Vai trò của tư duy logic đối với việc phát triển tư duy phản biện của sinh viên

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SÀI GÒN SAIGON UNIVERSITY TẠP CHÍ KHOA HỌC SCIENTIFIC JOURNAL ĐẠI HỌC SÀI GÒN OF SAIGON UNIVERSITY Số 72 (06/2020) No. 72 (06/2020) Email: tcdhsg@sgu.edu.vn ; Website: 102 VAI TRÒ CỦA TƯ DUY LOGIC ĐỐI VỚI VIỆC PHÁT TRIỂN TƯ DUY PHẢN BIỆN CỦA SINH VIÊN The role of logical thinking in developing students’ critical thinking ThS. Bùi Ngọc Quân Học viện Chính trị, Bộ Quốc phòng TÓM TẮT Tư duy logic có vai trò đặc biệt quan trọng đối với việc phát triển tư duy phản biện của sinh viên, giúp họ phản ánh và nhận thức đầy đủ, sâu sắc về vấn đề trong học tập, phát hiện lỗi logic trong lập luận và trình bày quan điểm, tư tưởng của người khác; lập luận, chặt chẽ, có căn cứ và trình bày các quan điểm, tư tưởng của mình một cách chính xác, mạch lạc. Trong bài viết này, tác giả góp phần làm rõ mối quan hệ giữa tư duy logic và tư duy phản biện, vai trò tư duy logic đối với việc phát triển tư duy phản biện của sinh viên đại học hiện nay. Từ khóa: phát triển tư duy phản biện, sinh viên, tư duy logic, tư duy phản biện ABSTRACT Logical thinking plays a particularly important role in developing students' critical thinking, helping them to reflect and fully understand the problem of learning. Students can also detect logical errors in reasoning and presenting other people's views and ideas, provoke logical, rigorous, well-grounded arguments, present views and ideas accurately and coherently. In this article, the author attempted to clarify the relationship between logical thinking and critical thinking and the role of logical thinking in developing students’ critical thinking today. Keywords: developing critical thinking, students, logical thinking, critical thinking 1. Đặt vấn đề Sự phát triển mạnh mẽ của khoa học và công nghệ, đặc biệt cuộc cách mạng công nghiệp 4.0, đòi hỏi hệ thống giáo dục đại học phải đáp ứng yêu cầu của thực tiễn đất nước. Một trong những mục tiêu, yêu cầu quan trọng của các trường đại học là phải tạo lập cách học nhằm rèn luyện, phát triển năng lực tư duy nói chung, tư duy phản biện của sinh viên nói riêng. Có thể khẳng định, tư duy phản biện là điều kiện không thể thiếu cho sự thành công trong học tập và nghiên cứu khoa học của sinh viên. Việc sử dụng thuần thục kỹ năng tư duy này sẽ giúp họ xác định góc nhìn đúng đắn hơn đối với các tình huống xảy ra trong quá trình học tập, cũng như trong cuộc sống, tránh đưa ra các quyết định sai lầm, vội vàng hay thiếu cơ sở. Trong đó, để phát triển tư duy phản biện của sinh viên cần chú trọng đến cơ sở của nó, đó chính là tư duy logic. Trong những năm qua, vấn đề phát triển tư duy của sinh viên luôn được các trường đại học quan tâm thông qua việc đổi mới chương trình, nội dung, hình thức và Email: ngocquan20@gmail.com BÙI NGỌC QUÂN TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN 103 phương pháp dạy học theo hướng tích cực, hiện đại. Tuy nhiên, thực tiễn cho thấy, sinh viên còn có những hạn chế trong việc nắm bắt, vận dụng các quy luật, quy tắc, hình thức logic; kỹ năng trình bày, diễn đạt vấn đề thiếu chặt chẽ, lập luận phản biện thiếu cơ sở khoa học.v.v. Những hạn chế này ảnh