Giáo trình quản lý tổng hợp vùng ven biển

GIÁO TRÌNH QUẢN LÝ TỔNG HỢP VÙNG VEN BIỂN MỤC LỤC Chương 1. KHÁI NIỆM VÙNG VEN BỜ VÀ QUẢN LÝ TỔNG HỢP VÙNG VEN BỜ ..................................................................................................................................... 1 I. Khái niệm vùng ven bờ ............................................................................................. 1 II. Đặc tính của vùng ven bờ........................................................................................ 3 III. Các yếu tố sinh thái môi trường vùng ven bờ........................................................ 4 1. Vị trí địa lý ................................................................................................................4 2. Khí hậu ..................................................................................................................... 4 3. Môi trường đất ..........................................................................................................4 4. Môi trường nước .......................................................................................................4 5. Môi trường không khí ...............................................................................................5 6. Đa dạng sinh học ...................................................................................................... 5 7. Ô nhiễm môi trường vùng ven biển ..........................................................................5 8. Các dạng năng lượng trong môi trường ven biển......................................................5 IV. Khái niệm về Quản lý tổng hợp vùng ven bờ ........................................................ 5 V. Chức năng của QLTHVB ........................................................................................ 7 VI. Các mục tiêu của quản lý tổng hợp vùng ven bờ ................................................... 8 VII. Các nhân tố thiết yếu của việc tổng hợp vùng ven bờ .......................................... 9 VIII. Cơ cấu tổ chức hệ thống QLTHVB ...................................................................10 Chương 2. CÁC HỆ SINH THÁI VÙNG VEN BỜ .................................................. 12 I. Hệ sinh thái cửa sông .............................................................................................. 12 1. Các kiểu cửa sông ...................................................................................................12 2. Các đặc trưng môi trường........................................................................................12 3. Quần xã sinh vật...................................................................................................... 13 4. Các quá trình sinh thái............................................................................................14 II. Hệ sinh thái vùng triều ...........................................................................................14 1. Môi trường vùng triều ............................................................................................ 14 2. Thích nghi của sinh vật vùng triều ......................................................................... 15 3. Đặc trưng của các loại bãi triều ...........................................................................16 4. Vai trò của hệ sinh thái vùng triều ..........................................................................16 III. Hệ sinh thái rừng ngập mặn ..................................................................................17 1. Phân bố và đặc trưng môi trường ........................................................................... 17 2. Cấu trúc và chức năng ............................................................................................ 17 3. Tầm quan trọng .......................................................................................................18 4. Hiện trạng rừng ngập mặn ......................................................................................19 IV. Hệ sinh thái thảm cỏ biển .....................................................................................20 1. Phân bố và cấu trúc .................................................................................................20 2. Chu trình dinh dưỡng ............................................................................................. 21 3. Chức năng ...............................................................................................................22 V. Hệ sinh thái rạn san hô .......................................................................................... 24 1. Cấu trúc .................................................................................................................. 24 i Simpo PDF Merge and Split Unregistered Version - 2. Hình thái ................................................................................................................. 