Công tác đào tạo ở trường Đại học thủ đô Hà Nội theo tinh thần của giáo dục khai phóng

TẠP CHÍ KHOA HỌC  SỐ 41/2020 27 CÔNG TÁC ĐÀO TẠO Ở TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ HÀ NỘI THEO TINH THẦN CỦA GIÁO DỤC KHAI PHÓNG Phạm Văn Hoan Trường Đại học Thủ đô Hà Nội Tóm tắt: Hiện nay, mục đích của giáo dục đại học là trang bị cho sinh viên những kĩ năng chuyên môn nhằm đảm bảo giúp họ có một công việc cụ thể và ổn định. Học nghề gì làm nghề đó đã trở thành quan niệm cố hữu, nhưng sắp tới điều này sẽ phải thay đổi. Trong thực tế, những kiến thức được học trong giáo trình ở nhà trường đã ít nhiều lạc hậu so với thực tế, trong khi xã hội vẫn tiếp tục phát triển. Vì vậy, việc có một nền kiến thức, kĩ năng rộng và năng lực tư duy, năng lực diễn đạt,... thì sẽ giúp sinh viên thành công hơn trong cuộc đời. Bài viết sau đây trình bày một vài đề xuất những thay đổi trong đào tạo theo tinh thần của giáo dục khai phóng để đáp ứng yêu cầu nhân lực của cuộc cách mạng công nghiệp 4.0. Từ khóa: Giáo dục khai phóng; đổi mới đào tạo; đáp ứng sự thay đổi. Nhận bài ngày 12.5.2020; gửi phản biện, chỉnh sửa, duyệt đăng ngày 25.6.2020 Liên hệ tác giả: Phạm Văn Hoan; Email: pvhoan@daihocthudo.edu.vn 1. MỞ ĐẦU Giáo dục khai phóng (Liberal Education, Liberal Arts Education) là "một triết lí giáo dục cung cấp cho các cá nhân một nền tảng kiến thức rộng và những kĩ năng có thể chuyển đổi được, và một cảm nhận mạnh mẽ về các giá trị, đạo đức, và sự tham gia vào đời sống công dân” [1]. Giáo dục khai phóng là một xu hướng/cách tiếp cận đào tạo đã được triển khai nhiều năm ở các nước phương Tây và nó đã cho thấy những ưu điểm của nó. Tuy nhiên, xu thế giáo dục này hiện mới được áp dụng ở một số rất ít trường đại học ở Việt Nam do những quan điểm khác nhau về nội dung và phương thức đào tạo cũng như những yêu cầu cao về điều kiện để triển khai. 2. NỘI DUNG 2.1. Khái niệm “Giáo dục khai phóng cho thế kỉ XXI, theo định nghĩa của Hiệp hội cảc Đại học và Cao đẳng Hoa Kì, là “(một cách tiếp cận) một lối học làm cho các cá nhân có năng lực mạnh mẽ và chuẩn bị để họ có thể xử lí được tính phức tạp, đa dạng và thay đổi của cuộc 28 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ HÀ NỘI sống. Nó cung cấp cho sinh viên tri thức rộng của thế giới rộng hơn (chẳng hạn khoa học, văn hóa và xã hội) cũng như sự nghiên cứu chiều sâu trong một lĩnh vực đặc biệt mà họ quan tâm.” [6]. Giáo dục khai phóng là một cách tiếp cận học tập, trao quyền cho cá nhân và chuẩn bị cho họ đối phó với sự phức tạp, đa dạng và thay đổi. Ngoài kiến thức chuyên sâu theo ngành học, sinh viên còn phải có một nền tảng kiến thức rộng lớn về khoa học, văn hóa, xã hội. Giáo dục khai phóng giúp phát triển trách nhiệm cá nhân. Nó giúp cho cá nhân có thể thích nghi với sự thay đổi của xã hội trong tương lai. Cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 và giáo dục khai phóng có quan hệ mật thiết. Việc đào tạo