hưởng không nhỏ đến việc nhận thức và giải quyết các vấn đề trong học tập. Vì vậy, cần thiết phải nhận thức đầy đủ về vai trò của tư duy logic đối với việc phát triển tư duy phản biện của sinh viên đại học hiện nay nhằm góp phần củng cố tri thức, phát triển năng lực tư duy của họ. 2. Nội dung nghiên cứu 2.1. Khái niệm tư duy phản biện, tư duy logic Tư duy phản biện (Critical Thinking) là một hình thức tư duy giúp chủ thể chủ động tiếp nhận, xử lý thông tin một cách linh hoạt và khéo léo, sau đó so sánh, phân tích, tổng hợp, đánh giá thông tin thu thập được bởi sự quan sát, kinh nghiệm và lập luận khoa học, logic nhằm đạt đến tính chân thực của vấn đề. Về bản chất, quá trình tư duy phản biện luôn có mối liên quan với khả năng phán đoán và suy luận logic trên cơ sở thu thập, sắp xếp và đánh giá những thông tin, những ý kiến khác nhau dựa trên những tiêu chuẩn nhất định nhằm giải quyết các vấn đề được nêu ra một cách rõ ràng, ngắn gọn và tốt nhất. Các yếu tố cấu thành nên tư duy phản biện bao gồm: tri thức, thái độ, tinh thần phản biện và phương pháp, kỹ năng tư duy phản biện. Tri thức là điều kiện cần và tiên quyết để hình thành tư duy phản biện; thái độ, tinh thần phản biện được xem như động cơ thúc đẩy sự phát triển của các yếu tố khác; phương pháp, kỹ năng tư duy phản biện là cái biểu hiện tư duy phản biện của chủ thể tư duy. Việc nghiên cứu cấu trúc của tư duy phản biện có ý nghĩa hết sức quan trọng để xem xét đúng đắn bản chất của tư duy phản biện, cũng như phát triển tư duy phản biện của đối tượng nghiên cứu. Khi nghiên cứu về tư duy phản biện với tư cách là một loại hình tư duy bậc cao, cần phải thấy rõ một số đặc điểm cơ bản của nó, đó là: tính chủ thể, tính khách quan, toàn diện, tính khoa học, tính logic và tính sáng tạo. Trong đó, tính logic là một trong những tiêu chuẩn quan trọng của tư duy phản biện. Tư duy phản biện được thực hiện trên cơ sở của năng lực phân tích, tổng hợp, so sánh, đánh giá dựa trên các lý lẽ, lập luận logic để bảo vệ cái hợp lý, cũng như chỉ ra những điểm bất hợp lý. Nó đòi hỏi sử dụng thành thạo các hình thức, quy luật logic, các phương pháp chứng minh, bác bỏ. Việc đưa ra các nhận xét và quyết định phải dựa trên nền tảng của sự am hiểu thấu đáo, sự suy xét kỹ lưỡng và sâu sắc; khả năng suy luận, lập luận logic dựa trên cơ sở của chứng cứ và lý lẽ. Mặt khác, tư duy phản biện đòi hỏi phải có khả năng kết nối vấn đề trong tính tổng thể, khả năng nhìn nhận được mối quan hệ logic bên trong giữa các thông tin, các dữ kiện; sắp xếp và diễn giải các ý tưởng một cách mạch lạc, ngắn gọn, rõ ràng và dễ hiểu. Từ đó, chủ thể bảo vệ quan điểm của mình bằng các lập luận chặt chẽ, khoa học. Đối với sinh viên đại học, tư duy phản biện được coi là phong cách tư duy độc đáo giúp họ rèn luyện và phát triển khả năng tư duy độc lập, tư duy sáng tạo. Sinh viên có tư duy phản biện sẽ dựa trên những hiểu biết về vấn đề học tập, tiếp nhận thông tin chính xác, hình thành phản xạ tốt, biết cách tìm và đưa ra lập luận rõ ràng, đầy đủ, logic với những bằng chứng công tâm, SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY No. 72 (06/2020) 104 khách quan để chứng minh quan đểm của mình, từ đó, giúp họ có thể làm chủ kiến thức, nâng cao năng lực tư