Giáo dục đạo lí “Uống nước nhớ nguồn” cho thanh niên Việt Nam hiện nay

JOURNAL OF SCIENCE OF HNUE 2012, Vol. 57, No. 5, pp. 78-84 GIÁO DỤC ĐẠO LÍ “UỐNG NƯỚC NHỚ NGUỒN” CHO THANH NIÊN VIỆT NAM HIỆN NAY Trần Đăng Sinh Trường Đại học Sư phạm Hà Nội Email: trandangsinh@yahoo.com Tóm tắt. Trong lịch sử và hiện tại, sự nhớ ơn người trước, lá rụng về cội, thờ cúng tổ tiên, uống nước nhớ nguồn những giá trị đạo đức tốt đẹp vẫn luôn được gìn giữ và phát huy. Tuy nhiên, hiện nay có một bộ phận con cái có hành vi bất hiếu trong đó có một bộ phận không nhỏ thanh niên. Vì thế, các cấp lãnh đạo Đảng, chính quyền, đoàn thể cần có những phương hướng, giải pháp thiết thực nhằm giáo dục đạo lí Uống nước nhớ nguồn. Giáo dục đạo lí ấy là góp một phần nhỏ vào việc xây dựng nền đạo đức mới cho thanh niên trong bối cảnh đất nước đổi mới, hội nhập và phát triển hiện nay. Từ khóa: Đạo lí, uống nước nhớ nguồn, đạo hiếu. 1. Đặt vấn đề Đối với dân tộc Việt nam, “Hiếu” là một phẩm chất đạo đức nền tảng, là “nết đầu trong trăm nết”, thể hiện tập trung nhất trong đạo lí Uống nước nhớ nguồn. Nhờ có ngày hôm qua, nhờ biết ơn người trước đã hi sinh mới có cuộc sống của ta hôm nay. Thế hệ hôm nay phải có trách nhiệm với đời sau, vì con cái mình, quê hương đất nước mình. Trong xã hội hiện nay có một bộ phận thanh niên sống buông thả, thực dụng, thiếu lí tưởng, hoài bão, ước mơ, không trọng “Hiếu”, không có tình cảm biết ơn cha mẹ, quê hương đất nước, công ơn của Đảng, của cách mạng. Vì vậy, việc giáo dục đạo lí Uống nước nhớ nguồn cho thanh niên Việt Nam hiện nay là một việc làm có ý nghĩa cấp bách, góp phần đưa nghị quyết trung ương XI của Đảng vào cuộc sống. 2. Nội dung nghiên cứu 2.1. Đạo Hiếu là sự thể hiện tập trung nhất đạo lí Uống nước nhớ nguồn Dân tộc ta có nhiều giá trị đạo đức truyền thống quý báu, trong đó có truyền thống Uống nước nhớ nguồn. Uống nước nhớ nguồn thể hiện đạo lí sống chí nghĩa chí tình, là lẽ sống của con người Việt Nam. 78 Giáo dục đạo lí “Uống nước nhớ nguồn” cho thanh niên Việt Nam hiện nay Câu thành ngữ thuần Việt Uống nước nhớ nguồn lấy một hình ảnh thường nhật đúc kết thành một phẩm chất đạo đức mang tính phổ quát của người Việt Nam. Uống nước nhớ nguồn là triết lí biết ơn được thể hiện tập trung nhất trong tư tưởng về Đạo Hiếu. Đạo Hiếu được bắt đầu từ giáo dục gia đình. Gia đình là môi trường cơ bản, đầu tiên và có vai trò quyết định nhất trong việc giáo dục đạo Hiếu. Bởi “dạy con từ thưở còn thơ”. Hiếu là tình cảm, bổn phận xuất phát trong tình cảm, tư tưởng, suy nghĩ, biểu hiện qua hành động đối với ông bà, cha mẹ của con cháu. Hiếu là một đức tính cần có của con người, là lẽ phải đương nhiên ở đời nên mặc nhiên gọi là Đạo Hiếu. Đạo Hiếu có thể được hiểu: - Hiếu thảo là sự biết ơn, chăm sóc phụng dưỡng ông bà, cha mẹ khi sống, thờ phụng khi đã mất. - Hiếu kính là lòng kính trọng, nghe lời ông bà cha mẹ. - Hiếu đễ là kính trên nhường dưới, anh chị em trong nhà bảo ban nhau, không mất đoàn kết, tranh cãi nhau. - Hiếu thuận là anh chị em trong nhà hòa thuận yêu thương nhau, giúp đỡ nhau. - Hiếu trung là hiếu với ông bà cha mẹ, trung với vua (người đại diện cho quốc gia dân tộc thời phong kiến) nay Hiếu được hiểu rộng hơn là hiếu với dân, trung với nước. Nho giáo cho rằng, Hiếu có 3 