Đổi mới phương pháp dạy học môn Hóa học theo hướng phát huy năng lực sáng tạo cho sinh viên ở trường cao đẳng sư phạm

JOURNAL OF SCIENCE OF HNUE Vol. 56, No. 5, pp. 154-161 ĐỔI MỚI PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC MÔN HÓA HỌC THEO HƯỚNG PHÁT HUY NĂNG LỰC SÁNG TẠO CHO SINH VIÊN Ở TRƯỜNG CAO ĐẲNG SƯ PHẠM Nguyễn Thị Hồng Gấm Trường Cao đẳng Hải Dương E-mail: gamcdsp@gmail.com Tóm tắt. Dạy học theo dự án là một phương pháp dạy học tạo môi trường thuận lợi cho sáng tạo. Bài viết giới thiệu qui trình dạy học theo dự án nhằm phát huy năng lực sáng tạo cho sinh viên. Thông qua các hoạt động trong quá trình học, sinh viên được sáng tạo trong suy nghĩ lập kế hoạch, tự thực hiện kế hoạch. Bài viết còn trình bày kế hoạch dạy học theo dự án và phân tích, giới thiệu một số kết quả đạt được khi áp dụng phương pháp dạy học này ở bài Các nguyên tố nhóm IB (học phần Hóa vô cơ II ở trường cao đẳng sư phạm). 1. Mở đầu Theo các nhà nghiên cứu, khoa học sáng tạo ứng với làn sóng thứ tư trong quá trình phát triển của loài người, sau nông nghiệp, công nghiệp và tin học. Làn sóng thứ tư ứng với "Creatology" chính là sự nhấn mạnh vai trò chủ thể tư duy sáng tạo của loài người trong thế kỉ XXI. Mặt khác việc phát triển năng lực sáng tạo cho học sinh, sinh viên cũng đã được nêu trong chiến lược phát triển giáo dục từ năm 2011 đến 2020. Chính vì vậy cần phải đổi mới phương pháp dạy học ở các trường cao đẳng, đại học theo hướng phát huy năng lực sáng tạo cho sinh viên. Hiện nay phong trào đổi mới phương pháp dạy học tại các trường cao đẳng, đại học đã và đang được quan tâm. Tuy nhiên, một số phương pháp dạy học mới như dạy học theo dự án, dạy học theo góc, dạy học theo hợp đồng,. . . còn chưa được nghiên cứu nhiều. Trong bối cảnh đó, bài báo nghiên cứu việc áp dụng dạy học theo dự án để phát huy năng lực sáng tạo của sinh viên trong dạy học Hóa vô cơ ở trường cao đẳng sư phạm. 154 Đổi mới phương pháp dạy học môn Hóa học theo hướng phát huy... 2. Nội dung nghiên cứu 2.1. Năng lực sáng tạo Có rất nhiều quan niệm về sáng tạo và nó được gắn kết với những khái niệm khác nhau như: ý tưởng sáng tạo, tư duy sáng tạo, việc làm sáng tạo, phương pháp sáng tạo, năng lực sáng tạo,... Trong đó năng lực sáng tạo chính là khả năng thực hiện được những điều sáng tạo. Đó là biết làm thành thạo và luôn đổi mới, có những nét độc đáo riêng phù hợp với thực tế. Đối với học sinh, sinh viên thì năng lực sáng tạo là khả năng biết đề ra những cái mới khi chưa được học, nghe giảng, đọc tài liệu hay tham gia về việc đó [2]. Người có năng lực sáng tạo trước tiên là phải có tư duy sáng tạo để tạo ra những ý tưởng sáng tạo và có phương pháp để thực hiện được những ý tưởng đó. Trong tất cả chúng ta ai cũng có khả năng sáng tạo. Tuy nhiên nếu không được bồi dưỡng, rèn luyện nó sẽ dần mai một. Vì vậy để học sinh, sinh viên phát huy tối đa khả năng sáng tạo của mình thì giáo viên phải tạo điều kiện để cho họ có cơ hội phát triển sáng tạo. 2.2. Dạy học theo dự án 2.2.1. Khái niệm Dạy học theo dự án (DHDA) hoặc phương pháp DHDA được hiểu là một phương pháp hay một hình thức dạy học, trong đó người học thực hiện một nhiệm vụ phức hợp, có sự kết hợp giữa lí thuyết và thực tiễn, thực hành. Nhiệm vụ này được người học thực hiện với tính tự lực cao trong quá trình học tập, từ việc xác định mục đích, lập kế hoạch, đến việc thực hiện dự án, kiểm tra, điều chỉnh, đánh giá quá trình và kết quả thực hiện [1]. 