duy. Tư duy logic (Logical Thinking), về bản chất, “là giai đoạn nhận thức lý tính, sử dụng các hình thức cơ bản, như khái niệm, phán đoán, suy luận cùng các thao tác logic xác định của chủ thể, nhằm sản xuất ra tri thức mới với mục đích phản ánh ngày càng sâu sắc hơn, chính xác hơn, đầy đủ hơn về hiện thực khách quan” (Vũ Văn Viên, 2006, tr.33-34). Chủ thể nhận thức có tư duy logic tất yếu phải tuân theo các quy luật và hình thức logic tư duy nhằm phản ánh chân thực, chính xác hiện thực khách quan. Nhiệm vụ của tư duy logic là nghiên cứu hình thức và quy tắc kết hợp đúng đắn những khái niệm và phán đoán để suy luận một cách logic và chứng minh tính hiệu quả của vấn đề. Tư duy logic có khả năng kết nối, xâu chuỗi các ý lại với nhau để tìm câu trả lời và giải quyết vấn đề. Đặc trưng của tư duy logic biểu hiện ở tính chính xác, tính hệ thống, tính tất yếu và chặt chẽ, nên nó rất cần thiết trong nghiên cứu khoa học và hoạt động thực tiễn. Nếu chủ thể thiếu một trong những đặc trưng trên sẽ không có tư duy logic. Tư duy logic là một loại hình tư duy rất cần thiết đối với sinh viên trong hoạt động học tập dựa trên cách suy luận khoa học và chính xác để nhận định tính hợp lý hoặc sai lầm của lập luận, đồng thời, đó là yếu tố nền tảng mang tính quyết định trong việc phát triển trí tuệ, khả năng sáng tạo, kỹ năng giải quyết vấn đề của họ. Sinh viên có kỹ năng tư duy logic tốt như có chìa khóa vàng giúp họ thành công vượt trội hơn trong học tập và công việc. Tuy vậy, các kỹ năng tư duy logic không phải tự nhiên có mà cần phải được học tập và thực hành thường xuyên. 2.2. Mối quan hệ giữa tư duy logic và tư duy phản biện trong giải quyết vấn đề học tập của sinh viên Để sinh viên có thể phát triển năng lực tư duy, vấn đề rèn luyện tư duy logic và tư duy phản biện của họ là yêu cầu, nhiệm vụ hết sức cần thiết của các trường đại học. Bởi lẽ, hai loại hình tư duy này có thể giúp họ giải quyết tốt các vấn đề thực tiễn. Tuy có những khác biệt nhất định về các yếu tố cấu thành, về đặc điểm, nhưng trên thực tế, chúng cùng tồn tại trong một quá trình tư duy, luôn có mối quan hệ mật thiết, bổ sung, hỗ trợ và cải thiện lẫn nhau. Sơ đồ: Mối liên hệ giữa tư duy phản biện và tư duy logic Tư duy phản biện Tư duy sáng tạo Phát hiện mâu thuẫn Phân tích, đánh giá Lập luận (Tư duy logic) Giải quyết vấn đề Vấn đề Chủ thể Chân lý BÙI NGỌC QUÂN TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN 105 Điểm chung giữa tư duy logic và tư duy phản biện là đều hướng đến mục đích phát triển trí tuệ, tư duy độc lập, sáng tạo, khả năng phân tích, lập luận nhằm giải quyết hiệu quả các vấn đề đặt ra. Theo đó, chúng giúp tư duy của sinh viên đại học phát triển và hoàn thiện hơn, đồng thời hình thành sự tự tin, chủ động với mọi hình huống có vấn đề. Kết hợp giữa hai loại hình tư duy này sẽ tạo nên một hệ phương pháp tư duy rất hữu ích trong quá trình phát triển năng lực tư duy của sinh viên. Cụ thể hơn, tư duy logic giúp sinh viên móc nối các mắt xích của vấn đề và sắp xếp nó một cách hợp lý, dễ hiểu, từ đó, họ có thể phân tích và đưa ra kết luận chính xác hơn. Ở khía cạnh này, tư duy logic cũng là một phương cách hiệu quả góp phần rèn luyện, phát triển tư duy phản biện của họ trong giải quyết các vấn