Xây dựng khung năng lực dạy học tích hợp cho sinh viên Sư phạm Hóa học

JOURNAL OF SCIENCE OF HNUE DOI: 10.18173/2354-1075.2016-0051 Educational Sci., 2016, Vol. 61, No. 6, pp. 79-86 This paper is available online at XÂY DỰNG KHUNG NĂNG LỰC DẠY HỌC TÍCH HỢP CHO SINH VIÊN SƯ PHẠMHÓA HỌC Đặng Thị Thuận An1, Trần Trung Ninh2 1Khoa Hóa học, Trường Đại học Sư phạm, Đại học Huế 2Khoa Hóa học, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội Tóm tắt. Dạy học theo quan điểm tích hợp là một trong những định hướng chính của đổi mới chương trình giáo dục phổ thông Việt Nam sau năm 2015. Tuy nhiên, đến nay chưa có khung năng lực dạy học tích hợp ở nước ta. Khung năng lực dạy học tích hợp mang đồng thời hai ý nghĩa quan trọng. Một là: người học chủ động lập kế hoạch, tìm kiếm thông tin, xác định nội dung, phương pháp và bổ sung kiến thức liên môn từ khi bắt đầu quá trình rèn luyện. Hai là: định hướng cho việc đánh giá mức độ biểu hiện tương ứng cho từng sinh viên sư phạm. Bài viết trình bày quy trình xây dựng khung năng lực dạy học tích hợp đồng thời đề xuất một số cách sử dụng chúng trong quá trình đào tạo tại các trường Đại học Sư phạm. Từ khóa: Năng lực dạy học tích hợp, đại học sư phạm, sinh viên sư phạm hóa học. 1. Mở đầu Dạy học tích hợp (DHTH) đang là một xu thế tất yếu trong giáo dục ngày nay. Từ thế kỉ XV đến thế kỉ XIX, các ngành khoa học tự nhiên (KHTN) đã nghiên cứu giới tự nhiên theo tư duy phân tích, mỗi ngành KHTN nghiên cứu một dạng vật chất, một hình thức vận động của vật chất trong tự nhiên qua lăng kính của từng chuyên ngành một cách độc lập. Nhưng bản thân giới tự nhiên là một thể thống nhất nên cách tiếp cận với tư duy phân tích của mỗi ngành KHTN sẽ có những hạn chế nhất định khi giải quyết vấn đề trong sự vận động của tự nhiên. Để đáp ứng với xu thế mới, giáo viên (GV) phải biết dạy tích hợp các ngành KH, dạy cho học sinh (HS) cách thu thập, chọn lọc, xử lí các thông tin, biết vận dụng các kiến thức học được vào các tình huống của đời sống thực tế. Tuy nhiên, hiện nay trong thực tiễn dạy học, do được đào tạo để dạy học đơn môn năng lực dạy học tích hợp (NLDHTH) của GV trung học phổ thông (THPT) còn nhiều hạn chế, không những về nội dung kiến thức tích hợp mà còn về cách tổ chức quá trình dạy học. Đã có một số công trình nghiên cứu về DHTH, theo Nguyễn Phúc Chỉnh [4] đã đề xuất ý tưởng tiếp cận quan điểm tích hợp dưới góc độ phương pháp dạy học (PPDH), làm rõ khả năng vận dụng các PPDH tích cực vào thực tế dạy học ở trường THPT; đề xuất một số biện pháp hình thành NLDHTH cho GV THPT. Theo tài liệu tập huấn của Bộ GD&ĐT năm 2014 [3], đã đưa ra quy trình hướng dẫn xây dựng bài học tích hợp. Ngày nhận bài: 15/2/2016. Ngày nhận đăng: 15/6/2016. Liên hệ: Trần Trung Ninh, e-mail: trantrungninh@gmail.com 79 Đặng Thị Thuận An, Trần Trung Ninh Hiện nay vẫn chưa có thang đo NLDHTH cho GV và sinh viên sư phạm (SVSP) nói chung và môn Hóa học nói riêng. Việc nghiên cứu và xây dựng thang đo năng lực nói trên có nhiều ý nghĩa lí luận và thực tiễn. Thang đo có thể hỗ trợ việc đo lường và đánh giá NLDHTH phù hợp với