nguồn nhân lực 4.0 đòi hỏi sự đáp ứng một môi trường luôn thay đổi, không xác định và phức tạp. Cách mạng công nghiệp 4.0 đòi hỏi phải có một nền giáo dục đào tạo nguồn nhân lực có tầm nhìn rộng, khả năng sáng tạo phong phú, nền tảng kiến thức liên ngành và khả năng thích ứng với thay đổi – điều này hoàn toàn trùng với tư tưởng của giáo dục khai phóng. Tại Diễn đàn Kinh tế thế giới (WEF) tổ chức tại Davos năm 2016, Chủ tịch Diễn đàn WEF, ông Klaus Schwab đã phác họa chân dung của CEO 4.0. Họ là những CEO của các công ti được tổ chức “đơn giản”, “trẻ”, “nhanh” và biết ứng dụng các “công nghệ mới”. Giáo dục khai phóng sẽ tạo ra những con người của/cho nền công nghiệp 4.0. 2.2. Trường Đại học Thủ đô Hà Nội với xu hướng Giáo dục khai phóng 2.2.1. Chương trình đào tạo đại học phải đủ rộng, đủ sâu dựa trên nhu cầu xã hội để sinh viên ra trường đáp ứng được nhu cầu tuyển dụng Để trả lời câu hỏi “dạy cái gì” cho sinh viên, việc xây dựng một chương trình đào tạo (CTĐT) phải căn cứ vào nhu cầu thực tế của nguồn nhân lực của Việt Nam. Theo đánh giá của Viện Nghiên cứu quản lí kinh tế Trung ương (2018) “lao động của Việt Nam vẫn hạn chế trong việc sở hữu các kĩ năng mềm, trình độ ngoại ngữ, khả năng làm việc nhóm, kĩ năng công nghệ thông tin và khả năng sáng tạo” [5]. Tỉ phú Jack Ma, chủ Tập đoàn Alibaba nhận định: Tới năm 2030, các công ti 30-30-30 sẽ chi phối nền kinh tế. Có nghĩa là tới năm 2030, tương lai sẽ thuộc về các công ti của những CEO dưới 30 tuổi, có khoảng 30 nhân viên, sở hữu công nghệ và phương thức kinh doanh mới [3]. Như vậy, công nghệ thông tin là một yêu cầu bắt buộc đối với nhân lực trình độ đại học. Ngoài ra, một thực tế nữa cho thấy, lao động của Việt Nam vẫn hạn chế trong việc sở hữu các kĩ năng mềm, trình độ ngoại ngữ, khả năng làm việc nhóm, kĩ năng công nghệ thông tin và khả năng sáng tạo. Nhiều lao động dù đã qua đào tạo, nhưng khi làm việc vẫn chưa đáp ứng được yêu cầu khiến người sử dụng lao động mất thời gian đào tạo lại. Nếu CTĐT không thay đổi, nhân lực đào tạo ra vẫn ở trình độ thấp, rất khó đáp ứng nhu cầu của thị trường lao động trong tương lai. [5]. Như vậy, CTĐT phải tạo cơ hội cho việc khắc phục được những hạn chế trên. Hiện nay, xét trên phạm vi toàn cầu, ngôn ngữ Anh là một trong những yêu cầu cần có của người lao động. Tuy nhiên, trong phạm vi một số ngành nghề ở Việt Nam hiện nay, do có số lượng các doanh nghiệp đầu tư FDI từ Nhật Bản, Hàn Quốc và Trung Quốc nhiều, ngôn ngữ Nhật Bản, Hàn Quốc và Trung Quốc lại là một sự lựa chọn cần thiết. Vì, lãnh TẠP CHÍ KHOA HỌC  SỐ 41/2020 29 đạo, nhân viên của các doanh nghiệp nước ngoài này không phải ai cũng nói tiếng Anh tốt. Để thích nghi tốt trong môi trường làm việc này, ngoài ngôn ngữ, sinh viên cần được trang bị những kiến thức về văn hóa của các nước có liên quan. Tuy nhiên, bản sắc văn hóa của dân tộc Việt Nam, văn hóa của người Hà Nội phải được trang bị cho sinh viên. Do nhu cầu nhân