Bài giảng Khái lược lịch sử triết học phương Đông Triết học Trung Hoa cổ, trung đại

CHƯƠNG II KHÁI LƯỢC LỊCH SỬ TRIẾT HỌC PHƯƠNG ĐÔNG II. TRIẾT HỌC TRUNG HOA CỔ, TRUNG ĐẠI 1. Hoàn cảnh ra đời và đặc điểm a) Hoàn cảnh lịch sử Lịch sử Trung Hoa cổ đại chia thành hai thời kỳ : + Thời tam đại (Ba triều đại: Hạ, Thương và Tây Chu (thế kỷ XI-VIII TrCN). + Thời kỳ xuân thu- Chiến quốc - Thời kỳ Xuân Thu (770-475) - Thời kỳ Chiến quốc (475-221) Triết học Trung Hoa ra đời trong thời kỳ Xuân Thu – Chiến Quốc. Trong thời kỳ Xuân thu-Chiến quốc, một loạt vấn đề xã hội quan trọng đặt ra cho các nhà triết học, trong đó vấn đề quan trọng nhất là tìm con đường, kế sách đưa đất nước Trung Hoa từ loạn thành trị. Hơn nữa, trong thời kỳ này các thế lực phong kiến đang lên có nhu cầu sử dụng những người hiền tài để giúp họ quản lý xã hội, phát triển thế lực, tranh giành quyền lực. Chính vì thế, xuất hiện nhiều trường phái triết học đa dạng. Họ đưa ra nhiều con đường, kế sách khác nhau, đối lập nhau, đấu tranh với nhau, tạo ra không khí sôi động trong đời sống tinh thần của xã hội Trung Quốc. Lịch sử Trung Quốc gọi thời kỳ này là thời kỳ “Bách gia chư tử”, “Bách gia tranh minh”. b) Đặc điểm triết học Trung Hoa cổ đại + Nhấn mạnh tinh thần nhân văn, bàn nhiều vấn đề con người, còn vấn đề triết học tự nhiên thì ít được bàn đến. + Ít bàn đến vấn đề tâm linh, siêu tự nhiên. + Chú trọng triết học chính trị, đạo đức. Mục đích cao nhất của triết học là tìm con đường, kế sách để chấm dứt tình trạng loạn lạc, đem lại thái bình thịnh trị. + Nhấn mạnh sự hài hòa giữa xã hội và tự nhiên (thiên nhân hợp nhất), sự thống nhất giữa các mặt đối lập (trung dung). + Phương pháp tư duy trực giác, ít chú trọng đến sự lý giải, chứng minh. 2. CÁC TRƯỜNG PHÁI TRIẾT HỌC TRUNG HOA CỔ ĐẠI a) Thuyết Ngũ hành, Âm dương Thuyết Ngũ hành Là một thuyết duy vật trực quan, chất phác ở Trung hoa cổ đại, giải thích nguồn gốc của vũ trụ từ 5 yếu tố vật chất: Kim, Mộc, Thủy, Hỏa , Thổ. Ngũ hành có mối quan hệ: - tương sinh (chuyển hóa lẫn nhau) - tương khắc (thắng nhau) Mộc Thủy Hỏa Thổ Kim Tương sinh Mộc sinh Hỏa Hỏa sinh Thổ Thổ sinh Kim Kim sinh Thủy Thủy sinh Mộc Mộc sinh Hỏa … Tương khắc Thủy khắc Hỏa Hỏa khắc Kim Kim Khắc Mộc Mộc khắc Thổ Thổ khắc Thủy Thủy khắc Hỏa … Thuyết Ngũ hành còn được vận dụng để giải thích các giác quan, các phương hướng, các mùa, các hành tinh, v.v.. (*) Thuyết Ngũ hành còn được vận dụng để giải thích các giác quan, các phương hướng, các mùa, các hành tinh, v.v.. (*) Thuyết Âm dương Âm và Dương là hai mặt đối lập tạo nên vũ trụ và vạn vật. Dựa vào thuyết Âm Dương, người ta đưa ra nhiều cách giải thích sự hình thành vũ trụ. - Vũ trụ lúc đầu là một thể thống nhất (Thái cực), sau đó phân ra thành hai mặt đối lập (Lưỡng nghi). Lưỡng nghi sinh Tứ tượng (Thái dương, Thái âm, Thiếu dương, Thiếu âm). Tứ tượng sinh Bát quái… - Có cách giải thích khác: