mà bị coi là tội phạm theo quy định của pháp luật hình sự. Trên đây chỉ là một kinh nghiệm của luật sư để chống lại tình trạng hình sự hóa các quan hệ kinh tế-dân sự. Vì khuôn khổ có hạn của hội thảo nên chúng tôi chỉ nêu 1 vụ án. Tuy nhiên không phải luật sư lúc nào cũng may mắn giúp thân chủ của mình thoát khỏi tình trạng bị hình sự hóa như vụ con tàu Ocean Freeze nêu trên. Đó cũng là 1 trong những điều kiện để ra ra đời của Nghị quyết 388/NQ-UBTVQH ngày 17/3/20053 của Uỷ ban thường vụ Quốc hội khóa 11 về bồi thường thiệt hại cho người bị oan do người có thẩm quyền trong hoạt động tố tụng hình sự gây ra. Tuy nhiên việc ra đời của Nghị quyết 388 chỉ giải quyết một phần rất nhỏ hậu quả của tình trạng hình sự hóa các quan hệ kinh tế-dân sự bởi vì những thiệt hại của doanh nghiệp và những người bị hàm oan và sâu sa hơn nữa là những tổn hại trầm trọng cho môi trường đầu tư, cho nền kinh tế của đất nước không thể bù đắp được. Nhất là lòng tin của Doanh nghiệp vào công lý vào các cơ quan tiến hành tố tụng đã bị sói mòn và sẽ làm ảnh hưởng đến quá trình hội nhập kinh tế quốc tế. III. Một số biện pháp chống tình trạng hình sự hóa các quan hệ kinh tế- dân sự. Để chống lại tình trạng này cần có một cơ chế làm việc tổng hợp và có sự phối hợp giữa các cơ quan. 1. Từ phía doanh nghiệp: - Luôn thực hiện tuân thủ pháp luật về quản lý kinh tế. - Trang bị kiến thức pháp lý để tự bảo vệ. - Nhờ luật sư tư vấn và giúp đỡ pháp lý trong các giao dịch kinh tế, thực hiện hợp đồng và nhất là khi có dấu hiệu của hình sự hóa là phải nhờ luật sư tư vấn ngay từ giai đoạn điều tra. 2. Về phía các cơ quan tiến hành tố tụng: Quán triệt các chính sách hình sự và kinh tế của Pháp luật và Nhà nước, nắm vững về lý luận tội phạm học. 3. Về phía Nhà nước: Ban hành các đạo luật hướng dẫn các cơ quan..quy định về tội phạm phù hợp với điều kiện hiện tại. 4.Về đội ngũ luật sư: Nâng cao năng lực hành nghề để góp phần bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của doanh nghiệp. Và từng luật sư cũng thể hiện năng lực của mình thực hiện tư vấn cho khách hàng trong các vụ án hình sự hoặc có nguy cơ bị hình sự hóa. IV. Vai trò của luật sư chống lại tình trạng hình sự hóa các quan hệ kinh tế- dân sự. - Tư vấn pháp luật giúp doanh nghiệp trong các hoạt động kinh doanh, ký kết hợp đồng, thực hiện hợp đồng. - Thông báo cho các doanh nghiệp, những lãnh đạo của doanh nghiệp những quy định pháp luật để tránh các hành vi vi phạm pháp luật. - Tư vấn trong tố tụng: Khi có manh nha dấu hiệu hình sự hóa phải kịp thời nghiên cứu và yêu cầu doanh nghiệp cung cấp các tài liệu để nghiên cứu. - Hướng dẫn cách khai, cách trình bày, phân tích khi làm việc với cơ quan điều tra. - Hướng dẫn họ viết các bản tường trình và chứng minh các hành vi nhằm tránh dùng các thuật ngữ này để bị hiểu nhầm, là mầm mống cho việc hình sự hóa. - Tham gia từ giai đoạn điều tra và các giai đoạn tố tụng để bào chữa cho các bị can, bị cáo là những lãnh đạo doanh nghiệp. - Tư vấn, giúp đỡ doanh nghiệp giải quyết các tranh chấp kinh tế-dân sự thông qua các Tòa án kinh tế, Trọng tài, thu hồi công nợ để khắc phục hậu quả và tiếp tục hoạt động kinh doanh. Do vậy các doanh nghiệp cần có luật sư tư vấn thường xuyên. Việc có luật sư tư vấn, cố vấn pháp lý thường xuyên có thuận lợi là họ đã am hiểu công việc của doanh nghiệp và khi có xảy ra hình sự hóa thì xử lý nhanh. Kết luận: Để thực hiện đúng quy định tại điều 2 Bộ luật hình sự “chỉ người nào phạm một tội đã được Bộ luật hình sự quy định mới phải chịu trách nhiệm hình sự”, luật sư có vai trò rất quan trọng và hữu ích giúp cho các doanh nghiệp không những tham gia vào các giao dịch kinh tế-dân sự có hiệu quả, thu được lợi nhuận, hạn chế được rủi ro, mà luật sư còn có sứ mạng góp phần chống lại các hiện tượng hình sự hóa các quan hệ kinh tế-dân sự ngay từ giai đoạn tiền khởi tố và trong các giai đoạn tố tụng. Lẽ dĩ nhiên sự tham gia của luật sư càng sớm càng có lợi cho doanh nghiệp. Nhưng bên cạnh đó, luật sư cũng có vai trò góp phần bảo vệ pháp chế xã hội chủ nghĩa kiên quyết chống lại các hành vi có dấu hiệu tội phạm làm xấu đi tình hình phát triển kinh tế của doanh nghiệp và của xã hội. Với tư cách luật sư chúng tôi vẫn luôn khẳng định vai trò và chức năng của pháp luật hình sự – là một trong những công cụ sắc bén và hữu hiện trong đấu tranh phòng ngừa và chống tội phạm, góp phần vào công cuộc bảo vệ độc lập chủ quyền quốc gia, đảm bảo lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích của doanh nghiệp, tổ chức và của nhân dân. Trong bối cảnh hiện nay khi có nhiều thủ đoạn tinh vi phá hoại nền kinh tế và xâm phạm đến trật tự chung thì pháp luật hình sự vẫn là công cụ quan trọng để góp phần tích cực loại bỏ những yếu tố cản trở cho tiến trình đổi mới, cản trở sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. (sưu tầm trên internet) (SUNLAW FIRM: Bài viết được đăng tải nhằm mục đích giáo dục, phổ biến, tuyên truyền pháp luật và chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước không nhằm mục đích thương mại. Thông tin nêu trên chỉ có giá trị tham khảo vì vậy Quý khách khi đọc thông tin này cần tham khảo ý kiến luật sư, chuyên gia tư vấn trước khi áp dụng vào thực tế.)