Vai trò của tri thức khoa học trong đời sống xã hội – Quan điểm của Francis Bacon

VAI TRÒ CỦA TRI THỨC KHOA HỌC TRONG ĐỜI SỐNG XÃ HỘI – QUAN ĐIỂM CỦA FRANCIS BACON LÊ THỊ HUYỀN(*) TÓM TẮT Francis Bacon (1561 – 1626), nhà triết học duy vật Anh, người sáng lập chủ nghĩa duy vật kinh nghiệm Anh và ông tổ của khoa học thực nghiệm tự nhiên hiện đại, là người sáng lập tinh thần triết học mới. Ông là người đầu tiên lên tiếng đòi trả lại phẩm giá cho khoa học đã bị chìm lấp trong đêm trường trung cổ bởi thần học. Ông đã thực hiện một chương trình đồ sộ để Đại phục hồi khoa học (Instauratio Magne Scientarum / The Great Instauration of Science). Để đạt đến tri thức khoa học, Bêcơn chỉ ra những sai lầm, ảo tưởng (Idola / Idols) trong nhận thức và sự cần thiết phải xoá bỏ chúng ra khỏi lý trí của con người. Trên cơ sở làm sạch lý trí, Bêcơn đưa ra phương pháp nhận thức khoa học mới – phương pháp thực nghiệm khoa học qui nạp The Inductive Scientific Empirical Method, khẳng định của Bêcơn về vai trò của tri thức khoa học trong đời sống xã hội suốt mấy thế kỷ qua vẫn tiếp tục được triển khai bởi các trào lưu triết học ở phương Tây và được chứng minh một cách trọn vẹn ở thời đại của chúng ta – thời đại kinh tế tri thức. Việc tìm hiểu quan điểm của Ph.Bêcơn về vai trò của tri thức khoa học trong đời sống xã hội hết sức có ý nghĩa đối với chúng ta trong bối cảnh xây dựng và phát triển kinh tế tri thức. ABSTRACT Francis Bacon (1561 – 1626) was a British materialist philosopher and the founder of experimental materialism and also of new philosophical spirit. He made a big project of The Great Instauration of Science. To obtain scientific knowledge, Bacon pointed out the wrong opinions and idols in our consciousness and the necessity to move them from our reason. On the basis of making our reason clear, Bacon introduced a new method of scientific consciousness – The Inductive Scientific Empirical Method. Bacon’s confirmation of the role of scientific knowledge in social life through the last century has been continuously developed by western philosophical trend. Understanding Bacon’s viewpoint about the role of scientific knowledge in social life is very important to us in the context of building and developing intellectual economy. 1. ĐẶT VẤN ĐỀ Francis Bacon (1561 – 1626), nhà triết học vĩ đại thời cận đại, được Mác coi là người sáng lập chủ nghĩa duy vật kinh nghiệm Anh và ông tổ của khoa học thực nghiệm tự nhiên hiện đại. Ông sinh ra trong gia đình quí tộc Anh, tốt nghiệp đại học Cambridge, hoạt động trong ngành ngoại giao, từng làm đến chức Thủ tướng. Sống trong thời kỳ trước cách mạng tư sản, nhưng Bêcơn là người ủng hộ mạnh mẽ những cải cách tư sản nhằm phát triển đất nước, phát triển khoa học và triết học. Nước Anh, cũng như toàn thể châu Âu ở thế kỷ XVI – XVII, diễn ra những sự thay đổi bước ngoặt trong phương thức sản xuất, dẫn đến những sự biến chuyển trong đời sống tinh thần xã hội. Đó là thời đại nối tiếp tinh thần văn hoá Phục hưng, đấu tranh chống chế độ chuyên chế phong kiến và giáo hội, từng bước hình thành phương thức sản xuất mới với vai trò lịch sử của giai cấp tư sản, đêm trước của các cuộc cách mạng tư sản. F.Bacon, từ đỉnh cao của một nhà chính trị, vị thế của một nhà tư tưởng, triết gia, bằng vốn sống và kinh nghiệm