24 3. Môi trường tự nhiên ................................................................................................25 3.1. Ánh sáng ..............................................................................................................25 3.2. Trầm tích ............................................................................................................. 25 3.3. Độ muối ............................................................................................................... 25 3.4. Mức chênh triều ...................................................................................................25 3.5. Thức ăn và các chất dinh dưỡng vô cơ ................................................................26 3.6. Nhiệt độ và độ sâu ............................................................................................... 26 4. Các mối quan hệ trong quần xã .............................................................................. 26 4.1. Thức ăn ................................................................................................................26 4.2. Quan hệ hội sinh ..................................................................................................26 4.3. Kẻ thù của san hô ................................................................................................ 27 4.4. Cạnh tranh giữa các san hô ..................................................................................27 5. Tầm quan trọng của hệ sinh thái rạn san hô ........................................................... 27 5.1. Sức sản xuất .........................................................................................................28 5.2. Sinh vật rạn san hô .............................................................................................. 28 5.3. Giải trí và phát triển du lịch..................................................................................29 5.4. Các giá trị gián tiếp ..............................................................................................29 6. Rạn san hô Việt Nam ..............................................................................................30 Chương 3. TÁC ĐỘNG CỦA CON NGƯỜI ĐẾN MÔI TRƯỜNG VÙNG VEN BỜ 33 I. Đô thị hoá ................................................................................................................33 II. Nông nghiệp ...........................................................................................................34 III. Du lịch và giải trí ..................................................................................................35 IV. Nuôi trồng thuỷ sản .............................................................................................. 37 V. Khai thác khoáng sản và dầu mỏ ........................................................................... 39 VI. Nghề cá .................................................................................................................41 VII. Vận tải biển ......................................................................................................... 42 Chương 4. QUẢN LÝ VÀ PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG VÙNG VEN BỜ ............... 44 I. Nhu cầu quản lý tổng hợp vùng ven bờ .................................................................. 44 II. Quản lý tổng hợp vùng ven bờ và phòng chống thiên tai....................................... 46 III. QLTHVB và Bảo tồn đa dạng sinh học.................................................................46 IV. Tìm kiếm sản lượng bền vững ..............................................................................47 V. Các bước của quá trình quản lý tổng hợp vùng ven bờ ......................................... 47 1. Xác định vấn đề ...................................................................................................... 48 2. Xem xét và phân tích ..............................................................................................48 2.1. Các nguồn tài nguyên và Môi trường ..................................................................48 2.2. Các điều kiện kinh tế xã hội ................................................................................ 49 2.3. Các điều kiện luật pháp, thể chế và hành chính .................................................. 49 3. Các vấn đề và các khả năng lựa chọn .....................................................................49 4. Trình bày-xây dựng kế hoạch .................................................................................49 5. Thông qua ...............................................................................................................50 ii Simpo PDF Merge and Split Unregistered Version - 6. Thực thi .................................................................................................................. 