lực của xã hội thay đổi nhanh nên việc lựa chọn ngành nghề khi bắt đầu vào đại học có thể là xu thế, nhưng khi tốt nghiệp thì nhu cầu này đã thay đổi. Vì vậy, nếu chỉ chú trọng đào tạo chuyên sau một ngành/chuyên ngành, khi ra trường đôi khi sinh viên sẽ gặp khó khăn tìm việc làm. Như vậy, CTĐT phải có tính liên ngành trước khi đào tạo chuyên sâu. Và sinh viên phải được chuẩn bị hành trang đủ rộng để có thể chuyển đổi công việc khác mà không gặp quá nhiều khó khăn. Để đào tạo đáp ứng tốt nhu cầu xã hội (work-based education), cần có sự tham gia của các doanh nghiệp trong việc xây dựng CTĐT. Họ sẽ là những người đặt hàng đào tạo trước mắt cũng như trong tương lai, vì họ là người hiểu hơn ai hết nhu cầu của xã hội đang cần gì và sẽ cần gì. 2.2.2. Quá trình đào tạo phải thay đổi Theo Diễn đàn Kinh tế thế giới, 10 kĩ năng cần thiết để con người sẵn sàng cho cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư là: Kĩ năng giải quyết vấn đề phức tạp; kĩ năng tư duy phản biện; kĩ năng sáng tạo; kĩ năng quản trị con người; kĩ năng cộng tác làm việc (làm việc nhóm); kĩ năng đánh giá và ra quyết định; tư duy định hướng dịch vụ; kĩ năng đàm phán; trí tuệ cảm xúc; kĩ năng nhận thức linh hoạt. Quá trình đào tạo phải trả lời câu hỏi “dạy như thế nào” theo hướng hình thành và phát triển những năng lực trên để có thể thích nghi với sự thay đổi của xã hội trong tương lai. Thực tế hiện nay là trong khi tỉ lệ thất nghiệp toàn quốc khá thấp, ở mức 2% theo thống kê của Bộ Lao động, Thương binh và Xã hội thì tỉ lệ cử nhân thất nghiệp hay làm việc không đúng chuyên môn đang tăng lên một cách đáng quan ngại [2]. Điều này cho thấy chất lượng đào tạo đại học, cao đẳng đang có vấn đề; định hướng chọn nghề chưa ổn và thiếu hụt nhất là khả năng thích ứng. Vì vậy, cần phải đào tạo cho sinh viên cách để học, để liên tục tái tạo và học hỏi những kĩ năng mới. Diễn đàn Kinh tế thế giới cho biết ba kĩ năng hàng đầu cần thiết cho công việc trong thế kỉ XXI là kĩ năng giải quyết vấn đề phức tạp, tư duy phản biện và khả năng sáng tạo – đây lại là những giá trị quan trọng nhất của giáo dục khai phóng. Nền tảng cho những kĩ năng này là những năng lực tự học, giao tiếp và hợp tác, phân tích, lựa chọn và chịu trách nhiệm cá nhân (kĩ năng ra quyết định). Quan điểm này cũng trùng với Jack Ma khi ông nhấn mạnh rằng, chúng ta nên đào tạo cho sinh viên những cái mà người máy sẽ không làm được hoặc chưa thể làm ngay được. Đó là những kĩ năng giải quyết vấn đề phức tạp, tư duy phản biện, sáng tạo, sự phối hợp công việc, trí tuệ cảm xúc, đàm phán, khả năng tự học, thay vì các kiến thức mà robot có thể học và làm tốt hơn con người [3]. Vì vậy, phương pháp đào tạo phải làm cho sinh viên chủ động, thích ứng hơn trong hợp tác thực hiện những công việc mà một xã hội tri thức yêu cầu, tức là cần phát triển cho sinh viên những kĩ năng cần thiết trong làm việc nhóm, phát hiện vấn đề và tìm kiếm giải 30 