của mình, bằng năng lực nhạy bén và sáng suốt của (*) Th.S, Trường Cao đẳng Sư phạm Đồng Nai mình, đã thâu tóm được những biến đổi của thời đại và đưa ra những phương án cải cách đáp ứng nhu cầu thực tiễn của cuộc sống. Ông là người đầu tiên lên tiếng đòi trả lại bản chất thực sự cho khoa học đã bị chìm lấp trong đêm trường trung cổ bởi thần học. Ngay từ rất sớm, (1592), khi ở nấc thang danh vọng của sự nghiệp chính trị, F.Bacon đã đưa ra một lời hứa, được coi là mục đích của cuộc đời ông, đó chính là việc cải tổ sinh hoạt khoa học, nhằm xác định vai trò, mục đích của khoa học là hướng đến phục vụ cuộc sống thực tiễn của con người. Tinh thần phê phán và khám phá của triết học F.Bacon đã ảnh hưởng sâu rộng đến nền triết học Anh và Tây Âu thế kỷ XVII – XVIII. Đặc biệt, tuyên bố của ông “Tri thức là sức mạnh” đã trở thành tuyên ngôn của thời đại. Đoạn tuyệt với triết học kinh viện và các hình thức tri thức trung cổ, các nhà khoa học và triết học hướng sự nghiên cứu của mình vào việc phục vụ nhu cầu thực tiễn. Những phát minh khoa học ra đời được ứng dụng rộng rãi, nhằm nâng cao sức sản xuất xã hội. Các tổ chức, thiết chế khoa học được thiết lập (Institutes of Society). Tri thức khoa học từng bước giúp con người nhận thức giới tự nhiên, chinh phục tự nhiên, khẳng định quyền lực con người trước tự nhiên. Với vai trò mở đường cho tinh thần triết học mới, F.Bacon đã tạo ra một thời đại sôi động và cách mạng trong triết học, trở thành ngọn cờ tư tưởng của giai cấp tư sản trong cuộc đấu tranh chống lại trật tự phong kiến và giáo hội và những uy quyền tư tưởng trung cổ. 2. NỘI DUNG Trước hết, chúng ta tìm hiểu những yếu tố lịch sử và những tiền đề lý luận trực tiếp tác động đến quá trình hình thành quan điểm triết học của F.Bacon, đặc biệt là quan điểm về tri thức khoa học. Tình hình kinh tế, chính trị, xã hội của nước Anh và tác động của nó đến sự hình thành triết học F.Bacon thể hiện những thay đổi mang tính bước ngoặt của nước Anh cũng như châu Âu cuối thế kỷ XVI đến đêm trước cách mạng tư sản Anh. Ở phương diện kinh tế, phương thức sản xuất tư bản, vốn hình thành từ trong lòng xã hội phong kiến, từng bước trở thành phương thức sản xuất thống trị. Tại nước Anh, nền kinh tế tư bản chủ nghĩa hình thành từ tự phát đến hệ thống, tạo nên những biến đổi tích cực trong các ngành kinh tế, từ công nghiệp đến thương nghiệp và nông nghiệp. Về chính trị, xã hội, dưới tác động của quá trình tích lũy tư bản và sự khẳng định từng bước quan hệ sản xuất mới, cơ cấu giai cấp có những biến đổi cơ bản. Cùng với sự ra đời của giai cấp tư sản, trong tầng lớp quí tộc đã hình thành quí tộc mới có khuynh hướng tư sản. Sự liên minh giữa giai cấp tư sản và tầng lớp quí tộc mới tạo nên bước chuyển trong tương quan lực lượng xã hội tại nước Anh. Những biến đổi trong đời sống kinh tế, chính trị, xã hội đã tác động đến đời sống sinh hoạt tinh thần tại Anh, đặc biệt là sinh hoạt tôn giáo. Sự xung đột giữa Anh giáo, một tôn giáo mang tính cải cách, nhưng quá lệ thuộc vào nhà vua, với Thanh giáo, thể hiện ý thức hệ của giai cấp tư sản, đã phản ánh tính phức tạp trong sinh hoạt tinh thần của nước Anh thời kỳ chuyển tiếp. Sự thay đổi còn diễn ra trong môi trường sinh hoạt khoa học, văn hóa, thể hiện bước quá độ từ chế độ phong kiến sang chủ nghĩa tư bản, mà