50 6.1. Chấp hành kế hoạch .............................................................................................50 6.2. Quá trình hoạt động ............................................................................................. 51 6.3. Giải quyết xung đột ............................................................................................. 51 7. Quan trắc và đánh giá ............................................................................................. 51 7.1. Quan trắc ............................................................................................................. 52 7.2. Đánh giá ...............................................................................................................52 VI. Quản lý vùng ven bờ Việt Nam ............................................................................53 1. Dự thảo chiến lược quốc gia về quản lý môi trường biển và vùng ven bờ Việt Nam 53 1.1. Tính cấp thiết .......................................................................................................53 1.2. Cơ sở lý luận của dự thảo Chiến lược ................................................................. 54 1.3. Mục tiêu của Chiến lược Quốc gia về Quản lý Môi trường biển và vùng bờ ..... 55 1.4. Các ưu tiên trong chiến lược ............................................................................... 56 2. Dự án quản lý tổng hợp ven bờ Việt Nam – Hà Lan ..............................................57 3. Các khu bảo tồn biển Việt Nam ............................................................................. 59 3.1. Tính cấp thiết của việc thiết lập MPA ................................................................. 59 3.2. Hoạt động thiết lập và quản lý các khu bảo tồn biển ...........................................61 3.3. Một số trở ngại khi triển khai khu bảo tồn biển .................................................. 63 VII. Quản lý tổng hợp vùng ven bờ Tỉnh Thừa Thiên-Huế ....................................... 64 1. Vấn đề vùng ven bờ Tỉnh Thừa Thiên-Huế ........................................................... 64 2. Cơ hội và triển vọng của vùng bờ TT Huế .............................................................65 3. Các đe dọa và thách thức vùng ven bờ ...................................................................66 4. Dự án thí điểm VNICZM tại Thừa Thiên Huế .......................................................66 5. Chiến lược QLTHVB của Tỉnh TT Huế ................................................................ 67 VIII. Các công ước quốc tế liên quan đên các khu bảo tồn biển và phát triển vùng ven bờ ......................................................................................................................................... 70 1. Agenda 21, 1992 Hội nghị thượng đỉnh toàn cầu về Môi trường và Phát triển ..... 70 2. Công ước quốc tế về luật biển (UNCLOS)............................................................ 70 3. Công ước về đa dạng sinh học (CBD) ....................................................................70 4. Bộ luật Liên hiệp quốc về quản lý nghề cá ........................................................... 70 5. Công ước quốc tế về ngăn ngừa ô nhiễm từ tàu thuyền ......................................... 70 6. Công ước về các vùng đất ngập nước (Công ước Ramsar) ....................................71 7. Công ước về bảo vệ các di sản thiên nhiên và văn hoá thế giới ............................71 Tài liệu tham khảo ...................................................................................................71 iii Simpo PDF Merge and Split Unregistered Version - Chương 1. KHÁI NIỆM VÙNG VEN BỜ VÀ QUẢN LÝ TỔNG HỢP VÙNG VEN BỜ Vùng ven bờ luôn là nơi được con người quan tâm do nguồn tài nguyên của nó. Đây là nơi có vùng đồng bằng màu mỡ và tài nguyên biển phong phú, vùng ven bờ cũng là nơi dễ dàng cho sự tiếp cận của thị trường quốc tế. Nó tạo ra không gian sống, các tài nguyên sinh vật và phi sinh vật cho các hoạt động của con người và có chức năng điều hoà đối với môi trường tự nhiên cũng như môi trường nhân tạo. Vùng ven bờ là trọng tâm của nhiều ngành kinh tế quốc gia, là nơi mà phần lớn các hoạt động về kinh tế, xã hội diễn ra và cũng là nơi mà tác động của các hoạt động này nhiều nhất. Đối với những nước có vùng bờ, hơn một nữa dân số sống tại đây và tầm quan trọng của vùng ven bờ còn gia tăng trong tương lai do sự gia tăng không ngừng của việc di dân từ các vùng sâu trong lãnh thổ tới đây. Do vậy, không ngạc nhiên khi có sự xung đột sâu sắc giữa nhu cầu tiêu dùng hiện nay đối với tài nguyên và việc đảm bảo cho việc tiêu thụ tài nguyên đó trong tương lai. Trong một số quốc gia, sự xung đột đó đã đạt đến mức nguy cấp do phần lớn vùng ven bờ đã bị ô nhiễm do các nguồn khác nhau. Rất nhiều hoạt động phát triển đô thị, công nghiệp và nông nghiệp trên vùng ven biển là nằm trong vùng đất ngập nước ven biển có năng suất cao và các dự án phát triển đang làm biến đổi hệ sinh thái ven biển trên một qui mô rất