Bài Tiểu luận lịch sử hình thành và phát triển của phạm trù vật chất

BÀI TIỂU LUẬN LỊCH SỬ HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN CỦA PHẠM TRÙ VẬT CHẤT MỞ ĐẦU Việc tìm hiểu để khám phá bản chất và cấu trúc của sự tồn tại thế giới xung quanh là một trong những vấn đề được quan tâm hàng đầu trong lịch sử nhận thức của nhân loại. Hầu hết các trường phái triết học bằng cách này hay cách khác điều quan tâm để giải quyết vấn đề này. Vì vậy, trong triết học vật chất đã được hình thành từ rất sớm. Vật chất với tư cách là một phạm trù triết học đã có lịch sử đã 2500 năm. Giống như mọi phạm trù khác, phạm trù vật chất có quá trình phát sinh và phát triển gắn liền với sự hiểu biết của con người về thế giớ tự nhên ngày càng sâu sắc. Ngay từ khi mới ra đời, xung quanh phạm trù vật chất đã diển ra cuộc đấu tranh không khoan nhượng giữa chủ nghĩa duy tâm và chủ nghĩa duy vật. Chủ nghĩa duy tâm tìm mọi cách phủ nhận sự tồn tại của vật chất họ khẳng định cơ sở tồn tại của thế giới là yếu tố tinh thần hoặc do một lực lượng siêu nhiên huyền bí nào đó tạo nên, hay đó là ý muốn của chú trời. Chủ nghĩa duy vật khẳng định cơ sở tồn tại của thế giới là vật chất, nó tồn tại vĩnh cửu và tạo nên sự vật cùng với những thuộc tính của chúng. Để hiểu rỏ hơn về quan niệm cùng với sự đấu tranh giữa các trường phái triết học chúng ta đi tìm hiểu đề tài tiểu luận “lịch sử hình thành và phát triển của phạm trù vật chất” A. CHỦ NGHĨA DUY TÂM Chủ nghĩa duy tâm có nguồn gốc nhận thức và nguồn gốc xã hội, đó là sự xem xét phiến diện, tuyệt đối hóa, thần thánh hóa một mặt, một đặc tính nào đó của quá trình nhận thức và thường gắn với lợi ích của các giai cấp, tầng lớp áp bức bóc lột nhân dân lao động. Mặt khác, chủ nghĩa duy tâm và tôn giáo thường có mối liên hệ mật thiết với nhau, nương tựa vào nhau để cùng tồn tại và phát triển. Trong lịch sử phát triển chủ nghĩa duy tâm có hai hình thức cơ bản là chủ nghĩa duy tâm khách và chủ nghĩa duy tâm chủ quan. Tuy có sự khác nhau trong quan niệm cụ thể về cái có trước và về sự có trước, nhưng cả hai dạng của chủ nghĩa duy tâm đều thống nhất với nhau ở chổ coi ý thức, tinh thần là cái có trước. Chủ nghĩa duy tâm khách quan Chủ nghĩa duy tâm khách quan: với quan điểm cho rằng có một thực thể tinh thần ý thức tồn tại một cách độc lập ở bên ngoài con người và thế giới vật chất, nó có trước và sản sinh ra toàn bộ thế giới vật chất và cả con người. Nó quy định và quyết định sự vận động phát triển của thế giới vật chất. Hai đại biểu lớn của trường phái đó là Platôn và