Cẩm nang nhà báo

CẨM NANG NHÀ BÁO  Lời mở đầu ‘Khi một phóng viên giỏi lìa đời, nhiều người tỏ lòng tiếc nuối và có những người còn nhớ tiếc ông một thời gian dài’, Chủ biên ngừơi Mỹ Stanley Walker đã nhận xét như vậy vào năm 1924. Với hy vọng tiến xa hơn chút nữa, Quỹ Tưởng Niệm Báo chí Đông Dương (IMMF) được thành lập tại Thái Lan vào năm 1992 để tưởng niệm khoảng 320 phóng viên thuộc mọi phía đã bỏ mình trong các cuộc chiến tranh trên khắp vùng Đông Dương sau năm 1945. IMMF không theo cương lĩnh chính trị nào, không thiên vị tôn giáo, chủng tộc hay chế độ xã hội nào. Quỹ hoạt động nhờ tài trợ của một số chính phủ, các tổ chức không vụ lợi và cá nhân hảo tâm, dưới sự điều hành của một ban giám đốc tại Thái Lan, phần đông gồm các phóng viên đang làm việc và tình nguyện đóng góp công sức. Mục tiêu của IMMF chủ yếu là về chuyên môn. Gồm có: nâng cao tiêu chuẩn ngành báo chí và bắc cầu hợp tác ngành truyền thông của năm nước nằm trong một khu vực đôi khi được gọi là vùng Hạ Lưu Sông Mekong- Campuchia, Lào, Myanmar, Thái Lan và Việt Nam. Tuy các nước kể trên ở các địa thế gắn liền với nhau bằng một trong những dòng sông lớn nhất thế giới, song lịch sử của từng nước trong nửa sau thế kỷ XX khác nhau rất nhiều. Thật vậy, các nứơc này đã trải qua những bước thăng trầm, từ nạn diệt chủng tới kinh tế suy thoái, từ những thảm cảnh đau lòng tới những nỗi vui vô bờ bến. Vậy có thể nào triển khai được một khái niệm báo chí cộng đồng bắt nguồn từ một bối cảnh như vậy hay không? Nếu có thể dựa vào kinh nghiệm của IMMF để làm bằng chứng thì câu trả lời sẽ là: có thể đựơc. Kể từ năm 1994 trở về đây, trên 200 học viên từ khu vực đa dạng này đã đặt chân lên Thái Lan, một tụ điểm lớn của ngành truyền thông đối nội và đối ngoại. Các học viên đó đã trải qua thời gian đào tạo kéo dài tối đa một tháng tại Bangkok, Chiangmai, Songkhla và những nơi khác trên Vương quốc Thái Lan. 200 người khác đã tham dự các khóa học ngắn hạn hơn ngay tại nước nhà. Các khóa đào tạo của IMMF đã thu hút các chủ biên, phóng viên, văn sĩ, phóng viên truyền thanh, truyền hình và nhiếp ảnh, đề cập đến các đề tài về môi trường, thương nghiệp, xã hội và các vấn đề khác. Các khóa học này đã trở thành nền tảng đào tạo đầu tiên cho một số phóng vii viên, và nhiều học viên khi mãn khóa đã mô tả thời gian đào tạo tại IMMF là một bước ngoặt trong đời họ. Hầu hết các giảng viên của IMMF cũng đều nhận xét tương tự. Mặc dù là những tay lão luyện trong nghề từ khắp mọi nơi trên thế giới, họ đã rời Đông Nam Á với một kiến thức dồi dào thêm nhiều đến nỗi chính bản thân họ cũng không tưởng tượng được nếu không có các học viên đã giúp họ nhận ra. IMMF phát triễn mạnh mẽ cũng nhờ những kinh nghiệm tương hỗ đó. Như một nhiếp ảnh giaViệt Nam, Trần Quang Tuấn, đã phát biểu: ‘trong thời gian huấn luyện, chúng tôi không còn là những người xuất xứ từ năm quốc tịch khác nhau nữa, chúng tôi đều thuộc về một mảnh đất chung, mảnh đất của IMMF’. Cuốn sổ tay hướng dẫn này rút ra những kinh nghiệm độc đáo của IMMF từ những khoá đào tạo về báo chí, trình bầy các khái niệm cơ bản một cách rõ ràng và trực tiếp. Không giống với các tài liệu đào tạo khác, cuốn sổ tay này được biên soạn với sự quan tâm đặc biệt đến các phóng viên đang hoạt động tại Đông Nam Á. Mục đích của cuốn sổ tay này không phải để đưa ra những quy luật cứng nhắc. Chúng tôi hy vọng đây là những lời chỉ dẫn