bối cảnh trong nước, đồng thời cũng đưa ra những định hướng đúng trong việc bồi dưỡng và phát triển năng lực này cho GV hóa học phổ thông và SVSP Hóa học. 2. Nội dung nghiên cứu 2.1. Tổng quan về năng lực- Năng lực dạy học tích hợp Có nhiều định nghĩa khác nhau về năng lực. Theo Trần Trọng Thủy và Nguyễn Quang Uẩn: "Năng lực là tổng hợp những thuộc tính độc đáo của cá nhân phù hợp với những yêu cầu đặc trưng của một hoạt động nhất định, nhằm đảm bảo việc hoàn thành có kết quả tốt trong lĩnh vực hoạt động ấy" [6, tr. 11]. Theo Nguyễn Cương: “Năng lực là khả năng thực hiện có hiệu quả và có trách nhiệm các hành động, giải quyết các nhiệm vụ, vấn đề thuộc các lĩnh vực nghề nghiệp, xã hội hay cá nhân trong những tình huống khác nhau trên cơ sở hiểu biết, kĩ năng, kĩ xảo và kinh nghiệm cũng như sự sẵn sàng hành động” [5]. Denys Tremblay (2002) nhà Tâm lí học người Pháp quan niệm rằng: “Năng lực là khả năng hành động, đạt được thành công và chứng minh sự tiến bộ nhờ vào khả năng huy động vận dụng hiệu quả nhiều nguồn lực tích hợp của cá nhân khi giải quyết các vấn đề của cuộc sống” [7, tr. 12]. Howard và Gardner: "Năng lực phải được thể hiện thông qua hoạt động có kết quả và có thể đánh giá hoặc đo đạc được" [8, tr. 11]. Theo dự thảo chuẩn đầu ra trình độ Đại học khối ngành SP đào tạo giáo viên THPT [2], năng lực dạy học tích hợp thuộc tiêu chí 6 tiêu chuẩn 4 về năng lực dạy học trong tổng số 8 tiêu chuẩn. Năng lực dạy học tích hợp là vận dụng kiến thức về dạy học tích hợp để nhận xét chương trình hóa học phổ thông; phân tích khả năng dạy học tích hợp của một chủ đề, một phần, một chương trong chương trình hóa học phổ thông; soạn và triển khai kế hoạch dạy học tích hợp; lập ma trận thể hiện nội dung tri thức tích hợp. DHTH nhằm hình thành ở HS năng lực giải quyết hiệu quả các tình huống thực tiễn dựa trên sự huy động nội dung, kiến thức, kĩ năng thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau. Điều đó cũng có nghĩa là đảm bảo để mỗi HS biết cách vận dụng kiến thức học được trong nhà trường vào các hoàn cảnh mới lạ, khó khăn, bất ngờ, qua đó trở thành một người công dân có trách nhiệm, một người lao động có năng lực. DHTH đòi hỏi việc học tập trong nhà trường phải được gắn với các tình huống của cuộc sống mà sau này HS có thể đối mặt vì thế nó trở nên có ý nghĩa đối với HS. Với cách hiểu như vậy, DHTH phải được thể hiện ở cả nội dung chương trình, PPDH, phương pháp kiểm tra đánh giá, hình thức tổ chức dạy học. Như vậy, thực hiện DHTH sẽ phát huy tối đa sự trưởng thành và phát triển cá nhân mỗi HS, giúp các em thành công trong vai trò của người chủ gia đình, người công dân, người lao động tương lai. 2.2. Đề xuất cấu trúc khung năng lực DHTH dành cho SVSP hóa học 2.2.1. Quy trình xây dựng khung năng lực Chúng tôi nghiên cứu các tài liệu có liên quan đến DHTH và NLDHTH. Với mục tiêu xây dựng cấu trúc khung năng lực phù hợp với thực tiễn giáo dục trong giai đoạn mới, cụ thể các tài liệu sau: 80 Xây dựng khung năng lực dạy học tích hợp cho sinh viên sư phạm Hóa học 1) Dự thảo về chương trình giáo dục phổ thông tổng