Anh là nước tiên phong. Xét một cách tổng thể, mâu thuẫn giữa cải cách và bảo thủ, giữa tiến bộ và phản động, giữa cái mới và cái cũ trong các lĩnh vực của đời sống xã hội nước Anh, tác động đáng kể đến F.Bacon. Dù là một nhà quí tộc, song F.Bacon đã nhạy bén nắm bắt cái mới, đứng về phía các lực lượng cách tân, khẳng định khát vọng của lý trí trước cái phi lý. Khát vọng này đã thể hiện một cách sinh động trong triết học của ông, nhất là phần lý luận nhận thức. Về tiền đề lý luận và khoa học tự nhiên của sự hình thành quan điểm Bêcơn về tri thức khoa học, thể hiện ở ba nhân tố sau đây: một là, truyền thống Anh với những tên tuổi lớn tác động đến nội dung và tính chất của triết học F.Bacon như R.Bêcơn – người đề xướng khoa học thực nghiệm và phê phán gay gắt chủ nghĩa kinh viện, W.Ockham – đại diện tiêu biểu của chủ nghĩa duy danh, nhấn mạnh sự tự do trong nghiên cứu khoa học, T.More – nhà nhân đạo duy lý, một trong những người sáng lập chủ nghĩa nhân đạo không tưởng (gợi mở ý tưởng cho “New Atlantis” của F.Bacon); hai là, văn hoá nhân văn Phục hưng và xu hướng cải cách từ chính trị đến tôn giáo, một nền văn hóa mà theo F. Engels “đã sản sinh ra những người khổng lồ”; ba là, các phát minh khoa học thời đại Phục hưng gắn liền với tên tuổi của N. Copernicus, G. Bruno, G. Galilei, J.Kepler,v.v. những người đã làm “cuộc cách mạng trên trời”, báo trước một cuộc cách mạng trong các quan hệ xã hội, phá vỡ những chuẩn mực của phong cách tư duy kinh viện, mở đường cho phong cách tư duy sáng tạo, để làm nên thời đại của khám phá, phát minh mà Bêcơn là một trong những người mở đường về mặt lí luận. Những phát minh khoa học vào thời Phục hưng ở Tây Âu, đã đặt nền móng cho sự hình thành phương pháp tư duy và quan niệm mới về tri thức. Nhu cầu khẳng định quyền lực của con người trước tự nhiên và các lực lượng xã hội tự phát đã thúc đẩy quá trình tìm kiếm phương pháp nhận thức phù hợp. Có thể thấy rằng, khi đưa ra cụm từ tri thức khoa học (Scientific Knowledge), F.Bacon đối lập nó với cụm từ tri thức kinh viện (Scholatic Knowledge) mà ông gọi là thứ tri thức sách vở trống rỗng, xa rời cuộc sống. Để phục hồi vị trí, danh dự của tri thức khoa học trong đời sống xã hội, làm cho tri thức trở thành sức mạnh giúp con người làm chủ tự nhiên, làm chủ xã hội và làm chủ bản thân mình, theo F.Bacon, cần đưa ra chương trình tổng thể, chương trình đó được biết đến là “Đại phục hồi khoa học” (Instauratio Magne Scientiarum/ The Great Instauration). F.Bacon đã trình bày một cách cô đọng nội dung và mục đích của “Đại phục hồi khoa học”. Mục đích của “Đại phục hồi khoa học” là: thứ nhất, khôi phục lại vị trí của khoa học trong đời sống xã hội; thứ hai, xác định nhiệm vụ của khoa học trong điều kiện lịch sử mới, chỉ ra khả năng của “thế giới trí tuệ” phù hợp với những biến đổi to lớn đang diễn ra trong xã hội; thứ ba, xác lập phương pháp khoa học giúp con người đi tới khám phá cõi bí hiểm của tự nhiên, mở ra thế giới mới của mình. Mục đích cao nhất của tri thức khoa học, xét đến cùng, là đem đến cho con người phương tiện hiện thực và năng lực biến đổi thế giới. Theo F.Bacon, hai khát vọng của con người – khát vọng tri thức và khát vọng quyền lực – đều ngang bằng nhau. Có tri thức ắt có quyền lực, sức mạnh. “Tri thức là sức mạnh” (“Knowledge is Power”) – tư