cơ bản không thể thiếu đựơc cho các học viên tương lai của IMMF, cũng như cho bất cứ ai mong muốn trở thành phóng viên. Qua các ấn bản bằng tiếng Myanmar, Campuchia, Lào, Thái Lan và Việt Nam, mong rằng cuốn sổ tay này sẽ trở thành kỷ vật hữu ích cho các bạn và cùng các bạn chia xẻ, và có thể, trên một phương diện nhỏ nhoi nào đó, góp phần phát triển các mối liên hệ nghề nghiệp lâu bền trong một vùng mà ngày nay đã gần như hoàn toàn được an hưởng thái bình. Denis Gray và Dominic Faulder Đồng Chủ tịch IMMF Sarah Mclean Giám Đốc Dự án IMMF Bangkok, Tháng 12 2001. viii Giới thiệu Lúc này đây chính là thời gian mang lại đầy hăng say thích thú cho những người làm báo tại Đông Nam Á. Tình hình chính trị, kinh tế và xã hội đang thay đổi nhanh chóng. Các nứơc trong vùng đang phát triển và cuộc sống đang ngày càng trở nên phức tạp hơn. Người dân cần có thêm các tin tức chính xác, đúng lúc và sâu rộng để họ có thể hiểu được các thay đổi đó và cải thiện đời sống của chính họ. Họ trông đợi các ký giả cung cấp cho họ các tin tức đó. Không may là ngành báo chí chưa phát triển mấy trong vùng này vì các cuộc xung đột dân sự, chiến tranh, nghèo khổ và cô lập. Nhu cầu về đào tạo báo chí và các tài liệu huấn luyện đặc biệt hữu ích cho các phóng viên Đông Nam Á hiện rất cao. Đa số các tài liệu này do Hoa Kỳ và các nước Phương Tây khác cung cấp, thích hợp với hoàn cảnh của các nước đó hơn là cho vùng Đông Nam Á. Các tài liệu này còn viết bằng tiếng Anh rất khó hiểu. Đây là lý do khiến Quỹ Tưởng Niệm Báo chí Đông Dương (IMMF), soạn ra cuốn sổ tay này. Chúng tôi đặc biệt viết cho các phóng viên thuộc năm nứơc của IMMF. Chúng tôi dùng tiếng Anh đơn gỉan và rõ ràng. Chúng tôi đưa ra những thí dụ thực tế rút ra từ các phương tiện truyền thông địa phương, vừa bằng tiếng Anh, vừa bằng tiếng địa phương. Chúng tôi chú trọng đến các lỗi mà các phóng viên địa phương hay mắc phải, và chúng tôi luôn không quên lưu ý tới các điều kiện chính trị xã hội và kinh tế tại địa phương các phóng viên này đang làm việc. Cuốn sổ tay này nói về các nguyên tắc cơ bản để tường thuật, đưa tin và viết phóng sự. Chúng tôi viết phần lớn cho các phóng viên báo viết chuyên viết về tin tức tổng quát. Tuy nhiên, phần lớn các nguyên tắc này cũng có thể áp dụng được cho phóng viên truyền thanh và truyền hình. Một số nguyên tắc ở đây khác với những gì các phóng viên Đông Nam Á đã từng quen thuộc, nhưng đây là những nguyên tắc được các phóng viên giỏi tại khắp nơi trên thế giới áp dụng. Có thể các bạn không áp dụng được ngay tất cả các nguyên tắc đó tại các cơ quan truyền thông nơi các bạn làm việc, nhưng chỉ cần bạn áp dụng một vài nguyên tắc có thể áp dụng được, bạn cũng đã trở thành một phóng viên khá rồi, cho dù bạn làm việc tại đâu đi nữa. Trong cuốn sổ tay này, chúng tôi dùng các đoạn trích từ nhiều ấn phẩm khác nhau trong vùng. Chúng tôi giữ nguyên ngôn từ và cách viết của nguyên bản. Cách viết đó có thể không giống với những thể loại và ngôn từ mà chúng tôi đã dùng để viết cuốn sách này. Chúng tôi đề nghị các phóng viên nên nghiên cứu cuốn sổ tay này để chuẩn bị cho các khóa đào tạo của IMMF và các khóa huấn luyện khác. Nhiều khóa học loại này là về phương pháp đưa tin các đề tài đặc thù nào đó, như thương mại hay môi trường. Các bạn sẽ học các khóa học này thấu đáo hơn, tốt hơn ix nếu các bạn học về các nguyên tắc cơ bản của báo chí trước. Tương