thể sau năm 2015; 2) Quy định về chuẩn nghề nghiệp của GV THPT; 3) Dự thảo chuẩn đầu ra của SVSPH thuộc chương trình đào tạo các trường Đại học Sư phạm; 4) Mục tiêu, nhiệm vụ của môn Hoá học ở trường phổ thông; 5) Mục tiêu, cấu trúc nội dung học phần “Phương pháp dạy học hóa học phổ thông” ở trường sư phạm. Sau khi đề xuất các năng lực thành phần, chúng tôi tiến hành mô tả các biểu hiện của mỗi năng lực. Khung năng lực dự thảo gồm các biểu hiện và tiêu chí kèm theo. Để thuận tiện trong việc thiết kế các công cụ đánh giá năng lực cho SV, chúng tôi đề xuất hệ thống tiêu chí mô tả các mức độ năng lực tương ứng với các biểu hiện. Bảng hệ thống tiêu chí này cũng được phản biện và điều chỉnh thông qua phương pháp khảo sát ý kiến chuyên gia. 2.2.2. Cấu trúc của NLDHTH Từ [2], chúng tôi đã xác định cấu trúc của năng lực dạy học tích hợp gồm ba thành tố sau: 1. Năng lực nhận thức các vấn đề chung về dạy học tích hợp 2. Năng lực thiết kế và tổ chức hoạt động dạy học tích hợp 3. Năng lực kiểm tra, đánh giá trong dạy học tích hợp 2.2.3. Đề xuất khung năng lực dạy học tích hợp Dựa trên cơ sở của việc xác định cấu trúc NLDHTH, đặc điểm chương trình Hóa học ĐHSP, chúng tôi đã xác định khung NLDHTH như sau: 81 Đặng Thị Thuận An, Trần Trung Ninh Bảng 1. Cấu trúc năng lực dạy học tích hợp của sinh viên sư phạm hóa học STT Tiêu chí Chỉ báo 1 Nhận thức về những vấn đề chung của DHTH - Nhận thức về chính sách liên quan đến DHTH. - Hiểu biết về các năng lực chung và năng lực chuyên biệt khoa học. - Hiểu biết những vấn đề lí luận về DHTH. 2 Năng lực thiết kế và tổ chức hoạt động DHTH - Đề xuất được một số chủ đề DHTH. - Hợp tác với các GV ở các môn học liên quan để tổ chức DHTH. - Lựa chọn các PPDH, KTDH tích cực phù hợp trong DHTH. - Tích cực tham gia phát triển chương trình nhà trường theo định hướng năng lực. - Ứng dụng được công nghệ thông tin và truyền thông trong việc tổ chức DHTH. 3 Năng lực kiểm tra, đánh giá trong DHTH - Thiết kế và sử dụng được bộ công cụ đánh giá năng lực HS trong DHTH. Từ cấu trúc năng lực dạy học tích hợp chúng tôi đề xuất 3 mức độ ứng với mỗi biểu hiện như sau: Mức 1. Chưa có năng lực (chưa hiểu): SV không có biểu hiện trong các hoạt động học tập, hoạt động nhóm. Mức 2. Có năng lực ở mức độ thấp (hiểu lơ mơ): SV có biểu hiện nhưng không thường xuyên và không tích cực (áp dụng rập khuôn, ít sự phản biện, sáng tạo riêng của bản thân). Mức 3. Có năng lực ở mức độ cao (hiểu rất rõ): Biểu hiện thường xuyên và tích cực (có sự đánh giá, phản biện và sáng tạo riêng của bản thân). Sản phẩm thu được có giá trị ứng dụng Dựa trên sự mô tả các mức độ cơ bản này, chúng tôi lập bảng mô tả chi tiết mức độ các biểu hiện. Bảng 2. Mô tả chi tiết khung năng lực DHTH của sinh viên sư phạm hóa học Năng lực dạy học tích hợp (DHTH) Mức độ 1 Mức độ 2 Mức độ 3 1. Nhận thức chính sách giáo dục liên quan DHTH Chưa nêu được định hướng phát triển của giáo dục Việt Nam sau 2015, hoặc đã nêu nhưng chưa đầy đủ. Nêu được định hướng phát triển của giáo dục Việt Nam sau 2015 thông qua NQ29 của BCHTW, NQ88 của Quốc Hội 13; Chiến lược phát triển GD 2011-2020 của Việt Nam. Trình bày và giải thích được định hướng phát triển của giáo dục Việt Nam sau 2015 thông qua NQ29 của BCHTW, NQ88 của Quốc Hội 13; Chiến lược phát triển GD 2011-2020 của Việt Nam. Công văn 5555/BGDĐT-GDTrH. 