Hêghen. + Platôn (427-347 TCN) là một nhà duy tâm trong triết học cổ đại Hy Lạp, triết học của Platon là chủ nghĩa duy tâm khách quan, thế giới quan của bộ phận giai cấp chủ nô quý tộc phản động. Theo Platôn về vấn đề khởi nguyên của thế giới là “ý niệm”, ý niệm là tồn tại chân thực và vĩnh cửu còn vật chất là không tồn tại. Trong quan hệ với các sự vật cảm tính, “ý niệm” vừa là nguyên nhân, vừa là hình mẩu, mục đích của cán sự vật cảm tính. Về vấn đề linh hồn, Platôn coi linh hồn là bất tử linh hồn bị giam hảm trong thể xác và có thể nhập vào thể xác khác. Về nhận thức, Platôn coi nhận thức về sự vật là không xác thực, “mờ tối”, chỉ có nhận thức về ý niệm là xác thực, và đạt được bằng sự hồi tưởng của linh hồn bất tử những gì mà nó đã thấy ở thế giới ý niệm trước đó. Về quan điểm chính trị Platôn đề cao chế độ quý tộc, chống lại chế độ dân chủ tiến bộ. + Tiến bộ hơn các nhà duy tâm trước chỉ nhìn sự vật một cách phiếm diện cực đoan tôn giáo, Hªghen (1770 -1831) đã hình thành nên một phép biên chứng khoa học và logic hơn, nhưng vẩn còn mang đậm dấu ấn của chủ nghĩa duy tâm. Phép biện chứng của ông là một tiền đề lý luận quan trọng trong triết học Mácxít. Triết học của ông ảnh hưởng rất mạnh đến tư tưởng của nước Đức và cả Châu Âu đương thời, triết học của ông được gọi là “tinh thần phồ”. Phép biện chứng của Hêghen là phép biện chứng duy tâm tức là phép biện chứng về sự vận động và phát triển của các khái niệm được ông đồng nhất với biện chứng sự vật. Ông viết: “phép biện chứng nói chung là nguyên tắc của mọi sự vận động, mọi sự sống và mọi hoạt động trong phạm vi hiện thực.Cái biện chứng là linh hồn của mọi nhận thức khoa học chân chính”. Luận điểm xuyên suốt trong hệ thống triết học của Hêghen là: “Tất cả cái gì hiện thực đều là hợp lí và tất cả những gì hợp lí đều tồn tại”. Hêghen là người đã có công trong việc phê phán tư duy siêu hình và là người đầu tiên trình bài toàn bộ giới tự nhiên, xã hội và tư duy một cách biện chứng, có nghĩa là trong sự vận động, biến đổi và phát triển không ngừng. Trong logic học, Hêghen không chỉ trình bày các phạm trù triết học như lượng – chất, vật chất – vận động mà còn đề cặp đến các quy luật khác như lượng biến đổi dẩn đến chất đổi, quy luật phủ định biện chứng. Nhưng tất cả chỉ là những quy luật vận động, phạm trù của tư duy, của khái niệm. Khi nghiên cứu xã hội , Hêghen khẳng định sự phát triển của xã hội là sự đi lên. Quá trình phát triển của lịch sử có tính kế thừa. Lịch sử là tính thống nhất giửa khách quan và chủ quan trong hoạt động của con người. Hêghen