tưởng chủ đạo của triết học F.Bacon, cũng là tuyên ngôn của thời đại mới. “Đại phục hồi khoa học” cũng chính là nhằm làm sao để tri thức khoa học thực sự trở thành sức mạnh, hữu dụng đối với con người. Thực chất quan điểm mới của F.Bacon về vai trò của tri thức khoa học là ở chỗ tri thức đó phải bám sát nhu cầu của thực tiễn, gắn liền với khát vọng chiến thắng của lý trí trước cái phi lý đang tồn tại ở nước Anh do sự thống trị của hình thức tri thức trung cổ. F.Bacon tuyên bố rằng để tri thức khoa học phát huy hiệu quả thực tiễn của mình, cần vượt qua những chuẩn mực, giới hạn cũ xưa, mở ra những vùng đất mới cho nghiên cứu, tìm tòi và phát minh của con người. Để thực hiện sự cải tổ đối với khoa học thời bấy giờ, F.Bacon đã phác thảo một chương trình đồ sộ gồm sáu phần, song cốt lõi của nó tập trung ở ba phần chính: phần phủ định, phần thiết kế (hay xây dựng) và phần ứng dụng vào trong đời sống. Cả ba phần này liên kết với nhau thể hiện quan điểm xuyên suốt của triết học F.Bacon, và tuyên ngôn của cả thời đại - “tri thức là sức mạnh”. Trong đó, F.Bacon vĩ đại chính là ở chỗ ông đã thực hiện sự phê phán các ảo tưởng trong nhận thức và xác lập phương pháp nhận thức khoa học. Các ảo tưởng (Idolas) thực chất là những chướng ngại làm lệch lạc quá trình nhận thức của con người. Những lệch lạc đó một phần do điều kiện bên ngoài, thói quen ý thức, môi trường giáo dục, một phần do sự thống trị của triết học kinh viện, của hình thức tri thức trung cổ, hay nói như F.Bacon, của “uy quyền tư tưởng”. Phê phán các ảo tưởng, F.Bacon chủ trương xây dựng phương pháp nhận thức khoa học nhằm khắc phục thực trạng tri thức của thời đại, vượt qua chủ nghĩa bảo thủ, giáo điều trong nhận thức, vạch trần quá trình “Arixtốt hóa” tri thức kinh viện. Phương pháp luận của F.Bacon là phương pháp luận thực nghiệm – qui nạp. Đó là đóng góp quan trọng của F.Bacon trong lý luận về phương pháp, bởi vì theo ông, chỉ có phương pháp qui nạp khoa học (The Scientific Inductive Method) - qui nạp kiểu con ong mới giúp con người đạt đến tri thức đúng đắn, thứ tri thức hữu dụng biến thành sức mạnh, giúp con người khẳng định quyền lực của mình trước tự nhiên. Cũng như R.Descartes, phương pháp luận của F.Bacon tỏ ra phiến diện, siêu hình. Hạn chế lịch sử đó đã được các nhà kinh điển của chủ nghĩa Mác vạch ra trong tác phẩm “Gia đình thần thánh” và các tác phẩm khác. Tuy nhiên, xét theo quan điểm lịch sử – cụ thể, lí luận về phương pháp giúp con người vươn đến chân lý do F.Bacon khởi xướng có ý nghĩa tích cực và tiến bộ trong thời đại các cuộc cách mạng tư sản, và có tác dụng kích thích, gợi mở đối với thời đại chúng ta. Về nội dung của “New Atlantis” – một công trình chưa kịp hoàn thành của F.Bacon trong quan điểm của F.Bacon về vai trò của tri thức khoa học đã được hiện thực hóa một cách lí tưởng. Tri thức khoa học đi vào cuộc sống thể hiện sức mạnh của mình ở mọi lĩnh vực, từ kinh tế đến chính trị. Có thể nói, thông qua “New Atlantis”, F.Bacon đã bày tỏ thông điệp về một xã hội mà ở đó tri thức khoa học không chỉ trở thành tài sản vô giá của con người mà còn là quyền lực thực sự, chi phối và định hướng cho sự phát triển xã hội. Lại một lần nữa F.Bacon tỏ ra không tưởng và phiến diện trong cách đánh giá về tri thức khoa học, song những vấn đề đặt ra từ “New