Hệ thống Quản trị với cuộc tìm kiếm con ñường xây dựng một trường ñại học nghiên cứu ñỉnh cao cho Việt Nam

Những nhân tố vô hình tạo nên sự ưu tú: Hệ thống Quản trị với cuộc tìm kiếm con ñường xây dựng một trường ñại học nghiên cứu ñỉnh cao cho Việt Nam Các tác giả: Ben Wilkinson, Laura Chirot Người dịch: Phạm Thị Ly THÁNG 1- 2010 Mục lục Giới thiệu A. Tổng quan .............................................................................................................. 3 B. Nguy cơ và triển vọng ............................................................................................ 5 C. Chính sách của nhà nước Việt nam ........................................................................ 6 D. Cuộc tranh luận ở tầm quốc gia ............................................................................. 7 E. Về bản báo cáo này ................................................................................................. 8 PHẦN MỘT. Giáo dục ñại học Việt Nam ngày nay I. Tầm mức khủng hoảng .............................................................................................. 10 II. Chính sách ñối với giảng viên .................................................................................. 15 PHẦN HAI . Về một trường ñại học nghiên cứu hiện ñại I. Những ñặc ñiểm ñáng mong muốn của một trường ñại học nghiên cứu Việt Nam . 16 1. Cung ứng những chương trình ñào tạo có chất lượng cao nhất ............................ 17 2. Tạo ra những kiến thức mang lại lợi ích cho xã hội ............................................. 17 3. Liên kết với dòng chảy tri thức toàn cầu............................................................... 17 4. Thu hút những người thông minh nhất và tốt nhất ............................................... 18 II. Về hệ thống quản trị ................................................................................................. 18 A. Tự do Học thuật ................................................................................................... 19 B. Tự chủ................................................................................................................... 19 C. Trách nhiệm giải trình và sự minh bạch .............................................................. 21 D. Tài chính ổn ñịnh ................................................................................................. 22 E. Cơ chế chọn lọc dựa trên tài năng ....................................................................... 23 F. Khát vọng tự so sánh mình với những gì tốt nhất ................................................ 24 G. Cạnh tranh ............................................................................................................ 25 III. Vai trò của Nhà nước: kiểm soát hay giám sát ? ................................................... 25 IV. Vấn ñề Tài chính, Tư nhân hóa và Lợi ích công ................................................... 27 V. Vai trò của Hợp tác quốc tế ..................................................................................... 31 A. Những hoạt ñộng giao lưu theo truyền thống ...................................................... 32 B. Những chương trình ñào tạo nhập khẩu từ nước ngoài ........................................ 33 C. Xây dựng cơ chế vận hành của nhà trường ......................................................... 34 PHẦN BA. Nghiên cứu một số trường hợp ñiển hình I. Trung Quốc ................................................................................................................ 37 II. Ấn Độ ....................................................................................................................... 41 III. Hàn Quốc ............................................................................................................... 