Vũ trụ ban đầu là một khí thống nhất (Nguyên khí) từ đó sinh khí Dương và khí Âm. Khí Dương sinh ra Trời, khí Âm sinh ra Đất. Trời Đất (Dương Âm) giao hòa sinh ra Người. Từ Trời , Đất, Người sinh ra vạn vật … Về sau, Âm và Dương còn được coi là hai mặt đối lập tồn tại trong tất cả sự vật hiện tượng trong tự nhiên, xã hội. Dương-Âm dùng để chỉ các mặt có các thuộc tính đối lập, như: sáng – tối, nóng – lạnh, nhẹ - nặng, cứng-mềm, mạnh-yếu, chủ động-bị động, chủ đạo – phụ thuộc… Chẳng hạn, trời-đất, mặt trời-mặt trăng (Dương lịch-Âm lịch), sáng - tối, ngày-đêm, sống-chết (Dương gian-Âm phủ), nam-nữ, vua-tôi, quân tử-tiểu nhân … Âm – Dương không loại trừ nhau, mà trái lại tồn tại gắn bó với nhau, chứa đựng lẫn nhau (trong dương có âm, trong âm có dương), chúng tạo tiền đề cho nhau, chuyển hóa lẫn nhau. Sự thống nhất hài hòa giữa Âm và Dương làm cho sự vật phát triển. ---------------------------------- Tham khảo: Âm Dương (*) (*) b) Nho gia (Nho giáo) Là trường phái triết học có ảnh hưởng lớn nhất, là hệ tư tưởng thống trị trong suốt thời kỳ phong kiến ở Trung Quốc và nhiều nước khác như Việt Nam, Nhật Bản, Triều Tiên. Khổng Tử là người sáng lập, Mạnh Tử phát triển về phía duy tâm tiên nghiệm, Tuân Tử phát triển về phía duy vật. Khổng Tử (551-479) tên là Khâu, tự là Trọng Ni, sinh ở nước Lỗ (tỉnh Sơn Đông), trong một gia đình quý tộc đang sa sút. Sinh ra và lớn lên trong một thời kỳ “vương đạo suy vi”, “bá đạo nổi lên lấn át vương đạo”, Khổng Tử muốn đem tài sức của mình giúp nước, trị dân. Ông bắt đầu giữ một chức quan nhỏ ở nước Lỗ. Không được vua nước Lỗ trọng dụng, Khổng Tử đi đến nhiều nước chư hầu khác, nhưng ở đâu đạo lý của ông cũng không được nghe theo. Cuối cùng ông trở về nước Lỗ, mở trường dạy học với lòng mong muốn học trò sẽ thực hiện đạo lý của mình. Người Trung Hoa tôn Khổng Tử là “Vạn thế sư biểu”. Tổ chức UNESCO công nhận Khổng Tử là danh nhân văn hóa thế giới. -------------------------------- Tham khảo: Tượng đài Khổng Tử (*) (*) (*) Kinh điển của Nho gia gồm có “tứ thư”, “Ngũ kinh” - Tứ thư gồm có: 1) Luận ngữ (論 語): sách ghi chép lại những lời dạy của Khổng Tử do học trò của Khổng Tử sưu tập và biên soạn, 2) Mạnh Tử: Sách ghi chép về Mạnh tử. 3) Đại học: sách nói về đường lối giáo dục của Nho gia, 4) Trung dung: sách nói về đường lối triết học. - Ngũ kinh gồm: Kinh Thi, Kinh thư, Kinh lễ, Kinh Nhạc, Kinh Xuân Thu. Những sách này được coi là do Khổng Tử san định (biên tập). Quan điểm bản thể luận: + Khổng Tử coi Trời đôi khi như là tự nhiên, đôi khi như là lực lượng siêu tự nhiên. Mệnh trời (Thiên mệnh) quy định tất cả. Ông nói: “Sống chết do mệnh, giàu sang tại trời” (sinh tử tại mệnh, phú quý tại thiên). “Đạo của ta thi hành ra được cũng do mệnh trời, mà bị phế vong cũng là do mệnh trời”. Hiểu biết mệnh trời là điều kiện trở thành người quân tử. “Không hiểu mệnh trời thì không lấy gì làm người quân