đã có công xây dựng một hệ thống các phạm trù và phép biện chứng như những công cụ của tư duy biện chứng. Trong khi hệ thống triết học của Hêghen chứa đựng những tư tưởng biện chứng sâu sắc thì cách trình bày của ông lại mang tính tư duy bảo thủ, thể hiện ở: Sự vận động của xã hội là do sự vận động của tư duy ý niệm tuyệt đối sinh ra. Do đó mà C.Mác gọi phép biện chứng của Hêghen là: “Phép biện chứng đi lộn đầu xuống đất” . Vì vậy, cần phải đặt nó đứng bằng hai chân trên mảnh đất hiện thực, nghĩa là trên quan điểm duy vật 2. Chủ nghĩa duy tâm chủ quan Chủ nghĩa duy tâm chủ quan: với quan niệm cho rằng cảm giác là cái có trước và tồn tại trong con người. Các sự vật hiện tượng bên ngoài chỉ là phức hợp của cái cảm giác đó mà thôi. Hai đại biểu của trường phái duy tâm chủ quan là Hium và Béccli. + Béccli đã lợi dụng sự dao động trên lí luận của nhà duy vật Lốccơ (Lốccơ cho rằng “nhờ ý niệm trong của cảm giác chúng ta tri giác được chất thứ nhất (đặc tính có trước) và chất thứ hai (đặc tính có sau)”. Ngoài ra, ông còn coi những chất thứ hai: mùi vị, màu sắc, âm thanh, không có ý nghĩa khách quan mà chỉ là những cảm giác chủ quan dựa trên cơ sơ kết hợp những chất thứ nhất theo các cách khác nhau) để chống lại chủ nghĩa duy vật, bảo vệ chủ nghĩa duy tâm, tôn giáo. Đồng thời dựa trên duy danh luận cực đoan của Tômát, Đacanh Béccli đã phê phán thực thể vật chất của chủ nghĩa duy vật, coi đây là một sự trừu tượng trống rỗng, đầy mâu thuẩn, vì chỉ có những thuộc tính riêng lẻ của sự vật (tư tưởng) là tồn tại thôi, chứ chúng ta không thể tri giác được vật chất nói chung. Con người chỉ tri giác được những tư tưởng (cảm giác) của mình. Từ đó Béccli đã đi đến kết luận rằng sự tồn tại của vật chất là ở tính có thể tri giác được (tồn tại có nghĩa là tri giác), sự vật chẳng qua chỉ là phức hợp các cảm giác, các biểu tượng các tư tưởng mà thôi. Song, khi lý giải về tính liên tục trong sự tồn tại của sự vật và để tránh chủ nghĩa duy ngã cực đoan Béccli đã chuyển từ chủ nghĩa duy tâm chủ quan sang chủ nghĩa duy tâm khách quan ở sự thừa nhận sự tồn tại của các “tinh thần khác” và cuối cùng là “tinh thần vô hạn” của thượng đế. + Nếu như bản chất triết học của Béccli là chủ nghĩa duy tâm chủ quan thì triết học của Hium hướng chủ nghĩa duy tâm chủ quan đó đến bất khả tri luận. Khi trả lời về vấn đề thế giới có tồn tại hay không? Hium cho rằng: “Tôi không biết”, vì chính con người không vượt qua khỏi giới hạn những cảm giác của mình để nhận thức những gì bên ngoài mình. Ông còn coi kinh nghiệm chỉ là những