tự, các giáo viên có thể dùng cuốn sổ tay này tại các trường cao đẳng và đại học. Các chủ biên có thể dùng trong các phòng tin. Tuy nhiên, đây không phải là một cuốn sách học toàn diện. Chúng tôi chỉ nói đến những điều cơ bản. Có nhiều cách để viết một bài báo. Có nhiều điều khác với các quy luật tổng quát. Chúng tôi đề nghị các bạn dùng cuốn sổ tay này với sự hướng dẫn của một chủ biên hay giáo viên, qua nhiều cuộc thảo luận và thực tập. Chúng tôi bắt đầu bằng cách mô tả công việc của một phóng viên và đâu là các tiêu chuẩn về chất lượng tốt của một phóng viên giỏi và đâu là các phẩm chất đòi hỏi ở một phóng viên giỏi. Tiếp đấy, chúng tôi diễn tả cung cách họ tìm tòi các phương pháp, cách họ khai thác các ý tưởng để viết bài và thu thập tin tức cho các bài viết đó. Sau đó, chúng tôi bắt đầu bước vào tiến trình viết bài, làm cách nào tìm ra điểm mở đề và sắp xếp bài viết. Kế đến là các chương đặc biệt cho các phóng viên trong vùng, dùng những lời trích dẫn, sử dụng các thông cáo báo chí, viết về các cuộc họp báo, các bài diễn văn và các cuộc họp. Một chương dành riêng cho cách viết hay, giải thích cách thức trình bầy các dữ kiện một cách hiệu quả nhất. Sau đó, chúng tôi giải thích sự khác biệt giữa cách viết báo in và cách viết cho truyền thanh, truyền hình. Tuy nhiên, làm phóng viên không có nghĩa chỉ là tường thuật, là đưa tin và viết lách. Vì thế chúng tôi thêm một chương quan trọng về đạo đức nghề nghiệp. Sau cùng, hướng về tương lai, chúng tôi nhận thấy một trong những thử thách chính cho phóng viên của vùng này là làm sao bắt kịp với các nước khác trong việc sử dụng các dữ kiện phong phú vô chừng của mạng Internet. Chúng tôi thành thật cám ơn Trung tâm báo chí Quốc tế (International Center for Journalists), John S and James L. Knight Foundation, cơ quan bảo trợ cho Jeff Hodson, và Diễn đàn Tự do (The Freedom Forum) đã hỗ trợ cho Peter Eng để soạn cuốn sổ tay này. Chúng tôi cám ơn Friedrich-Ebert-Stiftung của Đức và Phòng Dịch Vụ Thông tin của Hoa Kỳ tại Thái Lan đã tài trợ cho việc ấn loát cuốn sổ tay này. Cũng giống như các bạn, hai chúng tôi đều là phóng viên. Điều này có nghĩa chúng tôi luôn luôn tin rằng có thể làm đựơc hơn nữa những gì đã làm. Chúng tôi mong rằng cuốn sổ tay này sẽ hữu ích tối đa cho các bạn. Nếu các bạn có ý kiến hay lời phê bình nào để làm cho cuốn sổ tay này hay hơn, xin liên lạc với chúng tôi tại IMMF. Peter Eng Phóng Viên độc lập Jeff Hodson Nghiên Cứu viên Bangkok, tháng 12 -2001. x Chú thích Góc cạnh: Một cách tiếp cận đặc biệt nào đó hoặc một quan điểm khi viết tin. Một số các sự kiện có thể có nhiều khía cạnh cùng đáng lưu ý như nhau, người phóng viên có thể chọn một trong những khía cạnh đó. Nguồn tin vô danh: Một người chỉ cung cấp tin nếu người phóng viên không nêu tên của họ trong bài viết. Nêu xuất xứ: Cách người viết bài mô tả nguồn gốc của một câu trích dẫn hay gốc gác của câu chuyện. Bối cảnh: Những thông tin cho độc giả thấy những gì xảy ra trước đó có liên quan đến diễn biến thông tin. Các dữ kiện này giúp cho độc giả hiểu câu truyện rõ ràng hơn. Cân đối và công bằng: Đó là những đặc điểm quan trọng của một bài viết hay, người phóng viên cho độc giả thấy quan điểm của cả hai phía trong một vấn đề và không thiên vị bên nào. Thân bài: Các chi tiết, lời trích dẫn, kết cấu thành phần lớn bản tin. Toàn cảnh: Những thông tin trong một câu chuyện cho độc giả