tử”. Trong 3 điều sợ của người quân tử có sợ mệnh trời. + Khổng Tử không phủ nhận sự tồn tại của quỷ thần, nhưng từ chối giải thích về quỷ thần. Ông nói: “Đạo của người chưa biết sao biết được đạo quỷ thần. Không hiểu được con người sống thì không có tư cách hỏi chuyện sau khi chết”. Ông phê phán mê tín, khuyên người ta tôn kính nhưng hãy xa lánh quỷ thần (kính nhi viễn chi). Quan điểm chính trị-xã hội + Khổng Tử coi xã hội là tổng hợp các mối quan hệ giữa người với người, trong đó các quan hệ chính trị-đạo đức đóng vai trò nền tảng. Đó là các mối quan hệ : vua -tôi, cha-con, chồng-vợ, anh-em, bạn bè. Năm mối quan hệ này về sau được Nho gia gọi là Ngũ luân. Ba mối quan hệ giềng mối: vua -tôi, cha-con, chồng-vợ được gọi là Tam cương. + Khổng Tử coi nguyên nhân xã hội loạn lạc là do sự suy thoái đạo đức xã hội. Ông mong muốn khôi phục lại trật tự xã hội kiểu nhà Chu, một kiểu xã hội được ông coi là mẫu mực, lý tưởng. Đó là một trật tự xã hội có đẳng cấp, tôn ti trật tự, từ vua quan đến thứ dân ai cũng phải lấy nhân, nghĩa, lễ, chính danh làm chuẩn mực. + Những phạm trù cơ bản trong học thuyết chính trị - đạo đức của Khổng Tử là Nhân, Nghĩa, Lễ, chính danh. Nhân 仁 là lòng thương người. Phàn Trì hỏi thế nào là Nhân, Khổng Tử đáp “Ái nhân” (Yêu người). Nhân được hiểu như là “toàn đức” Nhân có hai khía cạnh – trung và thứ: - Trung là thành thật với người, “Mình muốn lập thân thì hãy giúp người khác lập thân. Mình muốn thành đạt thì hãy giúp người khác thành đạt”. - Thứ là lòng vị tha, khoan dung. “Điều mình không muốn thì đừng làm cho người khác” (Kỷ sở bất dục vật thi ư nhân). Trong đạo nhân, hiếu là gốc. Hiếu không chỉ thể hiện ở việc nuôi nấng cha mẹ mà quan trọng nhất là lòng thành kính. Khổng Tử nói: “Nuôi cha mẹ mà chẳng kính trọng thì có khác gì nuôi thú vật”. Nghĩa: Nhân gắn liền với nghĩa. Nghĩa là hành vi đạo đức biểu hiện của lòng nhân. Người làm việc nghĩa thì hy sinh lợi ích của mình, vì người khác. Vì thế, nghĩa và lợi không thể dung hợp với nhau. Khổng Tử nói: Quân tử biết rõ về nghĩa, tiểu nhân biết rõ về lợi (Quân tử dụ ư nghĩa, tiểu nhân dụ ư lợi). Lễ là hình thức biểu hiện của nhân, biểu hiện lòng thương yêu, quý trọng con người. Lễ bao gồm nhiều mối quan hệ rộng lớn từ quan hệ với thần linh (tế lễ) đến quan hệ ứng xử giữa người với người, quan hệ đạo đức, phong tục tập quán, quan hệ nhà nước, luật pháp, v.v.. Theo Khổng Tử, tuân theo lễ là một điều kiện để làm người nhân: “Khắc kỷ phục lễ vi nhân”. Khổng Tử nói: “Không biết lễ không thể đứng vững”. Người quân tử không bao giờ làm trái với lễ. “Cái gì trái với lễ thì không nhìn, điều gì trái với lễ thì không nghe, điều gì trái với lễ thì nói, điều gì trái với lễ thì không làm” (Phi lễ vật thị, phi lễ vật thính, phi lễ vật ngôn, phi lễ vật động). Cùng với lễ, thi và nhạc cũng có vai trò quan trọng. Khổng Tử nói “Hưng khởi là nhờ thi, tạo lập là nhờ lễ, thành