tầng bậc: - Tiểu Hiếu (kính dưỡng), là sự kính trọng, nuôi dưỡng ông bà cha mẹ khi sống, thờ phụng khi mất. - Trung Hiếu (Bất mục chi Hiếu), là con cái không làm già để cha mẹ buồn phiền. - Đại Hiếu, là con cái ngoan ngoãn, thành đạt, kế thừa sự nghiệp của cha mẹ, phát huy truyền thống tốt đẹp của họ tộc, làm vinh danh ông bà, cha mẹ. 2.2. Đạo Hiếu trong văn hóa dân gian Trong kho tàng văn hóa dân gian, Đạo Hiếu được đề cao như một giá trị vĩnh hằng. Có nhiều câu ca nói về Đạo Hiếu và lí giải vì sao con cháu phải thực hiện Đạo Hiếu: “Công cha như núi Thái sơn Nghĩa mẹ như nước trong nguồn chảy ra.” Công ơn cha mẹ cao rộng như thế, đạo làm con trước hết là phải biết vâng lời cha mẹ: “Mẹ cha là biển, là trời Làm sao con dám cưỡng lời mẹ cha.” 79 Trần Đăng Sinh Lớn lên khi ý thức được công ơn sinh thành, dưỡng dục khó nhọc của cha mẹ thì phải ghi lòng tạc dạ, ơn sâu nghĩa nặng: “Ơn cha nặng lắm ai ơi Nghĩa mẹ bằng trời, chín tháng cưu mang.” Phận làm con, đã được nuôi dưỡng lớn lên không phải chỉ bằng cơm áo, mà đã được lớn khôn trong tình thương bao la của cha, mẹ. Mẹ dành cho con tất cả bằng lời ru, đêm ngày mong cho trai thì công thành danh toại, gái thì khăn áo vu quy, đảm đang, giúp chồng tạo nên công danh, phú quý. Khi con cái trưởng thành, làm cha mẹ, nuôi dưỡng con cái thì mới ý thức đầy đủ công ơn của mẹ cha: “Lên non mới biết non cao Nuôi con mới biết công lao mẫu từ.” Cho dẫu trong hoàn cảnh nào của thân phận, nỗi lòng của mẹ vẫn vô biên trong tình thương thắm thiết của con: “Mẹ già ở túp lều tranh Sớm thăm, tối viếng mới đành dạ con.” Lời khuyên răn trong đạo lí của dân tộc là: “Liệu mà thờ mẹ kính cha Đừng tiếng nặng nhẹ, người ta chê cười.” Phụng dưỡng cha mẹ thì phải biết lòng chăm lo cho tròn chữ Hiếu: “Một lòng thờ mẹ kính cha, Cho tròn chữ Hiếu mới là đạo con.” Anh em trong gia đình cần phải hòa thuận: “Anh em đâu phải người ngoài Gà cùng chớ một mẹ hoài đá nhau.” Mang trong lòng nỗi nhớ thương và phụng dưỡng khi cha mẹ còn sống ra sao, thì khi mẹ cha khuất núi vẫn một lòng nhớ thương, yêu kính và thờ phụng: “Quyết lòng lập miếu chạm rồng Đền ơn phụ mẫu ẵm bồng ngày xưa.” Bên cạnh những người con Hiếu thảo biết thờ cha, kính mẹ còn có những kẻ không làm tròn đạo Hiếu. Để dăn dạy những người này, ông cha ta đã có những câu ca mang tính mỉa mai, dăn dạy: “Cha mẹ nuôi con bằng trời bằng bể Con nuôi mẹ con kể từng ngày.” Như vậy, có thể nói giáo dục đạo Hiếu trong gia đình Việt Nam truyền thống luôn được chú ý. Thông qua việc giáo dục Đạo Hiếu, đạo lí Uống nước nhớ nguồn, đền ơn đáp nghĩa ngấm vào ý thức con người Việt từ lúc trẻ thơ và theo họ đi suốt cuộc đời. 80 Giáo dục đạo lí “Uống nước nhớ nguồn” cho thanh niên Việt Nam hiện nay Đạo Hiếu không chỉ bó hẹp trong phạm vi gia đình mà còn được mở rộng ra chòm xóm, làng xã. Vì thế mà cổ nhân đã dạy: “Bán anh em xa, mua láng giềng gần”, bà con xóm giềng “tắt lửa tối đèn có nhau”, “lá lành đùm lá rách”. Ở các làng xã đều có đình, đền miếu thờ phụng Thành hoàng làng - những người có công mở đất, giữ làng, dạy nghề, dạy chữ cho dân. Trong cộng đồng quốc gia dân tộc thì: “Bầu ơi thương với bí cùng Tuy rằng khác giống nhưng chung một giàn.” Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên là sự thể hiện đạo lí Uống nước nhớ nguồn. Phan Kế Bính cho rằng: “Xét cái tục phung sự tổ tiên của ta rất thành kính, ấy cũng là một lòng bất vong bản, cũng là một nghĩa cử của người [2,20-21]. Theo Toan Ánh: “Thờ cúng tổ tiên do lòng biết ơn của con cháu đối với cha mẹ, ông bà, cụ kị đã khuất mà thôi” [1,4]. Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương là sự đỉnh cao của tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên, sự kết tinh của đạo lí uống nước nhớ nguồn của dân tộc. Còn nhớ ở đền Hùng, Bác căn dặn các chiến sỹ Đại đoàn quân tiên phong khi tiến về giải phóng thủ đô: “Các vua Hùng đã có công dựng nước, Bác cháu ta phải cùng nhau giữ lấy nước” là thể hiện Hiếu cao nhất của thế hệ chúng ta đối với Tổ nước Hùng Vương. Hàng năm vào ngày quốc giỗ 10 tháng 3 hàng triệu người con đất Việt ở trong và ngoài nước đều hướng về đất Tổ, tưởng nhớ tri ân công người có công mở nước. Vừa qua nhiều tỉnh thành trong cả nước lập đền thờ Vua Hùng đã phần nào đáp thỏa được nhu cầu đền ơn đáp nghĩa của đông đảo nhân dân. 2.3. Một số giải pháp giáo dục đạo lí Uống nước nhớ nguồn cho thanh niên hiện nay Hiện nay, xu thế toàn cầu hóa trong đó có toàn cầu hóa về văn hóa đang vừa tạo ra cả cơ hội và thách thức cho các quốc gia, dân tộc. Việt Nam trên con đường hội nhập và phát triển, đồng thời vừa phải biết tiếp thu có chọn lọc tinh hoa văn hóa nhân loại, vừa kế thừa và phát triển những giá trị văn hóa truyền thống trong đó có đạo lí Uống nước nhớ nguồn. Hiện nay, trong xã hội một phận thanh niên đang có biểu hiện về sự suy thoái đạo đức như sống thực dụng, thiếu lí tưởng, hoài bão, ước mơ lập thân lập nghiệp, không chịu tìm hiểu lịch sử, thái độ vô cảm, thờ ơ, thậm chí phủ nhận quá khứ. Không nghe lời, ngược đãi cha mẹ, anh em bất hoà, tranh giành nhau. Để góp phần khắc phục tình trạng đó cần không ngừng giáo dục đạo đức truyền thống, trong đó đặc biệt chú trọng giáo dục đạo lí Uống nước nhớ nguồn cho thanh niên hiện nay. Để giáo dục đạo líUống nước nhớ nguồn cho thanh niên hiện nay chúng ta cần phải tập trung thực hiện một số giải pháp sau: Một là, nâng cao nhận thức và trách nhiệm cho toàn xã hội trong việc giáo dục đạo 81 Trần Đăng Sinh lí Uống nước nhớ nguồn cho thế hệ thanh niên. Về phía các đoàn thể xã hội, cần mở rộng các hoạt động xã hội, như thông qua phương tiện thông tin đại chúng để tuyên truyền các giá trị đạo đức truyền thống của dân tộc, ca ngợi biểu dương những tấm gương hiếu thảo từ xưa đến nay. Nhà nước và các đoàn thể cần mở rộng phong trào thi đua, xây dựng gia đình văn hóa “ông bà cha mẹ mẫu mực, con cháu thảo hiền”... để giúp cho thế hệ trẻ thấy được việc thực hiện đạo lí Uống nước nhớ nguồn trong gia đình không chỉ là trách nhiệm mà còn là nghĩa vụ của mỗi thành viên, xây dựng mối quan hệ gắn bó yêu thương trong gia đình. Đảng và Nhà nước cần có những quan điểm chỉ đạo cụ thể đến sự phát triển của gia đình cả về vật chất lẫn tinh thần. Nghị quyết Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI của Đảng khẳng định sự cần thiết phải “đúc kết và xây dựng hệ giá trị chung của người Việt Nam thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế” [3;124 ]. Cần tạo ra môi trường xã hội lành mạnh cho các thành viên trong gia đình có thể chăm sóc và giáo dục con cái. Phấn đấu xây dựng nhiều