82 Xây dựng khung năng lực dạy học tích hợp cho sinh viên sư phạm Hóa học 2. Hiểu biết về các năng lực chung, năng lực đặc thù ở môn Khoa học của học sinh ở THPT Không nêu được một số các năng lực chung và năng lực đặc thù ở môn Khoa học của học sinh THPT. Nêu được hệ thống các năng lực chung và năng lực đặc thù ở môn Khoa học của học sinh THPT. Phân tích được cấu trúc các năng lực chung và năng lực chuyên biệt, nhưng chưa đầy đủ. Trình bày và phân tích được hệ thống các năng lực chung và năng lực đặc thù ở môn Khoa học của học sinh THPT. Phân tích đầy đủ cấu trúc các năng lực chung và năng lực chuyên biệt của học sinh. 3. Hiểu biết những vấn đề lí luận về DHTH Không nêu được mục tiêu, mức độ và các đặc trưng cơ bản của DHTH. Nêu được mục tiêu, mức độ và các đặc trưng cơ bản của DHTH, nhưng chưa đầy đủ. Trình bày và giải thích được mục tiêu, mức độ và các đặc trưng cơ bản của DHTH. 4. Đề xuất được một số chủ đề DHTH liên môn Liệt kê được tên một số chủ đề DHTH, nhưng chưa nêu được nguyên tắc lựa chọn chủ đề DHTH, quy trình thiết kế chủ đề DHTH. Trình bày được nguyên tắc lựa chọn chủ đề DHTH, quy trình thiết kế chủ đề DHTH. Còn lúng túng trong việc thiết kế một chủ đề DHTH. Trình bày được nguyên tắc lựa chọn chủ đề DHTH, quy trình thiết kế chủ đề DHTH. Thiết kế được một số chủ đề DHTH hoàn chỉnh. 5. Vận dụng phương pháp và kĩ thuật dạy học tích cực trong DHTH Chưa vận dụng được một số phương pháp và kĩ thuật dạy học tích cưc trong DHTH. Vận dụng được một số phương pháp và kĩ thuật dạy học tích cưc trong DHTH nhưng hiệu quả thấp. Vận dụng được một số phương pháp và kĩ thuật dạy học tích cực trong DHTH có hiệu quả cao. 6. Ứng dụng CNTT&TT trong DHTH Không ứng dụng được CNTT trong việc tổ chức DHTH. Ứng dụng được CNTT trong việc tổ chức DHTH nhưng hiệu quả thấp. Ứng dụng được CNTT trong việc tổ chức DHTH có hiệu quả cao 7. Phát triển chương trình nhà trường theo tiếp cận năng lực Chưa tham gia phát triển chương trình nhà trường theo tiếp cận năng lực. Đã tham gia phát triển chương trình nhà trường theo tiếp cận năng lực nhưng chưa tích cực, hiệu quả. Đã tham gia phát triển chương trình nhà trường theo tiếp cận năng lực một cách tích cực, hiệu quả. 8. Hợp tác với các GV khác trong DHTH Chưa hợp tác với các GV ở các môn học liên quan để tổ chức DHTH. Hợp tác với các GV ở các môn học liên quan ở mức độ thấp để tổ chức DHTH. Hợp tác tốt với các GV ở các môn học liên quan để tổ chức DHTH đạt hiệu quả cao. 83 Đặng Thị Thuận An, Trần Trung Ninh 9. Kiểm tra đánh giá học sinh trong DHTH Chưa thiết kế được bộ công cụ đánh giá năng lực HS trong DHTH. Thiết kế được nhưng sử dụng chưa hiệu quả bộ công cụ đánh giá năng lực HS trong DHTH. Thiết kế và sử dụng bộ công cụ đánh giá năng lực HS trong DHTH phù hợp và hiệu quả 2.3. Sử dụng khung NLDHTH trong quá trình rèn luyện NL DHTH cho SVSP Hóa học Khung năng