đạt là nhờ nhạc”. Nhạc mà chính trực, trang nghiêm, hòa nhã có tác dụng nuôi dưỡng tâm tính, cảm hóa lòng người, hướng cái tâm con người tới chân, thiện, mỹ. Chính danh: Khổng Tử coi chính danh là điều cơ bản để trị nước. Danh là tên, khái niệm, bản chất. Chính danh có nghĩa là người ở cương vị nào thì phải xứng đáng với cương vị đó, phải làm đúng danh phận, chức trách của mình, “vua ra vua, tôi ra tôi, cha ra cha, con ra con” (Quân quân, thần thần, phụ phụ, tử tử). Danh mà không chính thì ngôn (lời nói) sẽ không thuận (không có tính thuyết phục, sẽ không được nghe và làm theo). Khổng Tử nói: “Thân mình chính được thì không phải hạ lệnh mọi việc vẫn tiến hành. Thân mình mà không chính được thì dù có hạ lệnh cũng chẳng ai theo”. Nhân, lễ, chính danh không chỉ là đạo làm người, mà còn là đạo trị nước. Khổng Tử coi trọng giáo dục, phản đối bạo lực và chiến tranh. Đường lối này được gọi là đường lối “đức trị”, hay “nhân trị”. §Ó cho ®Êt n­íc thÞnh trÞ, ph¶i biÕt th­îng hiÒn (t«n träng ng­êi hiÒn tµi). Ph¶i thùc hiÖn 3 ®iÒu: thùc tóc, binh c­êng, d©n tÝn. Đường lối giáo dục: Khổng Tử là nhà giáo dục lớn. Học trò của ông có đến 3000, trong đó có nhiều người nổi tiếng. Khổng Tử cho rằng tính người vốn gần nhau nhưng việc rèn luyện thì xa nhau (Tính tương cận, tập tương viễn). Mục đích của giáo dục là rèn luyện nhân tính. Khổng Tử nói: “Cái đạo đại học (học cao, học rộng) là ở việc làm rạng cái đức sáng, đổi mới con người, đạt đến điều chí thiện (điều thiện cao nhất)” (Đại học chi đạo tại minh minh đức, tại tân dân, tại chỉ ư chí thiện). Người nhân cũng là người có trí, dũng. Muốn có trí phải học tập, tu dưỡng. Nếu không học thì dù có thiện tâm, nhân đức, trung tín đến đâu cũng bị cũng bị cái ngu muội, phóng đãng, phản loạn ... che lấp. Người quân tử học không chỉ để hiểu biết sự vật, có tri thức, biết đạo lý, để tu thân, tề gia (cách vật, trí tri, tu thân, tề gia), mà còn để trị quốc, bình thiên hạ. Nguyên tắc giáo dục của Khổng Tử là: + Học đi đôi với hành. Thực hành tri thức, đạo lý của mình chính là ra làm quan giúp vua giúp nước. Khổng Tử nói: “Trong lúc xã hội rối ren, không ra làm quan không phải là kẻ trí, không ra giúp đời không phải là người nhân”. Tuy nhiên, đối với người quân tử, học không phải phải để mưu cầu chức tước, bổng lộc. + Học không biết mệt mỏi. Học phải đào sâu suy nghĩ. + Học (lý thuyết) đi đôi với tập (rèn luyện kỹ năng) (Học nhi thời tập chi) + Thông qua việc nghiên cứu cái cũ để biết cái mới (Ôn cố nhi tri tân). Mạnh Tử (372-289) tên là Kha, tự là Tử Dư, người nước Lỗ. Mạnh Tử phát triển học thuyết Khổng Tử về phía duy tâm tiên nghiệm. Ông cho rằng chẳng có việc gì xảy ra mà không do mệnh trời. M¹nh Tö Theo ông, vạn vật có đủ trong ta. Chỉ cần thành ý, chánh tâm thì có thể nhận thức được tất cả. Về bản tính của con người, Mạnh Tử đưa ra thuyết tính thiện. Con người sinh ra vốn có bản tính thiện. Theo