gia đình văn hóa, nêu và biểu dương, khen thưởng kịp thời những tấm gương hiếu thảo trong xã hội. Các chính sách kinh tế - xã hội sát với thực tế cuộc sống, gia đình chính sách, gia đình có công với nước phải được quan tâm chu đáo. Cần thể chế hóa thành pháp luật những chuẩn mực cụ thể về hiện tượng bất Hiếu, thực hiện nghĩa vụ của người con trong gia đình trong điều 35 chương 4 Luật hôn nhân và gia đình, 2000: “Con có bổn phận yêu quý, kính trọng, biết ơn, hiếu thảo với cha mẹ, lắng nghe những lời khuyên bảo đúng đắn của cha mẹ, giữ gìn danh dự truyền thống tốt đẹp của gia đình. Con có nghĩa vụ và quyền chăm sóc, nuôi dưỡng cha mẹ. Nghiêm cấm con có hành vi ngược đãi, hành hạ, xúc phạm cha mẹ”. Hai là, phát huy vai trò tích cực của cá nhân trong việc báo hiếu cha mẹ. Cùng với sự giáo dục của gia đình, nhà trường và xã hội, mỗi cá nhân cần nhận thấy công ơn sinh thành dưỡng dục của cha mẹ và luôn nhắc nhở mình thực hiện tốt đạo Hiếu trong gia đình Tình cảm giữa cha mẹ và con cái trong gia đình là tình cảm thiêng liêng cao quý mà cũng là tình cảm tự nhiên. Việc cha mẹ nuôi dưỡng, yêu thương, chăm sóc con cái cũng hoàn toàn tự nhiên như tình cảm tôn kính, yêu thương, biết ơn của con cái với cha mẹ. Hiện nay, do ảnh hưởng mặt trái của nền kinh tế thị trường, nhiều người đã bị cuốn theo vòng xoáy danh lợi mà quên đi hoặc đã làm trái đạo Hiếu trong gia đình, Vì vậy, mỗi người cần luôn tự ý thức về công ơn của cha mẹ và nghĩa vụ báo đáp công ơn trời biển ấy. Ba là, cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa gia đình, nhà trường và xã hội trong việc giáo dục đạo lí Uống nước nhớ nguồn cho thanh niên. Trước hết, những người làm cha mẹ phải nhận thấy được trách nhiệm giáo dục đạo 82 Giáo dục đạo lí “Uống nước nhớ nguồn” cho thanh niên Việt Nam hiện nay lí Uống nước nhớ nguồn cho con cái. Gia đình là “trường học đầu tiên”. Cha mẹ là người đầu tiên giảng giải cho trẻ nghe về lòng biết ơn ơn tổ tiên, ông bà cha mẹ, truyền thống gia đình, quê hương đất nước. Để giáo dục con cái biết hiếu thảo với ông bà, cha mẹ thì trước tiên những người làm cha mẹ phải là người con hiếu thảo. Giáo dục con cái về lòng hiếu thảo, cha mẹ có thể lấy những tấm gương hiếu thảo trong thực tế hay trong sách vở. Bên cạnh đó, những hành vi bất hiếu trong xã hội cũng cần được phê phán. - Nhà trường cần tăng cường hơn nữa những hoạt động giáo dục đạo đức cho học sinh, sinh viên, kết hợp chặt chẽ giữa giáo dục gia đình và giáo dục nhà trường để có biện pháp giáo dục phù hợp. Nên phát động rộng rãi phong trào “làm nhiều việc tốt”, có những quỹ học bổng dành cho con em gia đình khó khăn nhưng học tốt, sống hiếu thảo với cha mẹ. - Các đoàn thể xã hội cần thông qua phương tiện thông tin đại chúng để tuyên truyền các giá trị đạo đức truyền thống của dân tộc, ca ngợi, biểu dương những tấm gương hiếu thảo từ xưa đến nay. Mở rộng phong trào thi đua, xây dựng gia đình văn hóa “ông bà cha mẹ mẫu mực, con cháu thảo hiền”. - Đảng và Nhà nước cần có những quan điểm chỉ đạo, chính sách cụ thể đến sự phát triển của gia đình. Tạo điều kiện thuận lợi hơn nữa để cho các bậc cha mẹ có thể chăm sóc và giáo dục con cái tốt nhất. Phấn đấu xây dựng nhiều gia đình văn hóa, thôn ấp, phường xã văn hóa. Trong thời gian qua Đảng, nhà nước