dòng các ấn tượng và về nguyên nhân chúng ta không thể biết. Ngoài ra, Hium còn phê phán tôn giáo, song điều đó cũng không thể thay thế được bản chất triết học Hium là chủ nghĩa duy tâm chủ quan và bất khả tri luận. Kết luận: dù trải qua nhiều giai biến cố của lịch sử, cùng với sự phát triển của nền khoa học kỉ thuật hiện đại, nâng tầm hiểu biết của con người lên rất nhiều về thế giới xung quanh nhưng đại đa số các nhà duy tâm vẩn bảo thủ tư tưởng của mình một cách phiếm diện, thiếu khoa học và mang tính cực đoan tôn giáo. Đó cũng là nguyên nhân tiềm ẩn gây nên các cuộc bạo loạn tôn giáo,phá vở tính đoàn kết dân tộc làm mất trật tự và an ninh của xã hội. Vì vậy mỗi người chúng ta nên nhìn nhận mỗi sự việc một cách khoa học, đi từ thực tế khách quan, tránh sa vào tư tưởng duy tâm bảo thủ thì công việc mới thành công và lâu bền. Đó cũng là điều mà mỗi sinh viên chúng em cần phải nắm thật kỉ khi muốn vận dụng triết học vào cuộc sống thực tiển của bản thân, vì khỏang cách giửa chủ nghỉa duy tâm và chủ nghĩa duy vật đôi lúc có sự khác biệt rất rỏ, đôi lúc lại mờ ảo khó phân biệt. Như vậy tùy hoàn cảnh tùy sự việc chúng ta phải nhìn nhận một cách bao quát, tránh tư tưởng bảo thủ, suy luận thiếu thực tế, không phải đi từ thực tiển để giải quyết công việc. Tóm lại, khi làm việc chúng phải suy nghỉ thật kỉ, làm chủ được nhận thức của bản thân, việc nào đúng việc nào sai, và tuyệt đối không nên phủ nhận sạch trơn chủ nghĩa duy tâm một cách cực đoan tôn giáo, vì đôi lúc chủ nghĩa duy tâm cũng là một phần bản sắc văn hóa tốt đẹp của dân tôc chẳng hạn như việc thờ cúng ông bà tổ tiên, hoặc lể hội cổ truyền của các dân tộc. 3. Những hạn chế và sai lầm của chủ nghĩa duy tâm Chủ nghĩa duy tâm khách quan có rằng một thực thể tinh thần, ý thức tồn tại một cách độc lập ở bên ngoài con người và thế giới vật chất. Nó có trước và sản sinh ra toàn thế giới vật chất và con người. Nó quy định và quyết định sự vận động phát triển của thế giới vật chất. Chủ nghĩa duy tâm chủ quan cho rằng cảm giác là cái có trước và tồn tại sẳn trong con người. Các sự vật hiện bên ngoài chỉ là phức hợp của cái cảm giác đó mà thôi. Tuy có sự khác nhau trong quan niệm cụ thể về cái có trước, về sự có trước nhưng cả hai dạng của chủ nghĩa duy tâm đều thống nhất với nhau ở chổ coi ý thức , tinh thần là cái có trước, là cái sản sinh ra vật chất và quyết định vật chất. Chủ nghĩa duy tâm tìm mọi cách phủ nhận sự tồn tại của vật chất, họ khẳng định cơ sở tồn tại của thế giới là yếu tố tinh thần hoặc do một lực lượng siêu nhiên hay ý muốn