Atlantis” có ý nghĩa lịch sử đặc biệt. Trước hết, không tưởng khoa học của F.Bacon có ý nghĩa gợi mở và kích thích đối với khát vọng của con người, thúc đẩy sự vận động xã hội; thứ hai, quan điểm của F.Bacon về tri thức khoa học và vai trò của nó đã báo trước kỉ nguyên mới – kỉ nguyên phát triển mạnh mẽ của khoa học và công nghệ, khẳng định quyền lực thực sự của tri thức trong đời sống của chúng ta. Thứ ba, trong “New Atlantis”, F.Bacon nhìn cuộc sống bằng đôi mắt của nhà triết học và nhà chính trị. Từ kinh nghiệm quyền lực của một người từng làm đến chức Thủ tướng, F.Bacon nắm bắt khá đầy đủ và chính xác những đòi hỏi bức thiết của xã hội, đồng thời lại dung hoà những ước muốn hợp lý với trật tự chính trị – xã hội hiện hành. Thứ tư, bức tranh xã hội của “New Atlantis” còn làm nổi bật vai trò hoà giải của khoa học; xem khoa học là cầu nối hòa bình và hữu nghị giữa các dân tộc. Chuyển giao công nghệ và chuyển giao tri thức giữa các quốc gia, tư tưởng đó được thai nghén trong “New Atlantis”, dù chỉ là những dự phóng còn chưa rõ nét. Thứ năm, nội dung của không tưởng khoa học trong “New Atlantis”, với vai trò hàng đầu của khoa học tự nhiên thực nghiệm, là xuất phát từ cơ sở thế giới quan duy vật của F.Bacon. Vấn đề là ở chỗ trong quan điểm triết học của ông, giới tự nhiên có tính tích cực nội tại, vận động theo quy luật khách quan, mà con người chỉ nhận thức được nó, khám phá bí mật của nó, làm chủ nó, nếu được trang bị một năng lực “giải thích đúng bản chất sự vật”, một phương pháp khoa học. Phương pháp đó là phương pháp thực nghiệm quy nạp. Như vậy, triết học F.Bacon, từ phần lí thuyết đến phần thực hành, từ phần phê phán đến phần thiết kế, đều tuân theo một nguyên tắc thống nhất, đó là: để làm chủ giới tự nhiên, con người cần tiếp cận nó, giải thích đúng về nó; để giải thích đúng về nó, cần xác lập phương pháp nhận thức mới, vượt qua lối mòn truyền thống; mà để có được điều này, không có gì khác hơn là loại bỏ mọi chướng ngại do tri thức kinh viện để lại, hướng con người đến cách hiểu mới về tri thức và vai trò thực sự chân chính của nó trong đời sống. “New Atlantis” là sự kết thúc lô gích tư duy ấy của F.Bacon. Cùng với việc tạo ra chủ nghĩa duy vật kinh nghiệm Anh thế kỷ XVII – XVIII, triết học F.Bacon, cụ thể là lí luận nhận thức, trong đó có vấn đề tri thức khoa học, thể hiện xu thế vận động của tư tưởng thời đại mới. Mặt khác, gợi mở của F.Bacon về xã hội lí tưởng được xác lập dựa trên “quyền lực của tri thức” đưa đến sự hình thành các học thuyết kỹ trị (Technocracy) trong thế kỷ XX, khi khoa học phát triển như vũ bão, làm thay đổi tư duy con người, cách thức tiếp cận về tiêu chuẩn của tiến bộ xã hội. Dấu ấn F.Bacon trong các học thuyết kĩ trị trở nên rõ ràng từ những năm 20 của thế kỷ XX. Cũng như F.Bacon, thuyết kĩ trị thế kỉ XX với các phương án như “thiên đường công nghệ”, “ba làn sóng”, “hội tụ”,v.v.