thấy tình hình chung hiện tại liên quan đến diễn biến trong bài như thế nào. Các dữ kiện này giúp cho độc giả hiểu rõ hơn về diễn biến đó. Bình luận: Một bài viết trong đó người viết cho thấy quan điểm riêng của họ, hoặc quan điểm của tờ báo, hoặc khẳng định rằng một diễn biến nào đó tốt hay xấu. Đối với các báo đứng đắn, các bài bình luận được tách riêng ra khỏi các bản tin và đăng tải trên trang gọi là trang bình luận. Phóng sự: Một câu chuyện mang tính cách thông tin hay giúp vui không hẳn gắn liền với một diễn biến nào đó vừa xảy ra và thường đòi hỏi người viết phải tìm tòi nghiên cứu sâu. Phóng sự thường chú trọng đến khía cạnh “con người”. Đôi khi còn được gọi là “Tin nhẹ nhàng”. xi Tin thời sự: Tin về các diễn biến của một sự kiện nào đó vừa xảy ra và cần phải cho độc giả biết ngay. Đôi khi còn gọi là “Tin sốt dẻo”. Mối quan tâm của con người: Một diễn biến hoặc tình huống nào đó gợi tình cảm của người đọc. Kim Tự tháp lộn ngược: Cấu trúc của một câu truyện trong đó điểm quan trọng nhất được đặt lên đầu, tiếp đến là các tin hỗ trợ cho điểm này và rồi đến các dữ kiện khác, kém quan trọng hơn. Từ chuyên môn: Những từ đặc thù của những người cùng làm trong một nghề chẳng hạn như các viên chức chính phủ, các chuyên gia kinh tế hay phóng viên. Người ngoài nghề không chắc hiểu những từ này. Mở đề: Khởi đầu của một bản tin. Mở đề trực tiếp là đi thẳng vào điểm chính hay ý chính của vấn đề. Hầu hết các tin thời sự đều có phần mở đề trực tiếp. Mở đề gián tiếp là đi đến ý chính của câu chuyện sau khi người viết đã đưa ra một thí dụ hay kể lại một diễn biến nào đó, hoặc đã dàn dựng ngoại cảnh xong. Hầu hết các bài phóng sự dùng loại mở đề gián tiếp. Khách quan: Đây là chất lượng quan trọng của một bài hay - người phóng viên giữ không đe åcho tình cảm hay ý kiến của mình len lỏi vào bài viết và chỉ cho độc giả biết các dữ kiện chính xác. Được trích dẫn: Mô tả những tin tức của một nguồn tin đồng ý cho dùng thông tin của họ trong một bài viết và công khai ghi nhận xuất xứ của họ. Không được trích dẫn: Mô tả những tin tức của một nguồn tin nhưng nguồn tin này không muốn được đăng tải, hoặc chỉ đồng ý cho đăng tải nếu xuất xứ không được nêu rõ. Kiểm chứng: Đó là bước mà người phóng viên phải tuân thủ để tìm hiểu xem chắc chắn một tin nào đó có đúng hay không. Có thể người phóng viên cần phải quan sát, bàn luận với những người khác hoặc nghiên cứu các tài liệu. xii Vai trò của người phóng viên Phóng viên là những người giữ một trong những công việc quan trọng nhất trong bất cứ một xã hội nào. Hoàn cảnh làm việc của các phóng viên khác nhau tùy từng quốc gia. Tại một vài nước, chính phủ hay các chính đảng làm chủ ngành truyền thông. Tại một số nước khác, các cá nhân hay công ty làm chủ. Tại nhiều nước, ngành truyền thông gồm cả hai loại. Nhưng cho dù hoàn cảnh của họ ra sao đi nữa, thì tất cả các phóng viên giỏi đều có cùng chung một mục đích cơ bản. Họ cung cấp cho người đọc những tin tức cần thiết để hiểu về thế giới chung quanh và để đi đến các quyết định trong đời. Người đọc dựa vào các phóng viên để biết tin tức về cộng đồng của họ, về chính phủ, thương nghiệp, thể thao, sức khoẻ v.v... Với các tin tức đó, người đọc quyết định nên xem những gì trên truyền hình, ăn uống những gì, mua xe gắn máy loại gì, cho con cái đi học ở đâu, bỏ phiếu cho ai trong cuộc tuyển cử sắp tới, và hơn thế nữa. Thỉnh thoảng, những