của chú trời. Về phương diện nhận thức, sai lầm của chủ nghĩa duy tâm bắt nguồn từ sự xem xét phiếm diện, tuyệt đối hoá, thần thánh hoá một mặt, một đặc tính nào đó của quá trình nhận thức mang tính biện chứng của con người. Sự tách rời giửa lao động trí óc với lao động chân tay và địa vị thống trị của lao động trí óc đối với lao động chân tay trong các xã hội củ đã tạo ra quan niệm về vai trò quyết định của nhân tố tinh thần. Các giai cấp thống trị và và những lực lượng xã hội ủng hộ, sử dụng chủ nghĩa duy tâm làm nền tảng lí luận cho quan điểm chính trị - xã hội của mình. Chính vì thế giới này phụ thuộc vào ý muốn của lực lượng siêu nhiên, ý muốn của chú trời nên con người không thể thay đổi được thế giới này và con người phải chấp nhận với số phận. Chính điều này đã triệt tiêu đi động lực phấn đấu của con người nhằm cải tạo thế giới. B. CHỦ NGHĨA DUY VẬT I. CÁC QUAN ĐIỂM CỦA CHỦ NGHỈA DUY VẬT TRƯỚC MÁC Chủ nghĩa duy vật chất phát thời cổ đại PhÐp biªn chøng thêi cæ ®¹i lµ phÐp biÖn chøng tù ph¸t, ng©y th¬i vµ mang nÆng tÝnh trùc quan ®­îc h×nh thµnh trªn c¬ së quan s¸t tù nhiªn, x· héi hoÆc th«ng qua kinh nghiÖm cña b¶n th©n. Ba trung t©m triÕt häc lín nhÊt thêi bÊy giê lµ: TriÕt häc Trung Hoa cæ ®¹i, triÕt häc Ên §é cæ ®¹i vµ triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i. Bªn c¹nh nh÷ng ®Æc ®iÓm chung, do ®Æc ®iÓm v¨n ho¸ còng nh­ hoµn c¶nh lÞch sö kh¸c nhau nªn sù thÓ hiÖn t­ t­ëng biÖn chøng trong häc thuyÕt triÕt häc mçi trung t©m ®Òu cã nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng kh«ng gièng nhau. Ở Trung Hoa cæ ®¹i TriÕt häc Trung hoa cæ ®¹i lµ mét nÒn triÕt häc lín cña nh©n lo¹i, cã tíi 103 tr­êng ph¸i triÕt häc. Do ®Æc ®iÓm cña bèi c¶nh lÞch sö Trung Hoa lóc ®ã lµ x· héi lo¹n l¹c, ®êi sèng nh©n d©n c¬ cùc, ®¹o ®øc suy ®åi nªn triÕt häc Trung hoa cæ ®¹i tËp trung vµo gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò vÒ chÝnh trÞ - x· héi. Nh÷ng t­ t­ëng duy vật thêi nµy chØ thÓ hiÖn khi c¸c nhµ triÕt häc kiÕn gi¶i nh÷ng vÊn ®Ò vÒ vò trô quan. Mét trong nh÷ng häc thuyÕt triÕt häc mang t­ t­ëng biÖn chøng s©u s¾c lµ Häc thuyÕt ¢m - D­¬ng. §©y lµ mét häc thuyÕt triÕt häc ®­îc ph¸t triÓn trªn c¬ së mét bé s¸ch cã tªn lµ Kinh DÞch. Mét trong nh÷ng nguyªn lý triÕt häc c¬ b¶n nhÊt lµ nh×n nhËn mäi tån t¹i kh«ng ph¶i trong tÝnh ®ång nhÊt tuyÖt ®èi, mµ còng kh«ng ph¶i trong sù lo¹i trõ biÖt lËp kh«ng thÓ t­¬ng ®ång. Tr¸i l¹i tÊt c¶ ®Òu bao hµm sù thèng nhÊt cña c¸c mÆt ®èi lËp - ®ã lµ ¢m vµ D­¬ng. ¢m - D­¬ng kh«ng lo¹i trõ, kh«ng biÖt lËp, mµ bao hµm nhau, liªn