2.2.2. Đặc điểm của dạy học theo dự án DHDA có 3 đặc điểm cốt lõi sau: - Định hướng vào người học: Người học được tham gia lựa chọn đề tài cũng như nội dung học tập phù hợp với khả năng hay hứng thú của cá nhân đồng thời đòi hỏi tính tích cực, tự lực, tinh thần trách nhiệm và sự sáng tạo của người học. Dự án được thực hiện theo nhóm, có sự cộng tác và phân chia công việc giữa các thành viên. - Định hướng vào thực tiễn: Chủ đề của dự án được xuất phát từ tình huống của thực tiễn nghề nghiệp, đời sống xã hội. Các dự án gắn việc học tập trong nhà trường với thực tiễn, kết hợp giữa lí thuyết với thực hành, kết hợp tri thức của nhiều môn học để giải quyết một vấn đề mang tính phức hợp. - Định hướng vào sản phẩm: Trong quá trình thực hiện dự án, các sản phẩm được tạo ra không giới hạn khi thu hoạch lí thuyết mà còn có thể được sử dụng, công bố hay giới thiệu [2]. 155 Nguyễn Thị Hồng Gấm Dựa vào đặc điểm và các giai đoạn của DHDA, chúng tôi thấy khi học theo dự án sinh viên phải chủ động lựa chọn nội dung, tự lập kế hoạch nghiên cứu, tự chịu trách nhiệm với kế hoạch của mình. Cụ thể: sinh viên được sáng tạo trong suy nghĩ, lập kế hoạch, sáng tạo trong thực hiện nhiệm vụ và sáng tạo trong báo cáo kết quả. 2.3. Qui trình thực hiện dạy học theo dự án để phát triển năng lực sáng tạo cho sinh viên sư phạm Giai đoạn 1. Giới thiệu phương pháp dạy học dự án Yêu cầu sinh viên tự nghiên cứu và thảo luận về học theo dự án, những điểm khác biệt của dạy học theo dự án, các kĩ năng học theo dự án. Giai đoạn 2. Dạy học theo dự án với chủ đề cụ thể Bước 1. Lập kế hoạch dự án: - Giảng viên nghiên cứu kế hoạch dạy học theo dự án, bổ sung những vấn đề cần thiết để phù hợp với chương trình, nội dung và thực tế của sinh viên. - Giảng viên dẫn dắt vấn đề về chủ đề của dự án hoặc cho sinh viên tự chọn chủ đề liên quan đến bài học. - Nhóm sinh viên lập sơ đồ tư duy nêu các vấn đề có liên quan (tiểu chủ đề). Giảng viên có thể gợi ý bằng cách đưa ra các câu hỏi nội dung để sinh viên phát triển ý tưởng. - Giảng viên yêu cầu sinh viên thảo luận. Giảng viên hoàn thiện bổ sung. Cho mỗi nhóm sinh viên chọn 1 tiểu chủ đề nghiên cứu. - Mỗi nhóm lập sơ đồ tư duy về các vấn đề cần tìm hiểu, lập kế hoạch thực hiện trên giấy A4 theo mẫu (nhiệm vụ cho từng cá nhân, cách thu thập thông tin, dự kiến kết quả, nhiệm vụ tổng hợp và viết báo cáo, điều hành của nhóm trưởng). - Giảng viên theo dõi, gợi ý, hỗ trợ nếu cần. - Đại diện nhóm lên trình bày còn các nhóm khác lắng nghe, góp ý. Cuối cùng giảng viên hoàn thiện. Chú ý: Giảng viên cần yêu cầu lập kế hoạch thật chi tiết, cụ thể cho từng học sinh. Gợi ý cách lấy thông tin cho sinh viên như lấy thông tin qua mạng, tài liệu sách báo, giáo trình hay hỏi ý kiến trực tiếp (phỏng vấn); các hình