tin này mang tính chất sống còn. Một chính trị gia Thái Lan cho rằng cơ quan dự báo thời tiết đã không kịp thời thông báo cho dân làng ở một tỉnh miền Bắc biết rằng sắp có bão, khiến cho 30 người bỏ mạng vì lụt. Theo ông các nhà dự báo thời tiết cần đến các phương tiện truyền 1 Chương 1: Phóng viên và tin tức Phần I: NHỮNG ĐIỀU CƠ BẢN CỦA NGÀNH BÁO CHÍ CHƯƠNG 1: PHÓNG VIÊN VÀ TIN TỨC Người dân trông cậy vào chúng ta thông để loan đi những tin tức của họ một cách nhanh chóng và hữu hiệu cho mọi người cùng biết. Vì nhiều người thường đọc hay nghe các tin của họ cho nên các phóng viên cần phải tỏ ra có trách nhiệm. Trách nhiệm đầu tiên của một phóng viên giỏi là trách nhiêm đối với người đọc. Hãy xem xét đến các định nghĩa sau đây của các phóng viên Việt Nam, Campuchia, Thái Lan, Lào và Myanmar tại một cuộc hội thảo về tin tức được tổ chức gần đây. Được hỏi: ‘vai trò của phóng viên là gì?’, họ đã trả lời: * Tường thuật sự thật. * Bắc cầu giữa chính phủ và người dân * Thông báo cho người dân biết về các vấn đề mới * Giáo dục, giải trí, giải thích * Bảo vệ quyền lợi của người dân Các phóng viên này đồng ý rằng công việc của họ là cho người dân biết tin tức chính xác và kịp thời. Họ cũng nói họ viết tin cho người đọc. Tầm quan trọng của độc giả Rất nhiều phóng viên quên mất độc giả. Thay vào đó, họ viết bài để làm vừa lòng chủ biên hay nguồn cung cấp tin của họ, những người họ dựa vào để lấy tin viết bài, kể cả các viên chức chính phủ. Nhiều phóng viên có hành động như vậy vì họ gặp chủ biên và những người cung cấp tin cho họ hàng ngày. Họ muốn làm vừa lòng những người này. Nhưng khi các phóng viên viết bài cho chủ biên và những người cung cấp tin, họ hay có thói quen bao gồm cả những chi tiết chỉ những giới này quan tâm đến. Nhiều độc giả không hiểu nổi bài của họ. Hoặc 2 Chương 1: Phóng viên và tin tức các bài viết của các phóng viên đó không có nghĩa lý gì đối với đời sống của bạn đọc. Các phóng viên giỏi không bao giờ quên rằng họ viết cho ai. Một nhật báo có số phát hành lớn - chẳng hạn như báo Thai Rath tại Thái Lan - có nhiều loại độc giả, đó là các viên chức hàng đầu trong chính phủ, các thương gia giầu có, tài xế tắc xi, người bán hàng rong. Báo Thai Rath tường thuật về nhiều vấn đề chính trị, kinh tế, xã hội khác nhau. Các phóng viên của báo này cố gắng viết một cách rõ ràng và đơn giản để tất cả độc giả đều hiểu câu chuyện. Mặt khác, các phóng viên của những tạp chí văn hóa phổ thông và giải trí - chẳng hạn như tờ Tuosanavadei Pracheaprey tại Campuchia - biết rằng nhiều độc giả của họ còn trẻ và để ý nhiều đến thời trang, âm nhạc và các ngôi sao màn ảnh. Vì thế họ chú trọng đến các đề tài này, và viết về các đề tài đó một cách dí dỏm. Họ không chú trọng đến chính trị hay chính phủ. Các phóng viên giỏi biết rằng họ phải biết kể chuyện khéo. Nếu họ không trình bầy các tin tức của họ một cách khéo léo thì người đọc sẽ không đọc bài của họ và có thể sẽ mua báo khác. Phẩm chất của người phóng viên giỏi Theo những người tham gia hội thảo thì một người phóng viên giỏi cần có những phẩm chất sau: * Hỏi nhiều câu hỏi * Biết cân đối và công bằng * Đáng tin cậy và có trách nhiệm với độc giả * Lấy tin từ nhiều nguồn tin và kiểm chứng các tin của họ * Chân thật và không đánh cắp tin của các phương tiện truyền thông khác 3 Chương 1: Phóng viên và tin tức Tất cả đều đúng. Các phóng viên giỏi cũng đều c