hÖ t­¬ng t¸c lÉn nhau, chÕ ­íc lÉn nhau. Kinh dÞch viÕt: "C­¬ng nhu t­¬ng th«i nhi sinh biÕn ho¸", "Sinh sinh chi vi dÞch". Sù t­¬ng t¸c lÉn nhau gi÷a ¢m vµ D­¬ng, c¸c mÆt ®èi lËp, lµm cho vò trô biÕn ®æi kh«ng ngõng. §©y lµ quan ®iÓm thÓ hiÖn t­ t­ëng biÖn chøng s©u s¾c. Häc thuyÕt nµy còng cho r»ng chu tr×nh vËn ®éng, biÕn dÞch cña v¹n vËt trong vò trô diÔn ra theo nguyªn lý ph©n ®«i c¸i thèng nhÊt nh­: Th¸i cùc (thÓ thèng nhÊt) ph©n ®«i thµnh l­ìng nghi (©m - d­¬ng), sau ®ã ©m - d­¬ng l¹i tiÕn hµnh ph©n thµnh tø t­îng (th¸i ©m - thiÕu ©m, th¸i d­¬ng - thiÕu d­¬ng), tø t­îng l¹i sinh ra b¸t qu¸i, vµ tõ ®ã b¸t qu¸i sinh ra v¹n vËt. Tuy nhiªn, häc thuyÕt ¢m - D­¬ng cho r»ng sù vËn ®éng cña v¹n vËt diÔn ra theo chu kú lÆp l¹i vµ ®­îc ®¶m b¶o bëi nguyªn t¾c c©n b»ng ¢m - D­¬ng, ë ®iÓm nµy th× häc thuyÕt ¢m - D­¬ng phñ nhËn sù ph¸t triÓn biÖn chøng theo h­íng ®i lªn mµ cho r»ng sù vËn ®éng cña c¸c hiÖn t­îng chØ dõng l¹i khi ®¹t ®­îc tr¹ng th¸i c©n b»ng ¢m -D­¬ng. H¬n n÷a, trong häc thuyÕt ¢m - D­¬ng cßn nhiÒu yÕu tè duy t©m thÇn bÝ nh­ quan ®iÓm "Thiªn t«n ®Þa ty" cho r»ng trËt tù sang hÌn trong x· héi b¾t nguån tõ trËt tù cña "trêi ®Êt", hä ®em trËt tù x· héi g¸n cho giíi tù nhiªn, råi l¹i dïng h×nh thøc bÞa ®Æt ®ã ®Ó chøng minh cho sù hîp lý vÜnh viÔn cña chÕ ®é ®¼ng cÊp x· héi. Tãm l¹i, häc thuyÕt ¢m - D­¬ng lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh kh¸i qu¸t ho¸ nh÷ng kinh nghiÖm thùc tiÔn l©u dµi cña nh©n d©n Trung Quèc thêi cæ ®¹i. MÆc dï cßn nh÷ng tÝnh chÊt trùc quan, chÊt ph¸c ng©y th¬ vµ tån t¹i nh÷ng quan ®iÓm duy t©m thÇn bÝ vÒ x· héi, nh­ng häc thuyÕt ¢m - D­¬ng ®· béc lé râ khuynh h­íng duy vËt vµ t­ t­ëng biÖn chøng tù ph¸t cña m×nh trong quan ®iÓm vÒ c¬ cÊu vµ sù vËn ®éng, biÕn ho¸ cña sù vËt, hiÖn t­îng trong tù nhiªn vµ x· héi. Ở Ên ®é cæ ®¹i §©y lµ hÖ thèng triÕt häc cã sù ®an xen hoµ ®ång gi÷a triÕt häc víi t«n gi¸o vµ gi÷a c¸c tr­êng ph¸i kh¸c nhau. C¸c t­ t­ëng triÕt häc ®­îc thÓ hiÖn d­íi h×nh thøc lµ mét t«n gi¸o. Theo c¸ch ph©n chia truyÒn thèng, triÕt häc Ên §é cæ ®¹i cã 9 tr­êng ph¸i, thuộc hai loại: + Chính thống có 6 hệ thống Mimansa, Vedanta, Samkhuya, Yoga, Nyaya, Vaisesika. + Phái không chính thống hay tà giáo (nastika) có 3 hệ thống: Buddha (phật giáo), Jaina giáo, Lokayata. (Tiêu chuẩn chính thống là thừa nhận và bảo vệ tính đúng đắn của kinh vêda. Còn tà giáo là ngược lại) Trong tÊt c¶ c¸c häc thuyÕt triÕt häc ®ã th× häc thuyÕt triÕt häc thÓ hiÖn trong PhËt gi¸o lµ häc thuyÕt mang tÝnh duy vËt vµ biÖn chøng s©u s¾c tiªu biÓu cña nÒn triÕt