đề học tập. Ngược lại, tư duy phản biện giúp sinh viên đánh giá vấn đề ở nhiều mặt thông qua việc đặt các câu hỏi nghi vấn, cũng như liệt kê các trường hợp có thể xảy ra nhằm giúp họ có thể dễ dàng nhận ra nhiều “góc khuất” và các mắt xích của vấn đề. Đặc biệt, tư duy phản biện liên quan đến các câu hỏi (5W1H): Vì sao lại như vậy? Có cách tiếp cận nào khác hay không? Lập luận như vậy dựa trên góc nhìn nào? Nếu nhìn theo khía cạnh khác thì như thế nào? Dữ kiện đưa ra đã chính xác chưa? Có chỗ nào chưa hợp lý, hay có chỗ nào có thể cải thiện không?.v.v. Đây là những loại câu hỏi sẽ khiến sinh viên loại bỏ các tranh luận về một mặt của vấn đề và nắm lấy mặt khác đáng tin cậy hơn, từ đó, họ cố gắng tìm kiếm câu trả lời và đưa ra quyết định đúng đắn cho bản thân. Như vậy, tư duy logic và tư duy phản biện đều tập trung liên quan đến việc phân tích, đánh giá các lập luận, luôn dựa trên những tiền đề và kết luận nhất định. Điểm khác biệt giữa tư duy logic và tư duy phản biện đó là, tư duy logic là một trong những công cụ được sử dụng trong phân tích và đánh giá. Nó giải quyết vấn đề thông qua việc áp dụng các quy tắc logic trong hoạt động tư duy hoặc tri thức của chính mình, do đó liên quan đến việc kết nối các ý tưởng để tìm ra vấn đề tổng thể. Trong khi đó, tư duy phản biện là quá trình phân tích và đánh giá mang tính tổng quát hơn mà sinh viên sử dụng để cân nhắc bằng chứng, xem xét độ trung thực của các lập luận. Về cơ bản, tư duy phản biện là khả năng suy nghĩ rõ ràng, sáng suốt trong việc nhận diện các lập luận sai lầm, các khái quát vội vàng, các khẳng định thiếu bằng chứng, các tuyên bố không đáng tin cậy, mơ hồ. Nó có “vai trò như một công tố viên” (Đỗ Kiên Trung, 2012, tr.80), một phương tiện để kiểm tra tính chân lý của vấn đề, tìm ra và loại bỏ các sai sót trong lập luận của người khác nhằm tránh sự giả dối và những niềm tin không hợp lý. Nhưng tư duy phản biện không phải là sự chỉ trích các ý tưởng, mà là việc phát triển khả năng suy nghĩ về các ý tưởng quan trọng, bao gồm khả năng tham gia vào các phản ứng và tư duy độc lập, sáng tạo. Bên cạnh đó, tư duy phản biện là phương thức tư duy về bất kỳ chủ đề, nội dung hoặc vấn đề nào, trong đó chủ thể cải thiện chất lượng suy nghĩ của mình bằng cách phân tích, đánh giá và kết luận. 2.3. Vai trò của tư duy logic đối với việc phát triển tư duy phản biện của sinh viên 2.3.1. Tư duy logic là cơ sở, điều kiện tiên quyết để phát triển tư duy phản biện, giúp sinh viên nhận thức đầy đủ, sâu sắc về vấn đề trong học tập Mọi loại hình tư duy nói chung, tư duy phản biện nói riêng đều phải tuân thủ các quy luật logic và các quy tắc suy luận. Tư duy phản biện vận dụng những tri thức SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY No. 72 (06/2020) 106 logic học và những tiêu chuẩn trí tuệ khác như xem xét vấn đề ở nhiều góc độ khác nhau nhằm đưa ra nhận định đúng đắn về vấn đề đặt ra. Đối với tư duy phản biện, tư duy logic có vai trò là cơ sở, là điều kiện tiên quyết cho việc phát triển khả năng sáng tạo và kỹ năng giải quyết vấn đề một cách hiệu quả. Bởi vì, khi thẩm định, đánh giá một quan điểm nào đó, trước hết các chủ thể phải xem xét cơ sở lập luận dẫn đến quan điểm đó có tuân thủ các quy tắc, quy luật logic