và nhiều tổ chức xã hội đã có các hoạt động thiết thực nhằm giáo dục ý thức về nguồn cội, thực hiện đạo lí Uống nước nhớ nguồn cho mọi tầng lớp nhân dân nói chung và thanh niên nói riêng. Lễ hội cấp quốc gia trở về nguồn ở Thái Nguyên, lễ cầu siêu cho vong linh các liệt sĩ ở Quảng Trị, các cuộc hành trình trở về chiến trường xưa, hoạt động tìm mộ các anh hùng liệt sĩ của các tổ chức và cá nhân, nhận chăm nuôi các mẹ liệt sĩ của các cơ quan, đơn vị, xây nhà tình nghĩa cho các gia đình có công với cách mạng... là bài học sống động thể hiện đạo lí biết ơn của dân tộc Việt Nam. Ngày 27 tháng 07 hàng năm đều được cơ quan Đảng, chính quyền các cấp, các ngành, các tổ chức xã hội và cá nhân coi là ngày có ý nghĩa thiêng liêng của dân tộc, là sự thể hiện tập trung nhất đạo lí Uống nước nhớ nguồn, ăn quả nhớ người trồng cây. Để thực hiện tốt nội dung giáo dục đạo lí Uống nước nhớ nguồn cho thế hệ trẻ cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa gia đình, nhà trường và xã hội. Chỉ khi có sự phối hợp như vậy, việc giáo dục mới mang lại kết quả cao nhất. Bốn là, mở rộng đạo lí Uống nước nhớ nguồn từ ra đình ra làng xóm. Triển khai tốt phong trào xây dựng khu phố, làng xã văn hóa, đưa phong trào này ngày một nâng cao về chất để vừa theo kịp nhịp sống hiện đại, vừa phát huy bản sắc văn hóa dân tộc. 83 Trần Đăng Sinh 3. Kết luận Uống nước nhớ nguồn là giá trị đạo đức thể hiện sự nhớ ơn người trước, lá rụng về cội, thờ cúng tổ tiên. Hiện nay, do nhiều yếu tố khách quan và chủ quan, sự suy thoái đạo đức trong đó biểu hiện của sự bất hiếu của bộ phận không nhỏ thanh niên là khá phổ biến. Điều đó đòi hỏi các cấp lãnh đạo Đảng, chính quyền, đoàn thể có những phương hướng, giải pháp thiết thực nhằm giáo dục đạo lí Uống nước nhớ nguồn. Giáo dục đạo lí ấy là góp một phần nhỏ vào việc xây dựng nền đạo đức đạo đức xã hội cho thế hệ trẻ trong bối cảnh đất nước đổi mới, hội nhập và phát triển hiện nay. Tuổi trẻ là tương lai của đất nước, tương lai thuộc về tuổi trẻ. Thanh niên Việt Nam dưới ánh sáng của chủ nghĩa Mác - Lênin, Tư tưởng Hồ Chí Minh, trên con đường lập thân lập nghiệp, trong hành trang của mình không những chỉ có kiến thức, khoa học kĩ thuật mà cần có cả truyền thống văn hóa cực kỳ quý báu của dân tộc được hun đúc từ hàng ngàn năm lịch sử trong đó có đạo lí Uống nước nhớ nguồn. TÀI LIỆU THAM KHẢO [1] Toan Ánh, 1996. Phong tục thờ cúng trong gia đình Việt Nam. Nxb Văn hóa dân tộc, Hà Nội, pp. 4. [2] Phan Kế Bính, 1995. Việt Nam phong tục. Nxb Thành phố Hồ Chí Minh, pp. 20 -21. [3] Đảng Cộng sản Việt Nam, 2011. Văn kiện Đại hội Đại biểu Đảng toàn quốc lần thứ XI. Nxb Chính trị Quốc gia Hà Nội, pp.124. ABSTRACT Educating filial piety for Vietnamese youth in the model society In classic Vietnamese culture, filial piety is a fundamental moral virtue. However, in so- ciety, there is some percent of the young generation that does not feel a sense of duty towards their parents. It is thought by some that today’s Party leaders, government offi- cials and union leaders could inspired our youth to hold filial piety in high esteem. Moral education is a small but quite important aspect in the absorption of a common sense of morality among the general public and particularly the younger generation. 84