häc Ên §é cæ ®¹i. PhËt gi¸o h×nh thµnh tõ thÕ kû VI TCN do TÊt §¹t §a, tªn hiÖu lµ ThÝch Ca MÇu Ni (563 - 483 TCN) khai s¸ng. PhËt gi¸o cho r»ng v¹n vËt trong thÕ giíi kh«ng do mét ®Êng thÇn linh nµo ®ã t¹o ra mµ ®­îc t¹o ra bëi hai yÕu tè lµ Danh (tinh thÇn) vµ S¾c (vËt chÊt). Trong ®ã Danh bao gåm t©m vµ thøc, cßn S¾c bao gåm 4 ®¹i (®¹i ®Þa, ®¹i thuû, ®¹i ho¶, ®¹i phong). ChÝnh nhê t­ t­ëng nªu trªn mµ PhËt gi¸o ®­îc coi lµ t«n gi¸o duy vËt duy nhÊt chèng l¹i thø t«n gi¸o thÇn häc ®­¬ng thêi. §ång thêi PhËt gi¸o ®­a ra t­ t­ëng "nhÊt thiÕt duy t©m tao", "v« th­êng", "v« ng·". "V« ng·" nghÜa lµ "kh«ng cã c¸i ta, c¸i t«i bÊt biÕn", theo ®ã kh«ng cã c¸i g× lµ tr­êng tån lµ bÊt biÕn, lµ vÜnh h»ng, kh«ng cã c¸i g× tån t¹i biÖt lËp. §©y lµ t­ t­ëng biÖn chøng chèng l¹i ®¹o Bµlam«n vÒ sù tån t¹i cña c¸i t«i - ¸tman bÊt biÕn. "V« th­êng" tøc lµ biÕn, biÕn ë ®©y ®­îc hiÓu nh­ lµ sù biÕn ®æi cña v¹n vËt theo chu kú: Sinh - Trô - DÞ - DiÖt (®èi víi sinh vËt); Thµnh - Trô - Ho¹i - Kh«ng (con ng­êi). PhËt gi¸o còng cho r»ng sù t­¬ng t¸c cña hai mÆt ®èi lËp Nh©n vµ Duyªn chÝnh lµ ®éng lùc cho lµm cho thÕ giíi vËn ®éng chø kh«ng ph¶i lµ mét thÕ lùc siªu nhiªn nµo ®ã n»m ngoµi con ng­êi, thÕ giíi lµ vßng nh©n qu¶ v« cïng v« tËn. Nãi c¸ch kh¸c mét vËt tån t¹i ®­îc lµ nhê héi ®ñ Nh©n, Duyªn. 1.3 Ở Hy L¹p cæ ®¹i MÆc dï h·y cßn nhiÒu tÝnh "c¾t khóc", nh­ng triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i ®· cã nh÷ng ph¸t hiÖn míi ®èi víi phÐp biÖn chøng. ChÝnh trong thêi kú nµy thuËt ng÷ "biÖn chøng" ®· h×nh thµnh. Cïng víi sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ vÒ kinh tÕ thêi kú chiÕm h÷u n« lÖ, Hy L¹p cæ ®¹i ®· ®¹t ®­îc nhiÒu thµnh tùu to lín vÒ v¨n ho¸, nghÖ thuËt, mµ tr­íc hÕt lµ c¸c thµnh tùu trong khoa häc tù nhiªn nh­: Thiªn v¨n häc, vËt lý häc, to¸n häc ®· lµm c¬ së thùc tiÔn cho sù ph¸t triÓn cña triÕt häc trong thêi kú nµy. TriÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i ®· ph¸t triÓn hÕt søc rùc rì, trë thµnh nÒn t¶ng cho sù ph¸t triÓn cña triÕt häc ph­¬ng T©y sau nµy. Mét trong nh÷ng nhµ triÕt häc ®iÓn h×nh cã t­ t­ëng biÖn chøng lµ Heraclit (540 - 480 TCN). Theo ®¸nh gi¸ cña c¸c nhµ kinh ®iÓn M¸c - Lªnin th× Heraclit lµ ng­êi s¸ng lËp ra phÐp biÖn chøng. ¤ng còng lµ ng­êi ®Çu tiªn x©y dùng phÐp biÖn chøng dùa trªn lËp tr­êng duy vËt. PhÐp biÖn chøng cña Heraclit ch­a ®­îc tr×nh bµy d­íi d¹ng mét hÖ thèng c¸c luËn ®iÓm khoa häc mµ hÇu nh­ c¸c luËn ®iÓm cèt lâi cña phÐp biÖn chøng ®­îc ®Ò cËp d­íi d¹ng c¸c c©u danh ng«n mang tÝnh thi ca vµ triÕt lý. T­ t­ëng