lớn. Nước thải từ hầu hết các đô thị và khu công nghiệp trên thế giới đổ trực tiếp vào biển hoặc gián tiếp qua các hệ thống sông mà không được xử lý hoặc xử lý rất ít. Nghề cá bị sa sút, đất ngập nước bị khô, các rạn san hô bị phá hủy, các bãi biển bị xuống cấp,... Để các vùng ven bờ được duy trì và bảo vệ, cần phải có hành động hiệu quả và kịp thời. Để giải quyết cho yêu cầu này, một hệ thống quản lý đã được hình thành: Quản lý tổng hợp vùng ven bờ: (ICZM, Integrated Coastal Zone Management). Quản lý tổng hợp vùng ven bờ (QLTHVB) có thể cho phép giải quyết các vấn đề nảy sinh trong phát triển như: • Tăng dân số ở vùng ven biển, đô thị hoá, cạnh tranh đất đai, nguồn nước và các vấn đề liên quan đến ô nhiễm. • Sự dâng cao của mức nước biển làm cho nhiều quốc gia ven biển dễ bị ảnh hưởng của lụt lội và đe dọa cuộc sống và các hoạt động kinh tế. • Quản lý tài nguyên kém làm tăng phạm vi ảnh hưởng và tính khốc liệt của các tai biến thiên nhiên như bão lụt, xói lở bờ biển,... đối với cuộc sống và dân cư. • Tài nguyên bị khai thác quá mức và sử dụng không hợp lý, ví dụ như vấn đề khai thác cạn kiệt các loài thuỷ hải sản, khai thác san hô làm vật liệu xây dựng, phá rừng ngập mặn để nuôi tôm. I. Khái niệm vùng ven bờ Hầu hết các hướng dẫn QLTHVB được xuất bản đều đồng ý rằng vùng ven bờ là khu vực có giao diện khá hẹp giữa biển và đất liền. Đó là nơi các quá trình sinh thái phụ thuộc vào sự tác động lẫn nhau giữa đất liền và biển, các tác động này diễn ra khá phức tạp và nhạy cảm. Vùng ven bờ thường được hiểu như là nơi tương tác giữa đất và biển, bao gồm các môi trường ven bờ cũng như vùng nước kế cận. Các thành phần của nó bao gồm các vùng châu thổ, vùng đồng bằng ven biển, các vùng đất ngập nước, các bãi biển và cồn cát, các rạn san hô, các vùng rừng ngập mặn, đầm phá, và các đặc trưng ven bờ khác. Khái niệm vùng ven bờ thường được xác định một cách tùy tiện, hơi khác nhau giữa các quốc gia và thường dựa vào 1Simpo PDF Merge and Split Unregistered Version - giới hạn pháp lý và ranh giới hành chánh. Ngoài ra, còn có những sai khác về địa văn (physiography), sinh thái và kinh tế giữa các vùng khác nhau, do đó không có một định nghĩa được chấp nhận rộng rãi về vùng ven bờ. Thay vào đó, có nhiều định nghĩa bổ sung phục vụ cho những mục đích quản lý khác nhau, trong đó vấn đề ranh giới cần được xem xét. Ví dụ ở một số nước Châu Âu, vùng ven bờ mở rộng ra tới vùng lãnh hải, một số nước khác thì lấy đường đẳng sâu làm giới hạn. Còn về ranh giới đất liền thì cũng rất mơ hồ do tác động của biển vào khí hậu có thể vào đến vùng nội địa bên trong cũng như vùng đồng bằng ngập lụt rộng lớn. Vấn đề ranh giới vùng ven bờ có thể được xác định một cách thực tế bao gồm các khu vực và các hoạt động liên quan đến vấn đề quản lý mà chương trình sẽ nhắm vào. Trong nhiều trường hợp, ranh giới vùng đất và biển được chọn thường có một khoảng cách nhất định với một mốc tự nhiên chẳng hạn như là mức nước thấp trung bình (MLWM, Mean Low Water Mark) hay mức nước cao trung bình (MHWM, Mean High Water Mark). Bảng 1. Một số ví dụ về ranh giới vùng ven bờ Nước, bang Ranh giới đất liền Ranh giới biển Rhode Island 200 bộ kể từ bờ biển Vùng lãnh hải (3 dặm) Hawaii Tất cả đất liền trừ vùng các khu rừng bảo vệ Vùng nước của Bang Brunei Tất cả vùng đất liền và nước cách MHWM 1 km Từ MHWM đến 200 m nước sâu Singapore Toàn bộ đất liền Vùng lãnh hải và các đảo xa bờ Sri Lanka 300 m từ MHWM 2 km từ MLWM Malaysia Ranh giới huyện 20 km từ bờ Theo IUCN (1986), vùng ven bờ được định nghĩa như sau: "là vùng ở đó đất và biển tương tác với nhau, trong đó ranh giới về đất liền được xác định bởi giới hạn các ảnh hưởng của biển đến đất và ranh giới về biển được xác định bởi giới hạn các ảnh hưởng của đất và nước ngọt đến biển." Theo World Bank, vùng ven bờ được hiểu là "... dựa vào những mục tiêu thực tiễn, mà vùng ven bờ là một vùng đặc biệt có những thuộc tính đặc biệt, mà ranh giới được xác định, thường dựa vào những vấn đề được giải quyết" Ngoài ra còn có một số thuật ngữ khác được sử dụng trong QLTHVB bao gồm: • Vùng ven biển (Coastal area): về mặt địa lý thì rộng hơn vùng ven bờ, đường biên của nó mở rộng về phía đất liền hơn. Vùng ven bờ chỉ là một phần của khu vực ven biển. Điều này rất quan trọng, đứng trên phương diện chức năng, bởi trong nhiều quy trình về môi trường, nhân khẩu, kinh tế và xã hội trên thực tế bắt nguồn từ vùng ven biển rộng lớn, tuy nhiên những biểu hiện của chúng chỉ thấy rõ được trong phạm vi vùng ven bờ. • Vùng nước ven biển (Coastal water): vành đai hẹp gần bờ có nước biển và nước cửa sông. • Vùng gian triều (Intertidal area): vùng giữa đường ngập triều khi triều thấp nhất và đường ngập triều khi triều cao nhất (phần đất liền chịu tác động của thủy triều). • Vùng bờ biển (Coastline): đường tiếp xúc tại điểm chia cắt đất liền với các vùng nước ven biển. • Vùng đất ven bờ (Shore lands): vùng đất liền xuống tới đường biên cao nhất bị ảnh hưởng bởi thủy triều 2Simpo PDF Merge and Split