hay không. Điều này giải thích tại sao tư duy phản biện có liên quan rất chặt chẽ với logic học, và để có tư duy phản biện tốt chúng ta cần có hiểu biết tốt về logic học, cũng như rèn luyện tư duy logic. Tư duy logic là hình thức cơ bản của tư duy phản biện, là một công cụ hữu ích được sử dụng trong tư duy phản biện, giúp sinh viên nâng cao trình độ tư duy, tạo ra thói quen tư duy độc lập, sáng tạo hơn, góp phần tăng tính chính xác, tính không mâu thuẫn, tính liên tục, tính triệt để, tính chứng minh được của lập luận; tăng cường hiệu quả và niềm tin của suy nghĩ, lời nói; định hướng và chỉ đạo đúng đắn cho hoạt động nhận thức và hoạt động thực tiễn của sinh viên. Nói cách khác, quá trình tư duy phản biện không tách rời việc rèn luyện tư duy logic. Sự thành thục tư duy logic sẽ quyết định đến năng lực tư duy phản biện của chủ thể. Ngoài ra, tư duy logic còn giúp sinh viên nắm vững tri thức mới, rèn luyện khả năng phát hiện, phản biện, phân tích và giải quyết những tình huống, những mâu thuẫn nảy sinh trong học tập, nghiên cứu khoa học và nâng cao hiệu quả giao tiếp, thuyết trình trong tranh luận. 2.3.2. Tư duy logic giúp sinh viên phát triển tư duy phản biện trên cơ sở phát hiện lỗi logic trong lập luận, trình bày quan điểm, tư tưởng của người khác Đây là vai trò hết sức quan trọng của tư duy logic đối với việc phát triển tư duy phản biện của sinh viên. Vì, việc nhận diện các lỗi logic trong lập luận, trình bày quan điểm của người khác khi sinh viên tiếp nhận là vấn đề hết sức khó khăn. Nếu không có tư duy logic, họ gặp khó khăn trong việc lựa chọn hướng giải quyết vấn đề đúng đắn trên cơ sở tư duy phản biện, có thể thậm chí vướng vào các rào cản của các dạng ngụy biện. Những lỗi logic trong lập luận đó xảy ra khi những lý lẽ chứng minh lý do là không hợp lệ và sẽ làm mất đi tính hiệu quả của các lập luận phản biện và khả năng tư duy logic, tư duy phản biện của sinh viên. Về bản chất, ngụy biện là lối lập luận quanh co, vi phạm luật logic nhằm làm cho người khác hiểu sai sự thật. Ngụy biện có nhiều hình thức như ngụy biện luận đề (đánh tráo luận đề), ngụy biện luận cứ (căn cứ vào dư luận, tin đồn, luận cứ chưa được chứng minh) và ngụy biện luận chứng (đánh tráo khái niệm, đánh tráo nguyên nhân và kết quả, đánh tráo vật quy chiếu và luận chứng không đúng). Chính những lập luận ngụy biện có thể ảnh hưởng và gây ức chế tư duy phản biện của sinh viên. Đặc biệt, ngụy biện cũng có thể can thiệp vào quá trình ra quyết định hay kỹ năng ra quyết định - một nhân tố quan trọng tạo nên thành công của giải quyết vấn đề. Nếu sinh viên không nhận ra sự tồn tại của ngụy biện, họ có thể sử dụng lý lẽ không hợp lệ như là một phần của kết luận vấn đề, đưa ra hoặc đánh giá quyết định một cách sai lầm. Do vậy, sinh viên cần thiết phải có tư duy logic, tư duy phản biện để biết cách nhận diện, ngăn chặn những lỗi này và có thể phát hiện các dạng ngụy biện ở những người khác, đồng thời, tránh được ngụy BÙI NGỌC QUÂN TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN 107 biện và biết cách bác bỏ ngụy biện để có suy nghĩ và ra quyết định hiệu quả, chính xác hơn và hạn chế tối đa rủi ro. 2.3.3. Tư duy logic giúp sinh viên phát triển tư duy phản biện trên cơ sở lập luận logic, chặt