47 PHẦN BỐN. Một số ñề xuất về chính sách 1. Cung cấp tài chính cho sự tham gia lâu dài của các ñối tác quốc tế ...................... 50 2. Chọn cách tiếp cận “tạo luồng ưu tiên” ................................................................ 51 3. Tập trung vào xây dựng chỉ một trường .............................................................. 53 4. Đầu tư trọng ñiểm vào nguồn vốn con người ...................................................... 54 5. Bắt ñầu bằng giáo dục bậc ñại học ....................................................................... 55 PHỤ LUC 1 . Viện Khoa học Công nghệ Châu Phi PHỤ LỤC 2 . Phải chăng nhiều tiền hơn nữa sẽ là câu trả lời? Những nhân tố vô hình tạo nên sự ưu tú Page 3 of 68 Những nhân tố vô hình tạo nên sự ưu tú: Hệ thống Quản trị với cuộc tìm kiếm con ñường xây dựng một trường ñại học nghiên cứu ñỉnh cao cho Việt Nam “Tôi tin rằng rất cần phải nhấn mạnh là ñối với hầu hết các nước ngày nay, phát triển nguồn nhân lực và xây dựng nguồn vốn con người là một vấn ñề cực kỳ quan trọng, nếu không muốn nói là một vấn ñề sống còn của quốc gia. Trong trường hợp Malaysia, chúng tôi cho rằng quả thật ñây là vấn ñề sống chết.” Abdullah Bin Ahmed Badawi, Thủ tướng Malaysia, 2006 Giới thiệu1 A. Tổng quan Tri thức và nguồn vốn con người ngày nay ñang là ñộng lực chủ yếu của sự phát triển kinh tế và là nhân tố quyết ñịnh năng lực cạnh tranh của các quốc gia. Kết quả của việc hình thành nền kinh tế tri thức là vai trò của các trường ñại học nghiên cứu trong tiến trình phát triển nay ñã thay ñổi. Các trường ñại học nghiên cứu ñào tạo những sinh viên tài năng nhất của ñất nước bất kể hoàn cảnh kinh tế xã hội của họ. Những người tốt nghiệp từ các trường ñại học này sẽ phục vụ xã hội bằng những cách thức quan trọng, với tư cách những nhà cải cách, những doanh nhân, nhà quản lý, viên chức nhà nước, hay những nhà lãnh ñạo chính trị hoặc dân sự. Trong các nước ñang phát triển, những trường ñại học ñỉnh cao có một vai trò cốt yếu trong việc ñem những tiến bộ của tri thức toàn cầu ứng dụng vào ñất nước mình. Những tri thức mà trường ñại học nghiên cứu tạo ra sẽ ñóng góp to lớn cho sự thịnh vượng và tình trạng lành mạnh của xã hội. Các trường ñại học nghiên cứu ngày càng ñược coi là biểu tượng cho sự thịnh vượng của quốc gia. Việc có ñược một vài trường ñại học nghiên cứu mang lại lợi ích cho toàn bộ hệ thống giáo dục vì nó sẽ ñào tạo ra các giáo sư và giảng viên có chất lượng cao. Vì tất cả những lý do ấy, nhiều nước ñã trút những số tiền khổng lồ vào nỗ lực xây dựng các trường ñại học nghiên cứu ñẳng cấp quốc tế. 1 Báo cáo này do hai tác giả Laura Chirot (laurachirot@gmail.com) và Ben Wilkinson (ben_wilkinson@harvard.edu thực hiện. Laura Chirot là một nhà nghiên cứu của Trường New School có cơ sở tại Trường Fulbright ở TP. Hồ Chí Minh. Ben Wilkinson làm việc cho Chương trình Việt Nam của Viện Nghiên cứu Quản trị Dân chủ và Cải cách ASH thuộc Trường Kenedy, Đại học Harvard. Nghiên cứu này do Chương trình Phát triển Liên hiệp quốc tài trợ. Các tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn. Những cá nhân sau ñây ñã ñóng góp cho cuộc nghiên cứu này với tư cách cố vấn cao cấp: Bob Kerrey (Hiệu trưởng Trường New School), Ben Lee (Phó Hiệu trưởng phụ trách ñối ngoại của Trường New School), Tony Saich (Viện trưởng Viện Nghiên cứu Quản trị Dân chủ và Cải cách Ash), Tom Vallely (Giám ñốc Chương trình Việt Nam của Viện Ash), và J. Tomas Hexner (Tập ñoàn Sang kiến Khoa học, Viện Nghiên cứu Cao cấp). Các tác giả xin chân thành cảm ơn những cá nhân sau ñây vì những ñóng góp của họ cho bản báo cáo này: Ashok Gurung (Viện Nghiên cứu Trung Quốc và Ấn Độ, Trường New School), Meredith Woo (Trường Đại học Virginia), G. Shukla ( Trường Đại học Duke), C.N. Rao (Trung tâm Nghiên cứu Khoa học bậc cao Jawaharlal Nehru), He Jin (Quỹ Ford), Shi Jinghuan (Trường Đại học