đề cao vai trò của khoa học công nghệ trong đời sống xã hội, song đều sa vào quan điểm siêu hình và phiến diện khi tuyệt đối hóa vai trò đó, gạt sang bên những vấn đề phức tạp của các quan hệ xã hội. Những biến đổi trên thế giới hôm nay chứng tỏ rằng sự phát triển của khoa học công nghệ trở thành một trong những nhân tố của tiến bộ xã hội. Khoa học trở thành lực lượng sản xuất trực tiếp, giải phóng sức lao động của con người, cải tạo tự nhiên và cải tạo chính sức lao động của con người. Tuy nhiên, sự sùng bái khoa học công nghệ, xem nhẹ cuộc đấu tranh chính trị, tư tưởng là điều cần phê phán. Khẳng định của F.Bacon về vai trò của tri thức khoa học trong đời sống xã hội suốt mấy thế kỷ qua vẫn tiếp tục được triển khai bởi các trào lưu triết học ở phương Tây. Sau gần 400 năm, tinh thần triết học F.Bacon được chứng minh một cách trọn vẹn ở thời đại của chúng ta – thời đại kinh tế tri thức. Vào thập niên năm mươi của thế kỷ XX, sự phát triển của khoa học, kỹ thuật và công nghệ đã khẳng định một thời đại mới, thời đại mà khoa học thực sự trở thành lực lượng sản xuất trực tiếp, góp phần to lớn vào sự phát triển của xã hội. Làn sóng văn minh, trí tuệ đang lan toả toàn cầu, kéo theo nó là sự ra đời nền kinh tế tri thức. Điều đó càng chứng tỏ giá trị bền vững của tư tưởng triết học của F.Bacon về vai trò của tri thức khoa học. Một mặt, chúng ta nhận thức được rằng, ảnh hưởng của F.Bacon đã dẫn đến sự phiến diện trong cách hiểu về quyền lực ở một số trào lưu triết học. Mặt khác, tri thức khoa học đang thực sự trở thành quyền lực trong xã hội ngày nay. Vì thế, việc tìm hiểu quan điểm của F.Bacon về vai trò của tri thức khoa học trong đời sống xã hội hết sức có ý nghĩa đối với chúng ta trong bối cảnh xây dựng và phát triển kinh tế tri thức. Trên cơ sở kế thừa, chọn lọc theo tinh thần của chủ nghĩa duy vật biện chứng, chúng ta nghiên cứu tư tưởng của F.Bacon với mục đích xây dựng một xã hội lý tưởng, giàu mạnh dựa trên quyền lực của tri thức. 3. KẾT LUẬN Từ quan điểm của F.Bacon về vai trò của tri thức khoa học trong đời sống xã hội, chúng ta rút ra ba bài học lịch sử như sau: Thứ nhất, chúng ta cần có quan điểm đúng đắn về tri thức nói riêng và khoa học nói chung. Tức là, tri thức phải là tri thức mang ý nghĩa thực tiễn, tri thức khoa học; khoa học phải hướng đến thực tiễn, mục đích của khoa học là phục vụ cuộc sống của con người. Chỉ với quan điểm như thế mới làm cho tri thức trở thành nhân tố tất yếu của sự phát triển xã hội. Ở thời đại F.Bacon, tri thức khoa học, giữ vị trí quan trọng, đóng vai trò hàng đầu đối với sự phát triển xã hội. Thứ hai, xuất phát từ chỗ có quan điểm đúng đối với tri thức, cần phải có chiến lược phát triển khoa học. Trước hết, phải tập hợp được đội ngũ các nhà khoa học, tạo điều kiện cho các nhà khoa học hoạt động, nghiên cứu và ứng dụng các thành tựu khoa học vào cuộc sống. Phải cải tạo sinh hoạt khoa học, đầu tư cho môi trường khoa học, từ đó để phát triển khoa học. Thứ ba, tri thức khoa học phải được vận dụng vào thực tiễn, biến nó thành sức mạnh, khẳng định quyền lực của con người, giúp con người làm chủ tự nhiên, làm chủ xã hội và làm chủ bản thân mình. Trên tinh thần kế thừa biện chứng, trong khi tiếp thu có chọn lọc những tinh hoa tư tưởng của nhân loại, trong đó có quan điểm của F.Bacon về tri thức khoa học, Đảng và nhà nước ta vẫn kiên trì những nguyên lí cơ bản của chủ nghĩa Mác- Lênin trong định hướng phát triển đất nước. Biểu hiện sinh động trong đường lối đổi mới ở Việt Nam hiện nay là thống nhất lợi ích dân tộc, lợi ích giai cấp và lợi ích nhân loại, đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa gắn với việc đề cao vai trò của tri thức khoa học. Nhà nước ta đã đề ra những giải pháp định