chẽ và có căn cứ, trình bày các quan điểm, tư tưởng một cách chính xác và mạch lạc Tư duy phản biện là một loại hình tư duy có đặc trưng riêng biệt, được hình thành và phát triển trên cơ sở các thao tác tư duy cơ bản như phân tích (chia nhỏ một vấn đề để giúp nhìn rõ hơn bản chất vấn đề lớn, cũng như để giải quyết vấn đề), tổng hợp (ghép các vấn đề nhỏ có liên quan lại với nhau để có cái nhìn tổng thể về một vấn đề lớn), so sánh, suy luận.v.v. Trong đó, kỹ năng lập luận, tìm kiếm bằng chứng để chứng minh, lập luận vấn đề trong học tập là các yếu tố cần thiết để phát triển tư duy phản biện của sinh viên. Tư duy phản biện phải được hình thành trên cơ sở lập luận, kết quả của tư duy logic, chứ không phải đáp án của một vấn đề sai. Muốn đánh giá đúng đắn vấn đề thì sinh viên phải có cái nhìn đa chiều, biết phân tích để thấy được chỗ đúng, chỗ sai của lập luận đó. Sau khi tổng hợp được các kiến thức liên quan đến vấn đề, họ phải phân tích, so sánh các giải pháp, khái quát hoá và lựa chọn được các lập luận tốt nhất. Nếu không có phân tích, tổng hợp và so sánh, khái quát hoá thì sự đánh giá, lựa chọn lập luận của sinh viên chỉ là đoán mò, thiếu căn cứ, không có tính thuyết phục. Sinh viên muốn đạt đến tính tối ưu của vấn đề học tập trên cơ sở tư duy phản biện, thì phải biết cách lập luận logic và nắm vững các kỹ năng lập luận để thuyết phục người khác, cũng như rèn luyện các phương pháp chứng minh, bác bỏ vấn đề. Nói cách khác, phương pháp tư duy phản biện có hạt nhân cốt lõi là lý thuyết lập luận. Cơ sở cho các lập luận đó là những phép suy luận logic, các khái niệm, quy tắc, những công thức. Qua suy luận, sinh viên sẽ “nâng cao năng lực liên kết giữa tri thức đã biết, luận giải tri thức chưa biết, phản ánh đầy đủ, chính xác hơn đối tượng nhận thức” (Hoàng Thúc Lân, 2014, tr.317). Nếu nhấn mạnh tới yếu tố lý lẽ, thì lập luận được xếp vào logic hình thức. Rèn luyện phương pháp lập luận logic có vai trò quan trọng trong phát triển tư duy phản biện của sinh viên. Qua quá trình lập luận logic, năng lực tư duy phản biện của họ sẽ phát triển lên tầm cao mới. Như vậy, để có được các lập luận logic, chặt chẽ và có căn cứ đối với bất kỳ vấn đề học tập nào, sinh viên cần phải rèn luyện tư duy logic. Tư duy logic sẽ giúp họ kết nối và trả lời các vấn đề vừa được đặt câu hỏi, nhìn nhận vấn đề theo nhiều góc cạnh khác nhau, lập luận phản biện khoa học hơn, “suy nghĩ một cách thấu đáo, sáng tạo, giảm thiểu khả năng sai lầm trong việc đưa ra quyết định” (Nguyễn Thị Hòa, 2017, tr.27). Trên cơ sở đó, tư duy logic giúp họ rèn luyện các kỹ năng diễn đạt, tự tin trình bày phản biện vấn đề, các quan điểm, tư tưởng một cách rõ ràng, ngắn gọn, mạch lạc, chặt chẽ, tường minh và chính xác hơn. Bởi vì, nếu sinh viên không có khả năng diễn đạt, bày tỏ quan điểm, suy nghĩ một cách mạch lạc sẽ cản trở rất lớn đến khả năng điều khiển, tự đánh giá những suy nghĩ của họ, cũng như việc thẩm định, xem xét ý kiến của người khác. 3. Kết luận Vấn đề phát triển tư duy phản biện của sinh viên là một trong những mục tiêu quan trọng trong giáo dục đại học “nhằm hoàn thiện hơn năng lực học tập và làm việc suốt đời” (Trịnh Chí Thâm, 2018, tr.23) cho SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON