Ánh hào quang bí ẩn từ cây đèn hình người quỳ

Ánh hào quang bí ẩn từ cây đèn hình người quỳ Trong danh mục Bảo vật quốc gia, có một hiện vật độc đáo, được xếp vào thời kỳ “hậu Đông Sơn”. Hiện vật này có một sức hút kỳ lạ, nên đã có nhiều suy đoán, lý giải về nguồn gốc ra đời và ý nghĩa văn hóa, tâm linh về nó. “Cây đèn hình người quỳ” chính là hiện vật độc đáo, đến tận hôm nay vẫn mang ánh hào quang bí ẩn như một ẩn số của lịch sử. “Cây đèn hình người quỳ” được tìm thấy năm 1935 tại một khu mộ ở Lạch Trường (Thanh Hóa), trong một cuộc khai quật do nhà khảo cổ học Thụy Điển Olov Janse và Viện Viễn Đông Bác Cổ Pháp (EFEO). Cây đèn được làm theo hình người quỳ gối, cao 40 cm, dài 30 cm, rộng 24 cm, nặng 1,9kg. Hai vai và trên lưng có 3 cành hình chữ “S”, trên mỗi nhánh chữ “S” đỡ một bát đèn dầu, ở phần cuối mỗi cành lại có hình người hai tay đang ôm lấy. Xen giữa mỗi cành là một người nhỏ đang quỳ, tay chắp lại, vái nhau. Có thể xác định họ là các vũ công. Trên chân của tượng có thể thấy 4 nhạc công cũng đang ở tư thế quỳ: 2 người thổi sáo, 2 người đang chơi 1 thứ nhạc cụ chưa xác định. Tóc của bức tượng được thể hiện bằng những hình xoắn ốc, xung quanh trán có một vành khăn (hoặc vương miện). Qua hình dạng và chi tiết trên cây đèn, đã có nhiều lý giải khác nhau về hiện vật này: Ông Olov Janse đã đưa ra các lý giải về sự pha trộn văn hóa được thể hiện ở các chi tiết trên hiện vật: Phần tóc của hình người đàn ông trên cây đèn là đặc điểm thường thấy trên các tượng Phật của Ấn Độ và Viễn Đông, nhưng cũng là tiêu biểu của nghệ thuật Gandhara của Hi Lạp cổ đại. Vành khăn trên trán có thể coi là biểu hiện của sự vương giả, người trị vì nếu như nhìn từ góc độ văn hóa Địa Trung Hải cổ điển. Khi tập trung vào chi tiết trên khuôn mặt, con mắt của bức tượng không nhìn xuôi, mà tỉ lệ lớn, mở rộng, xung quanh viền môi là ria mép mỏngchi tiết miêu tả thường thấy trong các bộ tộc miền núi Tây Pakistan. Toàn thân bức tượng có các chi tiết miêu tả trang sức đẹp mắt, vòng bụng đầy, thể hiện sự sung túc, bắp chân khuỳnh thể hiện là người có thế lực, vòng ở cánh tay và thắt lưng mang họa tiết hoa sen. Như vậy, tuy thể hiện trên cây đèn là một người đàn ông đang quỳ, nhưng đây không phải là một người có vị trí thấp hèn. Có thể đây là một bức tượng về một vị bá tước hoặc một vị thánh. Trong thần thoại Hy Lạp các vị thánh thường có tư thế quỳ. Trái ngược với lý giải của Olov Janse, một số nhà nghiên cứu khác lại muốn đưa cây đèn về một nền văn hóa gần hơn: văn hóa Trung Nguyên của người Hán, mang tư tưởng Hán. Tuy nhiên, nếu theo cách lý giải này, thì thân phận của người đàn ông trên cây đèn không mang sự tôn quý và thần thánh. Họ giải thích đây là một tù binh Hung nô bị bắt, và trở thành người hầu bê đèn. Có thể nói đây là quan điểm mang tính trung hòa, từ góc độ này, “Cây đèn hình người quỳ” là hiện vật của sự tiếp biến văn hóa, định danh Việt- Hán. Trong thời gian gần đây, TS. Phạm Quốc Quân, lại đưa ra một đề nghị lý giải khác. Dựa trên thực tế của quá trình nghiên cứu bộ sưu tập hơn 20 cây đèn cùng niên đại với “Cây đèn hình người quỳ”, ông đã giải thích theo hướng khác. Không đặt cây đèn vào các khuôn ép, so sánh tương đồng từng chi tiết với nhiều nền văn hóa, ông chỉ ra rằng, từng chi tiết trên cây đèn Lạch Trường này, không hề Tây, không hề Hán. Ông cho rằng cây đèn thuộc nền văn hóa “Hậu Đông Sơn”. Đây là sản phẩm của Đông Sơn, không chịu ảnh hưởng trực tiếp từ đâu, mang nguồn gốc và chất Đông Sơn. Có thể bắt đầu từ quan điểm tôn giáo thần bí phương Đông, ánh sáng đóng vai trò cơ bản. Ánh sáng phát ra từ cây đèn này, mạng lại cho con người sự tôn kính. Cũng có thể coi đây là một phần của sự luân hồi trong tạo hóa: Cây đèn là sự chỉ đường dẫn lối cho người chết khi về thế giới bên kia Cách đây hơn 2000 năm, một vị già làng và đồ vật của ông ta đã được an táng tại khu mộ ở Lạch Trường, bên bờ biển Đông. Sau hàng nghìn năm, khi các nhà khảo cổ tìm thấy ngôi mộ này cùng với “Cây đèn hình người quỳ” đã mang tới câu hỏi lớn về nguồn gốc, ý nghĩa của nó. Đã có nhiều nghiên cứu, nhiều lời lý giải, nhưng, “Cây đèn hình người quỳ” vẫn mang ánh hào quang của bí ẩn, khó hiểu như nụ cười của người đàn ông trên thân đèn. Hiện vật này đang được giới thiệu trong cuộc trưng bày “ Đèn cổ Việt Nam” tại Bảo tàng Lịch sử quốc gia đầu xuân Quý Tỵ này./.