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ HÀ NỘI pháp để giải quyết vấn đề. Muốn vậy, trong quá trình đào tạo, thay vì chỉ chú trọng cung cấp kiến thức, giảng viên cần đưa ra các tình huống thực tiễn cho sinh viên giải quyết thông qua các dự án học tập, thực hiện các hợp đồng học tập cá nhân hoặc theo nhóm. Để làm được điều này, đòi hỏi giảng viên phải có hiểu biết thực tiễn nghề nghiệp của ngành, chuyên ngành giảng dạy. Đây là một hạn chế của đội ngũ giảng viên nhiều trường đại học hiện nay, trong đó có giảng viên Trường Đại học Thủ đô Hà Nội. Việc mời các chuyên gia, các nhà doanh nghiệp, các nhà tuyển dụng tham gia đào tạo là một giải pháp khắc phục những hạn chế này của giảng viên Nhà trường. Do thay đổi nhanh về khoa học công nghệ dẫn đến sự thay đổi rất nhanh về việc làm, vì vậy, để sinh viên có thể thích ứng nhanh với sự thay đổi đó, tự học cũng là một năng lực rất quan trọng cần được chú trọng phát triển cho sinh viên. Việc giao cho sinh viên những nhiệm vụ tự giải quyết và báo cáo sản phẩm là một hình thức dạy học tốt để phát triển năng lực tự học. Giáo dục đại học ở các nước phương Tây rất chú trọng hình thức dạy học này. 2.2.3. Xác định ngành nghề ưu tiên đào tạo Trong những năm gần đây, chọn các ngành khối Tài chính đang là xu thế của HS, và cũng là trào lưu đào tạo của nhiều trường. Với cơ sở đào tạo, đó là thuận lợi, vì chi phí cơ sở vật chất thấp, chương trình, giáo trình sẵn có. Và trong thực tế, nhiều HS giỏi thường lựa chọn các trường kinh tế, ngoại thương, tài chính, ngân hàng mà không lựa chọn các trường công nghệ. Tuy nhiên, theo dự báo, khoảng 10 năm nữa, do sự phát triển của Internet banking, nghề giao dịch viên tại các ngân hàng sẽ không còn. Tương tự, các ngành nghề lặp đi lặp lại với quy trình cụ thể như kế toán, lập trình, bảo trì vận hành có thể được thay thế bằng người máy với trí tuệ nhân tạo [3]. Cách mạng công nghiệp 4.0 phát triển trên nền tảng kĩ thuật số và trí tuệ nhân tạo. Vì vậy, cần ưu tiên đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao đạt trình độ quốc tế trong các ngành vật liệu mới, công nghệ thông tin, công nghệ nano, tự động hóa, điện tử viễn thông, lưu trữ năng lượng, kĩ thuật số, trí tuệ nhân tạo, công nghệ sinh học [4]. Việc đào tạo các ngành này đòi hỏi chi phí cao, khó đối với sinh viên và do chưa thấy nhu cầu đầu ra, do đó ít sinh viên lựa chọn. Nhà trường cần đưa ra các chính sách ưu tiên và đầu tư đối với sinh viên học các ngành công nghệ này. 2.2.4. Nâng cao năng lực đội ngũ giảng viên Mọi cuộc đổi mới giáo dục đại học đều phải bắt đầu từ giảng viên. Muốn đổi mới ngành nghề, CTĐT, phương pháp đào tạo thì trước tiên phải có những giảng viên có khả năng đáp ứng được những thay đổi đó. Vì vậy, cần xây dựng được đội ngũ giảng viên có đủ năng lực đào tạo nguồn nhân lực theo yêu cầu của cuộc cách mạng công nghiệp 4.0. Nhà trường cần có những chính sách ưu tiên, hỗ trợ đặc biệt cho giảng viên (như chính sách ưu