lực đóng vai trò quan trọng trong quá trình rèn luyện NL DHTH cho SVSP Hóa học. Khung năng lực đóng vai trò định hướng khi xây dựng các chủ đề DHTH cho SVSP Hóa học trong việc rèn luyện NLDHTH. Thông qua khung năng lực này, SV được cung cấp chi tiết, rõ ràng về những yêu cầu cần đạt đối với năng lực DHTH. Từ đó người học chủ động lập kế hoạch, tìm kiếm thông tin, xác định nội dung, phương pháp và bổ sung kiến thức liên môn từ khi bắt đầu quá trình rèn luyện. Mặt khác, người học sẽ hình thành được động cơ học tập đúng đắn, có trách nhiệm hơn thông qua việc nhận ra những điểm mạnh, điểm yếu của chính bản thân khi so sánh, đối chiếu kết quả đạt được tại các thời điểm hoàn thành khác nhau với các tiêu chí được mô tả trong khung năng lực. Đồng thời, GV cũng căn cứ vào khung năng lực này để lựa chọn những nội dung và PPDH giúp SV rèn luyện năng lực này hiệu quả nhất. Ví dụ: Dựa vào khung năng lực SV lựa chọn nội dung của chủ đề tích hợp liên môn: NƯỚC - TÀI NGUYÊN QUÝ GIÁ CỦA SỰ SỐNG. Khung năng lực là căn cứ để GV xây dựng những công cụ đánh giá năng lực cho người học. Để quá trình rèn luyện năng lực được hiệu quả, việc đánh giá cần được thực hiện thường xuyên trong suốt quá trình dạy học. Dựa trên khung năng lực, GV có thể thiết kế các công cụ đánh giá (GV đánh giá người học, SV đánh giá bạn học) và tự đánh giá như bản kiểm mục, bản kiểm quan sát, phiếu đánh giá đồng đẳng, phiếu tự đánh giá... Nhờ có các mô tả chi tiết theo các mức độ cần đạt, người học luôn theo dõi được sự tiến bộ của bản thân, bạn cùng học, nhóm học tập. Đồng thời người dạy cũng có được những thông tin đánh giá một cách khách quan, xác đáng giúp kiểm soát chặt chẽ sự tiến bộ của người học để có các biện pháp hỗ trợ kịp thời. Bảng kiểm quan sát nldhth của sinh viên sư phạm hóa học Quy ước: Mức 1: 1 điểm; mức 2: 2 điểm; mức 3: 3 điểm. Nhóm:. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lớp:. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Trường ĐHSP:. . . . TT Biểu hiện năng lực dạy họctích hợp Số thứ tự SV trong danh sách 1 2 3 4 5 6 7 8 9 . . . 1 Nhận thức chính sách giáo dục liên quan DHTH 2 Hiểu biết về các năng lực chung, năng lực đặc thù ở môn Khoa học của học sinh ở THPT 3 Hiểu biết những vấn đề lí luận vềDHTH 4 Đề xuất được một số chủ đề DHTH liên môn 84 Xây dựng khung năng lực dạy học tích hợp cho sinh viên sư phạm Hóa học 5 Vận dụng phương pháp và kĩ thuật dạy học tích cực trong DHTH 6 Ứng dụng CNTT&TT trong DHTH 7 Phát triển chương trình nhà trường theo tiếp cận năng lực 8 Năng lực hợp tác với các GV khác trong DHTH 9 Kiểm tra đánh giá học sinh trong DHTH Tổng điểm quan sát cá nhân(A) GV dựa trên bảng mô tả chi tiết các mức độ về NLDHTH cho SV hóa học để đánh giá mức độ biểu hiện tương ứng cho từng SV. Có thể tính trung bình điểm quan sát của mỗi SV, hoặc của mỗi biểu hiện của tất cả SV rồi so sánh với thang 3 mức độ biểu hiện đã đề xuất. Từ đó giảng viên có thể đánh giá được NLDHTH của mỗi SV hoặc của toàn lớp. Nếu điểm quan sát hoặc điểm trung bình quan sát gần với mức 1, năng lực tương ứng của SV còn thấp, cần được cải thiện