thức báo cáo đa dạng như trình chiếu, đóng kịch, thuyết trình qua các bảng giấy Ao. Bước 2. Thực hiện dự án: - Sinh viên thực hiện dự án theo nhiệm vụ được phân công. Giảng viên theo dõi và có lịch trao đổi với các nhóm trưởng để uốn nắn và điều chỉnh kịp thời. 156 Đổi mới phương pháp dạy học môn Hóa học theo hướng phát huy... - Sinh viên cần thông qua báo cáo trước khi báo cáo ở trên lớp. Giảng viên góp ý để sinh viên hoàn thiện. Bước 3. Báo cáo kết quả và đánh giá dự án: Đại diện nhóm học sinh báo cáo kết quả dự án. Các nhóm khác lắng nghe, thảo luận. Giảng viên phát các phiếu học tập, phiếu hỏi, phiếu điều tra để thu thập thông tin, đánh giá dự án. Giai đoạn 3. Đánh giá sự sáng tạo của sinh viên - Đánh giá qua bảng kiểm quan sát biểu hiện năng lực sáng tạo của sinh viên. - Đánh giá qua phiếu hỏi, phiếu học tập. - Đánh giá qua kết quả của dự án và sự đánh giá lẫn nhau của sinh viên. 2.4. Thực nghiệm Chúng tôi đã tiến hành thiết kế và thực hiện một số kế hoạch dạy học theo dự án trong môn Hóa vô cơ (học phần Hóa vô cơ II) ở trường cao đẳng sư phạm với bài Các nguyên tố nhóm IB. Bài Các nguyên tố nhóm IB * Mục tiêu - Kiến thức: Sinh viên hiểu được trạng thái thiên nhiên và cách khai thác đồng, bạc, vàng cũng như hiểu được tính chất của đồng, bạc, vàng và các hợp chất của nó để giải thích các ứng dụng của đơn chất và hợp chất của chúng. Đồng thời sinh viên biết vận dụng tính chất của đồng, bạc, vàng và các hợp chất của nó để đưa ra cách thu hồi đồng, bạc, vàng từ các phế liệu. - Kĩ năng: Rèn luyện kĩ năng học tập hợp tác, kĩ năng thu thập thông tin, xử lí thông tin và kĩ năng vận dụng thực hành. - Sáng tạo: Phát triển tư duy sáng tạo qua thiết kế, lập sơ đồ tư duy, lập kế hoạch; phát triển năng lực sáng tạo trong cách thực hiện nhiệm vụ được giao và phát triển năng lực sáng tạo trong cách báo cáo kết quả. * Hoạt động dạy học Sở dĩ chúng tôi chọn bài Các nguyên tố nhóm IB để thực hiện DHDA vì đây là kiến thức mà sinh viên đã được biết một phần ở phổ thông, các kiến thức này có thể liên hệ với thực tế đời sống như các ứng dụng của Cu, Ag, Au và hợp chất; cách luyện vàng, bạc; cách thu hồi Cu, Ag, Au từ các phế thải,... và đặc biệt nội dung, thời gian phân bố có thể cho phép thực hiện toàn bộ trong dự án. 157 Nguyễn Thị Hồng Gấm Hoạt động 1. Lập kế hoạch Thời gian Nội dung Hoạt động của giảng viên, sinh viên Tình huống thuận lợi cho sáng tạo Thực hiện trong một tiết chính khóa (20 phút) * Lựa chọn chủ đề Tên dự án: Tìm hiểu về đồng, bạc, vàng - Trạng thái tự nhiên và cách khai thác, đồng, bạc, vàng. - Ứng dụng của đồng, bạc, vàng trong kĩ thuật và đời sống. - Cách thu hồi đồng, bạc, vàng từ các phế thải. - GV giới thiệu khái quát các nguyên tố nhóm IB. Đưa thông tin về một số đặc điểm chung của các nguyên tố nhóm IB. Yêu cầu sinh viên phát triển mạng ý tưởng cần nghiên cứu nội dung bài bằng sơ đồ tư duy (cho sinh viên nêu các vấn đề cần nghiên cứu, lược bớt các ý kiến trùng nhau). - SV lần lượt nêu ý tưởng của mình. Thảo luận nêu các vấn đề cần nghiên cứu trong nội dung bài, cùng giáo viên lựa chọn nội dung để hình thành các tiểu