Thanh Hoa), Dwight Perkins (Trường Đại học Harvard), David Dapice (Trường Đại học Tufts), và Steve Wheatley (Ủy ban các Hiệp hội Nghiên cứu Hoa Kỳ). Chúng tôi vô cùng biết ơn hàng trăm người ở Việt Nam và nhiều nơi khác ñã dành thời gian chia sẻ tri thức và quan ñiểm của họ với chúng tôi. Vũ Minh Hoàng, Hoàng Bảo Châu và Christopher Behrer ñã ñóng góp cho quá trình nghiên cứu và viết báo cáo này ở những ñiểm rất quan trọng. Những nhân tố vô hình tạo nên sự ưu tú Page 4 of 68 Kết quả của những nỗ lực này cũng khá phức tạp. Những nước thành công về mặt kinh tế như Hàn Quốc, Trung Quốc và Ấn Độ ñã thấy rằng xây dựng những công ty có ñẳng cấp quốc tế thì dễ hơn nhiều so với xây dựng những trường ñại học ñẳng cấp quốc tế. Dù vậy, những nước duy trì ñược tăng trưởng dài hạn trong ñó có ba nước này ñều có ít nhất là một vài trường ñại học nghiên cứu chất lượng cao. Diễn văn của Thủ tướng Badawi ñã dẫn ở phần trên, tiêu biểu cho sự nhìn nhận nghiêm túc ñối với vấn ñề giáo dục ñại học của các nước châu Á và trên toàn thế giới. Chính phủ Việt Nam ñã nhiều lần nhắc lại mong muốn ñổi mới giáo dục và ñạt ñược sự công nhận của quốc tế ñối với các trường ñại học Việt Nam. Cụ thể là Việt Nam ñã tìm cách xây dựng một loạt những “trường ñại học kiểu mới”với hy vọng những trường ấy sẽ gia nhập ñược vào bảng xếp hạng các trường ñại học hàng ñầu của thế giới. Bản báo cáo này có mục ñích biến những tham vọng ñáng ca ngợi ấy thành chiến lược hành ñộng khả thi. Tất nhiên, một ñiều kiện cần là tiền, vì các trường ñại học nghiên cứu cực kỳ tốn kém. Việt Nam ñã khẳng ñịnh sẵn sàng chi tiền rất mạnh cho việc theo ñuổi mục tiêu của mình. Tuy nhiên, chúng tôi tin rằng chính phủ Việt Nam và các ñối tác quốc tế của họ ñã tập trung chú ý quá mức tới ñầu vào của quá trình- tiền, ñất ñai, cơ sở vật chất, kỹ thuật, v.v. – mà thiếu chú ý tới những nhân tố khác không kém phần quyết ñịnh trong việc tạo ra sự ưu tú. Vì vậy, chúng tôi ñã chọn tập trung nghiên cứu nhân tố thứ hai và ít hữu hình hơn: ñó là quản trị ñại học. Ở cấp ñộ hệ thống, không có một sự sắp xếp lại một cách căn bản các mối quan hệ giữa nhà trường và nhà nước, thì mức ñộ quyết tâm về tài chính dù có lớn ñến ñâu cũng không bao giờ ñủ. Ở cấp ñộ nhà trường, sự cam kết với một hệ thống giá trị cốt lõi, ñứng ñầu là tự do học thuật và khẳng ñịnh rằng phẩm chất là tiêu chuẩn chọn lọc duy nhất- phải ñược mã hóa trong gien của một trường ñại học. Vị trí trung tâm của vấn ñề quản trị ñại học nhất ñịnh không phải là ñiều gì mới: trong những tuyên bố về chính sách, nhà nước Việt Nam ñã nhiều lần nhận ra tầm quan trọng của vấn ñề quản trị ñại học. Theo một cán bộ cao cấp làm kế hoạch ở Bộ Giáo dục và Đào tạo, Kế hoạch Cải cách Giáo dục ñã hình dung một sự tái cấu trúc mối quan hệ giữa nhà nước và nhà trường, ñược gọi là “cải cách quản lý giáo dục ñại học theo hướng tăng cường tự chủ, trách nhiệm xã hội và cạnh tranh giữa các trường ñại học”2 . Tuy vậy, hướng ñi hiện nay của chính sách giáo dục ñại học của Việt Nam cho thấy có một khoảng cách khá xa giữa những tình cảm ñáng quý ñược diễn ñạt trên ñây với những vấn ñề thực tế ñang tồn tại trong việc cải cách, mà cụ thể là việc tiếp tục tập trung quá mức vào những nguồn lực vật chất và những nhân tố ñầu vào của quá trình. Nhân tố có thể chứng minh là khó nắm bắt nhất trong việc theo ñuổi học thuật và sự ưu tú trong khoa học của Việt Nam, là nhân tố mà chúng ta không cần phải nói nhiều về nó: ý chí chính trị. Những nước thành công, trong ñó có ba nước mà chúng tôi sẽ ñề cập trong phần ba, ý chí chính trị ở cấp cao nhất ñã giúp phá vỡ tình trạng hiện có của giáo dục ñại học trên con ñường ñạt ñược những trường ñẳng cấp quốc tế. Từ khi bắt ñầu quá trình ñổi mới cách ñây hơn hai thập kỷ, Việt Nam cũng ñã chứng minh khả năng vứt bỏ những mô hình lạc hậu và ñạt ñược những kết quả có ý nghĩa