biÖn chøng cña Heraclit ®­îc thÓ hiÖn nh­ sau: Mét lµ Quan niÖm vÒ sù vËn ®éng vÜnh cöu cña vËt chÊt. Theo Heraclit th× kh«ng cã sù vËt, hiÖn t­îng nµo cña thÕ giíi lµ ®øng im tuyÖt ®èi, mµ tr¸i l¹i, tÊt c¶ ®Òu trong tr¹ng th¸i biÕn ®æi vµ chuyÓn ho¸. ¤ng nãi: "Chóng ta kh«ng thÓ t¾m hai lÇn trªn mét dßng s«ng v× n­íc míi kh«ng ngõng ch¶y trªn s«ng"; "Ngay c¶ mÆt trêi còng mçi ngµy mét míi". Theo quan ®iÓm cña Heraclit th× löa chÝnh lµ b¶n nguyªn cña thÕ giíi, lµ c¬ së duy nhÊt vµ phæ biÕn nhÊt cña tÊt c¶ mäi sù vËt, hiÖn t­îng. §ång thêi löa còng chÝnh lµ gèc cña mäi vËn ®éng, tÊt c¶ c¸c d¹ng kh¸c nhau cña vËt chÊt chØ lµ tr¹ng th¸i chuyÓn ho¸ cña löa mµ th«i. Hai lµ Heraclit nªu lªn t­ t­ëng vÒ sù tån t¹i phæ biÕn cña c¸c m©u thuÉn trong mäi sù vËt, hiÖn t­îng. §iÒu ®ã thÓ hiÖn trong nh÷ng pháng ®o¸n vÒ vai trß cña nh÷ng mÆt ®èi lËp trong sù biÕn ®æi phæ biÕn cña tù nhiªn vÒ "sù trao ®æi cña nh÷ng mÆt ®èi lËp", vÒ "sù tån t¹i vµ thèng nhÊt cña c¸c mÆt ®èi lËp". ¤ng nãi: "cïng mét c¸i ë trong chóng ta - sèng vµ chÕt, thøc vµ ngñ, trÎ vµ giµ. V× r»ng c¸i nµy biÕn ®æi lµ c¸i kia; vµ ng­îc l¹i, c¸i kia mµ biÕn ®æi thµnh c¸i nµy ...". Heraclit ®· pháng ®o¸n vÒ sù ®Êu tranh vµ thèng nhÊt cña nh÷ng mÆt ®èi lËp. Lª nin viÕt: "Ph©n ®«i c¸i thèng nhÊt vµ nhËn thøc c¸c bé phËn ®èi lËp cña nã lµ thùc chÊt cña phÐp biÖn chøng. §iÒu nµy chóng ta ®· thÊy xuÊt hiÖn ngay tõ nhµ biÖn chøng Heraclit". Ba lµ Theo Heraclit th× sù vËn ®éng ph¸t triÓn kh«ng ngõng cña thÕ giíi do quy luËt kh¸ch quan (mµ «ng gäi lµ Logos) quy ®Þnh. Logos kh¸ch quan lµ trËt tù kh¸ch quan lµ mäi c¸i ®ang diÔn ra trong vò trô. Logos chñ quan lµ tõ ng÷ häc thuyÕt cña con ng­êi. Logos chñ quan ph¶i phï hîp víi logos kh¸ch quan. Ng­êi nµo cµng tiÕp cËn ®­îc logos kh¸ch quan bao nhiªu th× cµng th«ng th¸i bÊy nhiªu. Lý luËn nhËn thøc cña Heraclit mang tÝnh biÖn chøng vµ duy vËt s¬ khai nh­ng c¬ b¶n lµ ®óng. Ở thêi cæ ®¹i, xÐt trong nhiÒu hÖ thèng triÕt häc kh¸c kh«ng cã ®­îc t­ t­ëng biÖn chøng s©u s¾c nh­ vËy. ChÝnh lµ nh÷ng t­ t­ëng biÖn chøng s¬ khai cña Heraclit sau nµy ®· ®­îc c¸c nhµ biÖn chøng cæ ®iÓn §øc kÕ thõa vµ c¸c nhµ s¸ng lËp triÕt häc MacxÝt ®¸nh gi¸ cao. C.M¸c vµ Ph.¡nghen ®· ®¸nh gÝa mét c¸ch ®óng ®¾n gi¸ trÞ triÕt häc cña Heraclit vµ coi «ng lµ ®¹i biÓu xuÊt s¾c nhÊt cña phÐp biÖn chøng Hy L¹p cæ ®¹i: "Quan niÖm vÒ thÕ giíi mét c¸ch nguyªn thuû, ng©y th¬ nh­ng c¨n b¶n lµ ®óng Êy, lµ quan niÖm cña c¸c nhµ Hy L¹p thêi cæ vµ ng­êi ®Çu tiªn diÔn ®¹t ®­îc râ rµng quan niÖm Êy lµ Heraclit". Trong häc thuyÕt vÒ nguyªn tö cña