chủ đề. - GV kết luận, cho SV nhận chủ đề nghiên cứu. - SV nhận nhóm và chủ đề nghiên cứu, cử nhóm trưởng, thư kí. - Tạo môi trường sáng tạo. - Kích thích khám phá. (25 phút) * Lập kế hoạch cho dự án - GV yêu cầu các nhóm sử dụng sơ đồ tư duy xây dựng những vấn đề cần nghiên cứu, từ đó lập kế hoạch chi tiết cho dự án. - SV cùng nhau xây dựng sơ đồ tư duy và lập kế hoạch hoạt động. - GV có thể góp ý, hoàn chỉnh kế hoạch hoạt động cho từng dự án. - GV hướng dẫn, gợi ý các nhóm ghi sổ theo dõi dự án, một số kĩ năng thực hiện dự án như tìm kiếm thông tin, hình thức báo cáo,... - SV cho các nhóm trưởng báo cáo kế hoạch thực hiện dự án, góp ý, bổ sung. - Lưu kế hoạch thực hiện của các nhóm. - Tạo môi trường sáng tạo. - Kích thích khám phá. - Tạo việc xây dựng ý tưởng. - Tự lập kế hoạch. 158 Đổi mới phương pháp dạy học môn Hóa học theo hướng phát huy... Hoạt động 2. Thực hiện dự án Thời gian Nội dung Hoạt động của giảng viên, sinh viên Tình huống thuận lợi cho sáng tạo Thực hiện trong 5 ngày (ngoài giờ) Thực hiện kế hoạch dự án đề ra - GV thường xuyên liên lạc nắm bắt tình hình của các nhóm, duy trì nhiệt huyết của các nhóm, hỗ trợ phiếu khảo sát hoặc câu hỏi phỏng vấn. - SV thực hiện theo kế hoạch và bảng phân công nhiệm vụ, liên lạc với giáo viên khi cần sự tư vấn, trợ giúp. - Tạo môi trường sáng tạo. - Tự thực hiện kế hoạch. - Kích thích khám phá. Hoạt động 3. Tổng hợp kết quả Thời gian Nội dung Hoạt động của giảng viên, sinh viên Tình huống thuận lợi cho sáng tạo Thực hiện trong 1 ngày (ngoài giờ) Tổng hợp kết quả, xây dựng sản phẩm - GV theo dõi, trợ giúp khi cần. - SV tổng hợp thông tin, phân tích kết quả, chuẩn bị báo cáo theo cách của mình. - Tạo môi trường sáng tạo. - Tự thực hiện kế hoạch. Hoạt động 4. Báo cáo kết quả và đánh giá Thời gian Nội dung Hoạt động của giảng viên, sinh viên Tình huống thuận lợi cho sáng tạo Thực hiện trong 2 tiết chính khóa (45 phút) Báo cáo kết quả - GV theo dõi, tổ chức cho SV báo cáo. - SV báo cáo (sử dụng phần mềm Powerpoint hoặc phim để trình chiếu). - Tự thực hiện kế hoạch. (45 phút) Đánh giá - GV tổng kết và cho SV tự đánh giá lẫn nhau. - Đánh giá qua phiếu học tập, phiếu hỏi và phiếu đánh giá dự án của các nhóm. - Tạo môi trường sáng tạo. - Tự đánh giá. 159 Nguyễn Thị Hồng Gấm Khi đánh giá dự án và khả năng phát triển năng lực sáng tạo, chúng tôi dựa vào phiếu học tập, phiếu hỏi, phiếu đánh giá dự án và bảng kiểm quan sát các biểu hiện sáng tạo của sinh viên. Phiếu học tập giúp chúng tôi biết sinh viên khi học theo dự án có đạt được mục tiêu về kiến thức đã đề ra không, phiếu hỏi cho chúng tôi biết các kĩ năng mà sinh viên đã sử dụng và sự sáng tạo của sinh viên. Chẳng hạn, qua phiếu hỏi chúng tôi biết có sinh viên gặp khó khăn trong việc lấy thông tin trên mạng về cách điều chế vàng và sinh viên đó đã sáng tạo bằng cách không dựa trên mạng mà phỏng vấn và chụp ảnh thực tế ở hiệu vàng. Sau khi tổng hợp 168 phiếu hỏi sinh viên tham gia thực nghiệm ở 3 trường: Cao đẳng Sư phạm Hưng Yên, Cao đẳng Sư phạm Hà Nội, Cao đẳng Hải Dương về hoạt động phát huy năng lực sáng tạo trong dạy học theo