tiên đào tạo, đặc biệt là đào tạo ở nước ngoài với đội ngũ giảng viên, chính sách thu hút các chuyên gia giỏi, nhà khoa học đầu ngành trong mọi lĩnh vực tham gia giảng dạy, chính sách nâng cao thu nhập cho đội ngũ giảng viên,). Nhà trường cần thay đổi trong chính sách tuyển dụng, sử dụng giảng viên. Trước yêu cầu về kiến thức, kĩ năng, năng lực, ngành nghề của nguồn nhân lực luôn thay đổi với những yêu cầu ngày càng cao, giảng viên cũng phải có năng lực sáng tạo, tự học, làm chủ công nghệ mới, khả năng sử TẠP CHÍ KHOA HỌC  SỐ 41/2020 31 dụng tiếng Anh, quản trị nhân lực, quản lí sự thay đổi và nhất là phải có hiểu biết thực tế ngành nghề mà mình đào tạo. Trong bối cảnh ngành nghề luôn luôn thay đổi, Nhà trường đề nghị Thành phố Hà Nội tăng tính tự chủ trong việc tuyển dụng giảng viên (chẳng hạn: cho phép Nhà trường chủ động đưa ra các cơ chế thu hút được nhân tài vào làm giảng viên); tạo điều kiện cho giảng viên được tìm hiểu thực tế của cơ sở sử dụng nhân lực những lĩnh vực Nhà trường đào tạo. 3. KẾT LUẬN Giáo dục khai phóng hiện đang phát triển rất mạnh ở châu Á, nhưng lại còn rất mới mẻ ở Việt Nam. Đào tạo theo mô hình giáo dục khai phóng sẽ tạo ra nguồn nhân lực có khả năng đáp ứng tốt nhu cầu của một xã hội luôn thay đổi theo sự phát triển của khoa học – công nghệ. Việc áp dụng mô hình giáo dục khai phóng đòi hỏi một sự hiểu biết đúng đắn về bản chất của nó, một quyết tâm cao của cả Nhà trường và một sự đầu tư tương xứng về tài chính và nhân lực. Được như vậy, việc đào tạo của Trường Đại học Thủ đô Hà Nội sẽ đáp ứng được yêu cầu nhân lực của cách mạng công nghiệp 4.0. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Association of American Colleges & Universities (2019), “What is Liberal Education?”, Tổng cục Thống kê. 2. Hoàng Việt Hà (2018), “Nguồn nhân lực 4.0: Cơ hội và thách thức”, Tạp chí Đấu thầu. 3. Trần Thị Bích Huệ (2017), “Cách mạng công nghiệp lần thứ tư với việc phát triển nguồn nhân lực ở Việt Nam”, Tạp chí Khoa học Xã hội Việt Nam, tr. 20-25. 4. Viện Nghiên cứu quản ứi kinh tế Trung ương (2018), Tác động cách mạng công nghiệp 4.0 đến phát triển nguồn nhân lực của Việt Nam, Hà Nội. 5. Fareed Zakaria (2016), Biện hộ cho một nền giáo dục khai phóng. LIBERAL ARTS-ORIENTED EDUCATIONAL PROGRAM AT HANOI METROPOLITAN UNIVERSITY Abstract: The goal of higher education is to equip students with professional skills to ensure they have a suitable job. It is no longer an inherent belief that students have to work in an industry that is trained. In fact, some knowledge which has been taught in university is outdated, therefore, to achieve success in future job, students need to enhance their soft skills. The article proposes some solution to implement liberal arts education at university to solve the problem of the human resource demand in the context of industrial revolution 4.0. Keywords: Libral Arts Education; renovation in training; adapt the changes.