hơn. Nếu điểm TB quan sát gần với mức 3, SV đã có năng lực đó ở mức độ cao, cần tiếp tục duy trì. Bảng kiểm quan sát này có thể sử dụng thường xuyên để GV và SV đánh giá định kì hàng tuần hoặc hàng tháng. So sánh kết quả của bảng kiểm quan sát qua từng giai đoạn, GV và HS có thể đánh giá được sự phát triển năng lực của người học trong quá trình dạy và học. 3. Kết luận Qua quá trình xây dựng và sử dụng khung NLDHTH vào học phần Phương pháp dạy học Hóa học tại Khoa Hóa học, trường Đại học Sư phạm Hà nội, trường Đại học Sư phạm Huế- ĐH Huế năm học 2013-2014, 2014-2015, 2015-2016 chúng tôi đã thu được những kết quả tích cực. Khung năng lực giúp GV xác định được những mục tiêu đặt ra cho SV trong học phần, từ đó xây dựng nội dung dạy học và lựa chọn PPDH phù hợp hơn. Đồng thời việc tạo cơ hội cho SV tham gia và đánh giá quá trình giúp các em nhận biết được những gì nên làm và cần phải hoàn thiện để đạt kết quả tốt nhất. Cách làm này hoàn toàn phù hợp với yêu cầu dạy học theo định hướng phát triển năng lực người học. TÀI LIỆU THAM KHẢO [1] Bộ GD&ĐT, 2014. Chương trình giáo dục phổ thông tổng thể trong chương trình giáo dục phổ thông mới. [2] Bộ GD&ĐT, Dự án phát triển GV THPT & TCCN, 2013. Chuẩn đầu ra trình độ đại học khối ngành Sư phạm đào tạo giáo viên trung học phổ thông. Nxb Văn hóa Thông tin. [3] Bộ GD&ĐT, 2014. Dạy học tích hợp ở trường trung học cơ sở, trung học phổ thông. Tài liệu tập huấn. [4] Nguyễn Phúc Chỉnh, 2012. Hình thành năng lực dạy học tích hợp cho giáo viên trung học phổ thông. Đề tài Đại học sư phạm Thái Nguyên. Mã số: B2010-TN03-30TĐ. 85 Đặng Thị Thuận An, Trần Trung Ninh [5] Nguyễn Cương, 2007. Phương pháp dạy học hoá học ở trường phổ thông và đại học. Một số vấn đề cơ bản. Nxb Giáo dục. [6] Trần Trọng Thủy, Nguyễn Quang Uẩn, 1998. Tâm lí học đại cương. NXB Giáo Dục. [7] Denyse Tremblay, 2002. Adult Education A Lifelong Journey The Competency – Based approach “Helping learners become autonomous”. [8] Gardner, Howard, 1999. Intelligence Reframed “Multiple intelligences for the 21 st century”. Basic books. ABSTRACT Designing an intergrated teaching framework for pre-teachers of chemistry in the University of Education The integrated teaching approach has been one of the main orientations of the Vietnamese general education program since 2015. However, thus far there has been no competency framework for integrated teaching in our country. A competency framework for integrated teaching would include two important things. With this framework, learners would have complete control when setting up their plan, finding information, defining the learning content methodologies and providing multi-subject knowledge at the beginning of a procedure. Furthermore, it can be orientated to evaluate the expression level of each student. This paper presents the process of designing a competency framework for an integrated teaching approach and suggests the ways to use this framework at the University of Education. Keywords: Competency framework, intergrated teaching, University of Education, chemistry pre-teacher. 86