dự án, chúng tôi thu được kết quả ở Bảng 1. Bảng 1. Kết quả phát huy năng lực sáng tạo của học sinh trong DHDA ở bài Các nguyên tố nhóm IB Stt Hoạt động phát huy năng lực sáng tạo Số SV chọn Tỉ lệ % 1 Lập kế hoạch 147 87,50 2 Thực hiện kế hoạch 162 96,43 3 Báo cáo kết quả 151 89,88 Như vậy khi học theo dự án thì hoạt động "Thực hiện kế hoạch" được sinh viên cho là phát huy năng lực sáng tạo cao nhất. Sự sáng tạo của sinh viên còn được thể hiện ở sản phẩm của dự án mà sinh viên tạo ra. Trong khuôn khổ bài báo, chúng tôi không có điều kiện để trình bày tất cả các sản phẩm của sinh viên nên chỉ đưa ra một ví dụ về cách thu hồi đồng và bạc từ các phế thải kim loại mà sinh viên nêu ra khi thực hiện dự án (Hình 1). Hình 1. Sơ đồ thu hồi đồng, bạc từ phế thải kim loại 160 Đổi mới phương pháp dạy học môn Hóa học theo hướng phát huy... Sản phẩm của dự án là sinh viên nêu được cách thu hồi đồng, bạc từ các phế liệu kim loại mà trước đây chưa được đề cập đến đã thể hiện được sự sáng tạo của các em, nhất là đối với các em sinh viên cao đẳng sư phạm, không được học chuyên sâu về kĩ thuật cũng như lí thuyết. 3. Kết luận Qua nghiên cứu và áp dụng phương pháp dạy học theo dự án ở 3 trường: Cao đẳng Sư phạm Hưng Yên, Cao đẳng Sư phạm Hà Nội và Cao đẳng Hải Dương, kết quả thu được cho thấy đa số sinh viên tích cực tham gia và hưởng ứng phương pháp này với nhiều sáng tạo và tính tự lập cao. Sử dụng phương pháp dạy học theo dự án trong dạy học nói chung hay dạy học hóa học ở trường cao đẳng sư phạm nói riêng sẽ tạo ra những môi trường thuận lợi, kích thích sinh viên sáng tạo, từ đó giúp học sinh, sinh viên phát triển năng lực sáng tạo của mình. TÀI LIỆU THAM KHẢO [1] Nguyễn Lăng Bình (chủ biên), Đỗ Hương Trà, Cao Thị Thặng và Nguyễn Phương Hồng, 2010. Dạy và học tích cực. Một số phương pháp và kĩ thuật dạy học. Nxb Đại học Sư phạm Hà Nội. [2] Nguyễn Hữu Châu, Nguyễn Văn Cường, Trần Bá Hoành, Nguyễn Bá Kim và Lâm Quang Thiệp, 2007. Đổi mới nội dung và phương pháp đào tạo giáo viên THCS. Dự án Đào tạo giáo viên THCS. [3] Nguyễn Cương, 2007. Phương pháp dạy học Hoá học ở trường phổ thông và đại học. Một số vấn đề cơ bản. Nxb Giáo dục, Hà Nội. [4] Trần Thị Đà, Nguyễn Thế Ngôn, 2005. Hóa học vô cơ, tập 2. Nxb Đại học Sư phạm Hà Nội. [5] −khoahoc/renluyen−sangtao/resume.htm [6] Website chương trình giáo dục của Intel tại Việt Nam: http:// www.intel.com/cd/corporate/education/APAC/VIE/292717.htm ABSTRACT The renewal of teaching methods towards developing the creative capacity of students in Colleges of Education Project-based learning is a teaching method to create a favorable environment for creativity. This article introduces process of project-based learning to develop the creative capacity of students. Through the activities in the learning process, students are using creative thinking in planning and performing their tasks. The article also presents the teaching plan and analyses, introduces the obtained results when making project-based learning in lesson of The elements of group IB (In- organic Chemistry II Course, Colleges of Education). 161