Mạnh Tử, tính thiện của con người biểu hiện ở 4 đức tính lớn (tứ đức): nhân, nghĩa, lễ, trí. Bốn đức lớn đó bắt nguồn ở “tứ đoan” (4 đầu mối, mầm mống của thiện) đó là lòng trắc ẩn (biết thương xót), lòng tu ố (biết thẹn, ghét), lòng từ nhượng (biết cung kính) và lòng thị phi (biết phải trái). Tứ đoan là những cái vốn có khi con người sinh ra. Nếu được giáo dục tốt, những mầm mống này sẽ phát triển triển thành tứ đức. Tø ®oan Về đường lối chính trị: Mạnh Tử phát triển học thuyết nhân của Khổng Tử thành học thuyết nhân chính, chủ trương lấy đức để thu phục lòng người, phản đối việc cai trị bằng bạo lực. Ông phân biệt vương chính (cai trị bằng nhân nghĩa) với bá chính (cai trị bằng bạo lực). Mạnh tử nói: “Lấy sức mạnh thu phục người, không chỉ lòng người không theo mà còn vì sức mạnh không đủ. Lấy đức thu phục người thì người ta vui lòng theo mình một cách thành thực như bảy mươi đệ tử theo Khổng Tử vậy”. Mạnh Tử coi dân là quan trọng nhất, kế đến là giang sơn xã tắc, vua là thường thôi “Dân vi quý, xã tắc thứ chi, quân vi khinh”. Quan hệ vua tôi là quan hệ hai chiều, tôn trọng lẫn nhau. Nếu vua coi bề tôi như cỏ rác thì bề tôi sẽ coi vua như kẻ thù. Nếu vua không có đạo đức thì không còn xứng đáng nữa và nhân dân có quyền lật đổ ngôi vua. Thời Mạnh Tử, chế độ công hữu tan rã, chế độ tư hữu ra đời. Mạnh tử chủ trương để cho dân có hằng sản mới có hằng tâm nghĩa là dân phải có tư liệu sản xuất (ruộng đất để canh tác) ổn định thì mới có cái tâm ổn định được. Tuân Tử (315-220) tên là Huống, tự là Khanh, người nước Triệu, nhà triết học duy vật kiệt xuất ở Trung Hoa cổ đại. Tuân Tử phát triển học thuyết của Khổng Tử, đề cao nhân nghĩa, lễ nhạc, chính danh. Tuy nhiên, ông phản đối nhiều quan điểm của Khổng Tử và Mạnh Tử về các vấn đề chính trị, đạo đức. Về bản thể luận, Tuân Tử đứng trên quan điểm duy vật, vô thần. Ông cho tự nhiên gồm ba bộ phận: Trời, đất, người. Theo Tuân Tử, Trời chỉ là một bộ phận của tự nhiên; đạo trời diễn ra theo lẽ tự nhiên, không liên quan đến đạo người.: “Trời hoạt động theo bình thường, không vì vua Nghiêu mà để cho còn, không vì vua Kiệt mà làm cho mất”... “Trời không vì người sợ rét mà bỏ mùa đông. Đất không vì người sợ xa mà rút ngắn lại”. Như vậy, trời không quyết định vận mệnh con người. Việc trị hay loạn, lành hay dữ là do con người làm ra, chứ không phải tại trời. Tuân Tử phê phán mê tín dị đoan. Ông cho rằng những hiện tượng quái dị như sao sa, nhật, nguyệt thực “đó là những biến hóa của trời đất, âm dương, cho là lạ thì nên, mà lo sợ thì không nên, chúng không thể quyết định điều họa phuc, tốt xấu của con người, cho nên không đáng sợ. Về xã hội và con người, Tuân Tử cho rằng con người là sản phẩm cao nhất của tự nhiên. Tuân Tử không tin ở thiên mệnh. Theo ông con người không chỉ hành động phù hợp với tự nhiên, mà còn có thể cải tạo tự nhiên (sản xuất, tiết kiệm, giữ gìn sức khỏe…) làm cho cuộc sống tốt đẹp hơn. Đối với những nghi thức cúng tế, ông nói “Người quân tử lấy đó làm văn minh, còn trăm họ thì lấy đó làm thần linh. Lấy làm văn minh thì tốt. Lấy làm thần linh thì xấu”. Về quan niệm đạo đức, ông đưa ra thuyết tính ác. Theo ông, “Tính của con người là ác, thiện là do con người làm ra”. Tính ác của con người bắt nguồn từ việc tìm cách thỏa mãn những nhu cầu sinh lý của mình. C) Đạo gia Phái Đạo gia do Lão Tử sáng lập và được Dương Chu, Trang Tử phát triển. Lão Tử cùng thời với Khổng Tử. Tên thật, quê hương của ông còn là vấn đề tranh cãi. Theo “Sử ký” của Tư Mã Thiên, ông họ Lý, tên Nhĩ, người nước Sở. Tác phẩm duy nhất còn lại của ông là cuốn “Đạo Đức kinh”, khỏang 5000 từ. Trang Tử tên là Chu, phát triển học thuyết Lão Tử thành một hệ thống sâu sắc trong cuốn “Nam Hoa kinh”. Đạo là phạm trù trung tâm trong học thuyết Lão Tử. Theo Lão Tử. Đạo là cơ sở, nguồn gốc đầu tiên của vạn vật. “Đạo là mẹ của vạn vật, không biết nó con ai, không biết nó tên gì nên tạm đặt tên nó là đạo”. Nó vô sắc, vô thanh, vô hình, nhìn không thấy, nghe không thấy, nắm không được. Nó không có đầu, không có đuôi. Đạo vô cùng to lớn và bất biến. Nó vừa không, vừa có. Đạo vừa là cái duy nhất, vừa muôn hình muôn vẻ. Vạn vật sinh ra từ đạo rồi trở về với đạo. “Đạo sinh ra một, một sinh ra hai, hai sinh ra ba, ba sinh ra vạn vật”. “Đạo sinh ra vạn vật, Đức nuôi dưỡng, che chở cho vạn vật”. Trong học thuyết Lão Tử, Đạo còn là quy luật sinh thành, biến hóa của muôn vật. Đạo Trời luôn luôn giữ cho vận động được thăng bằng. “Cái gì khuyết ắt được tròn đầy, cái gì cong sẽ được thẳng, cái gì cũ thì mới lại, cái gì ít sẽ được, nhiều sẽ mất”. Trong quá trình phát triển, cái gì đạt đến đỉnh cao thì sẽ trở thành cái đối lập với nó, tức quay lại cái cũ trong một vòng tuần hoàn. Bất cứ sự vật nào cũng là sự thống nhất giữa hai mặt đối lập, làm tiền đề cho nhau, nương tựa lẫn nhau. Ông nói: “Vạn vật cõng âm mà ôm dương” “Đẹp và xấu, thiện và ác liên hệ với nhau. Có và không sinh lẫn nhau. Dễ và khó tạo nên lẫn nhau; ngắn và dài làm rõ lẫn nhau; cao và thấp dựa vào nhau; âm và thanh hòa vào nhau; trước và sau theo nhau”. Vô vi: Mở rộng quan niệm “đạo” trong đời sống xã hội, Lão Tử đưa ra học thuyết “vô vi”. Vô vi là sống, hoạt động theo lẽ tự nhiên, thuần phác, không làm trái với tự nhiên, không can thiệp vào trật tự tự nhiên. Đường lối chính trị Vô vi còn là đường lối chính trị. Lão Tử cho rằng chỉ cần làm cho dân “no bụng”, “xương cốt mạnh” mà “lòng hư tĩnh”, “khiến cho dân không biết, không muốn”. Không dùng luật pháp, không cần giáo dục nhân nghĩa, lễ, trí . “Theo chính sách vô vi thì mọi việc đều trị” Lão Tử phản đối cả đường lối chính trị và đường lối giáo dục của Nho gia. Theo Lão Tử, lễ làm cho người ta giả dối, trí làm cho dân khôn lanh, xảo trá. Ông cũng kêu gọi từ bỏ nghệ thuật, vì ông coi đó là những thứ xa hoa. Lão Tử chủ trương hạn chế quyền lực của nhà nước và hoạt động của nhân dân đến mức tối đa. Để cho dân sống theo lối sống chất phác thời nguyên thủy: không dùng công cụ thay sức người, không dùng thuyền xe, không dùng binh khí, để dân sống trong những nước nhỏ không có quan hệ với nhau, chỉ cần học lối thắt gút. Về lý luận nhận thức: Lão Tử đứng trên lập trường duy tâm chủ quan. Sự hiểu biết theo ông hình như có sẵn, không cần học, không cần thực tiễn. Ông nói: “Không ra khỏi nhà mà biết được việc thiên hạ.; không dòm ra ngoài cửa mà biết được đạo trời”. “Càng đi xa càng biết được ít. Cho nên thánh nhân không đi mà biết, không nhìn mà thấy rõ, không làm mà nên”. Lão Tử phản đối đường lối giáo dục của Khổng Tử. Theo Lão Tử, trí tuệ là dục vọng, là nguyên nhân của xảo trá. “Trí tuệ xuất, hữu đại nguỵ” (Trí tuệ xuất hiện thì có xảo trá lớn). Muốn khỏi lo lắng thì đừng học “tuyệt học vô ưu”. Chỉ cần để lòng hư tĩnh thì mau hiểu được đạo, trở về với đạo, đồng nhất với đạo. Về đạo đức cá nhân, Lão tử chủ trương sống từ tốn, không tranh giành, lấy ân báo oán, biết thế nào là đủ, không tham lam. d) Pháp gia + Sự hình thành và phát triển của tư tưởng pháp trị - Thời kỳ nhà Chu, xã hội được cai trị bằng hai phương pháp: Lễ chi phối cách cư xử của tầng lớp quý tộc, gọi là quân tử. Hình chỉ áp dụng riêng cho thứ dân, gọi là tiểu nhân. Thời đó pháp luật chưa được công bố công khai. - Quản Trọng (khoảng thế kỷ VI trước CN) người đầu tiên bàn đến pháp luật như là phương pháp trị quốc và cần được công bố rộng rãi cho dân chúng biết. - Thời Chiến quốc có 3 triết gia là Thận Đáo, Thân Bất Hại và Thương Ưởng chủ trương pháp trị với pháp, thuật, thế. Thuyết pháp trị được Hàn Phi phát triển lên đỉnh cao trên cơ sở tổng hợp những yếu tố hợp lý trong ba học thuyết Nho, Lão gia và Pháp. + Hàn Phi và tư tưởng pháp trị Hàn Phi (280-233) là vương thất nước Hàn được Tần Thủy Hoàng trọng dụng, nhưng về sau bị Lý Tư gièm pha và bị ép uồng thuốc độc chết. Kế thừa tư tưởng của Lão Tử, Hàn Phi cho rằng “đạo” là quy luật phổ biến của giới tự nhiên tồn tại vĩnh viễn, không thay đổi. Con người không thể thay đổi được quy luật của vũ trụ. Tuy nhiên, giới tự nhiên không có ý thức; vận mệnh con người do con người quyết định. Hàn Phi là người có tư tưởng vô thần triệt để. Ông cho rằng không có gì chứng thực có quỷ thần. Ông phê phán ảo tưởng và sự có hại trong đường lối đức trị của Nho gia và dựa vào thuyết tính ác của Tuân Tử để chứng minh cho sự đúng đắn của đường lối pháp trị. Ông cho rằng để cai trị xã hội cần phải có ba yếu tố là Pháp, Thế , Thuật . Pháp là pháp luật. Hàn Phi cho rằng pháp luật được công bố cho mọi người biết để tuân theo. Pháp luật phải thay đổi phù hợp với tình hình cụ thể. Thế theo quan niệm của Hàn Phi là địa vi, thế lực, quyền uy của người cầm đầu. Ngoài ra, vua phải có thuật. Thuật là phương pháp, mưu lược, thủ đoạn trong việc trị dân. Nếu pháp