vô cùng to lớn. Tuy nhiên, ñến nay, sự thận trọng và cách làm thay ñổi từng bộ phận thay vì ñột phá mạnh mẽ ñã khiến công cuộc cải cách giáo dục Việt Nam dậm chân tại chỗ tương phản với những thay ñổi chính sách rõ nét ñã ñưa ñến việc phi tập thể hóa nông 2 Nguyễn Thị Lê Hương, “Việt Nam Higher Education—Reform for the Nation’s Development,” trang10. Có thể ñọc tại : Những nhân tố vô hình tạo nên sự ưu tú Page 5 of 68 nghiệp trong thập kỷ 80 hoặc với việc gia nhập Tổ chức Thương mại Thế giới WTO. Không có một nhận thức mới về sự khẩn thiết và mong muốn gắn bó với những nguyên tắc mà kinh nghiệm quốc tế cho thấy rõ là thiết yếu trong việc tạo nên sự ưu tú, tham vọng của chính phủ về giáo dục gần như chắc chắn sẽ là phi thực tế. B. Những nguy cơ và triển vọng Trong những năm gần ñây thế giới ñã có một sự chú ý rất lớn ñối với giáo dục ñại học ở các nước ñang phát triển. Một trong những nghiên cứu quan trọng nhất là công trình ñược Tổ Công Tác về Giáo dục Đại học và Xã hội (sau ñây gọi là Tổ Công Tác) thực hiện. Tổ Công Tác này ñược thành lập theo sự tập hợp của Tổ chức Văn hóa Khoa học và Giáo dục Liên Hiệp Quốc (UNESCO) và Ngân hàng Thế giới (World Bank), với niềm tin rằng các kết quả nghiên cứu cũng như thực tiễn phát triển ñã cho thấy người ta không ñánh giá ñúng tầm quan trọng của giáo dục ñại học với tư cách là ñộng lực của sự phát triển kinh tế và phát triển con người. Tổ Công Tác ñã khảo sát những thách thức mà các nước ñang phát triển phải ñương ñầu trong việc cải thiện hệ thống giáo dục ñại học. Tổ Công Tác ñã ñược hình thành với những học giả quốc tế lỗi lạc, dưới sự ñiều hành của hai vị ñồng chủ tịch Henry Rosovsky của Đại học Harvard và Mamphela Ramphele của Đại học Cape Town. Kết quả nghiên cứu của Tổ Công Tác ñã ñược xuất bản trong một bản báo cáo công bố năm 2000, nhan ñề Nguy cơ và Triển vọng: Giáo dục Đại học trong Các nước Đang Phát triển.3 Tổ Công Tác cho rằng những mục ñích và lĩnh vực mà hệ thống giáo dục ñại học hiện ñại ñang phục vụ quá rộng lớn và bao gồm nhiều loại khiến không có một mô hình ñại học nào một mình nó có thể phục vụ ñược nhu cầu của xã hội ñối với giáo dục ñại học. Do vậy, Tổ Công Tác nhấn mạnh tầm quan trọng của việc phân tầng hay nói cách khác, một hệ thống “khác biệt một cách hợp lý” bao gồm những loại trường khác nhau với những sứ mạng bổ sung cho nhau. Hệ thống các trường ñại học mà Tổ Công Tác ñề nghị bao gồm: các trường ñại học nghiên cứu, các trường ñại học vùng, các trường chuyên nghiệp (professional schools: tức các trường như trường y, trường luật – Chú thích của người dịch) và các trường dạy nghề. Trong các loại trường ấy, trường ñại học nghiên cứu giữ một vị trí ñặc biệt quan trọng trên ñỉnh của hệ thống giáo dục ñại học. Theo Tổ Công Tác, “mục tiêu quan trọng hơn hết của các trường ñại học nghiên cứu là ñạt ñược sự ưu tú trong nghiên cứu trên nhiều lãnh vực, và thực hiện ñào tạo chất lượng cao.”4 Từ khi bản báo cáo Nguy cơ và Triển vọng ñược viết ra, khái niệm “ñại học ñẳng cấp quốc tế,” một ñại học nghiên cứu ñỉnh cao của quốc gia ñồng thời cũng ñược công nhận rộng rãi trên toàn cầu như một trường hàng ñầu của thế giới, ñã lưu hành hết sức rộng rãi ở khắp các nước. Các nhà hoạch ñịnh chính sách ở các nước phát triển và ñang phát triển ñều thiết tha với những chỉ số toàn cầu trong việc xếp hạng các trường ñại học nghiên cứu tốt nhất thế giới. Trong bản báo cáo này chúng tôi sẽ liên hệ tới hai hệ thống xếp hạng ñược dùng rộng rãi nhất, là hệ thống xếp hạng của Phụ trương Giáo dục Đại học của tờ Thời báo (THES) và Đại học Giao thông Thượng Hải (SJTU), ñặc biệt là ñể chứng minh cho thành tựu ñạt ñược của các trường ñại học trong ba quốc gia ñược nghiên cứu trong công trình này: Trung Quốc, Ấn Độ, và Hàn 3 Từ ñây gọi tắt là Nguy cơ và Triển vọng. Toàn văn bản báo cáo có thể tải về từ ñịa chỉ website của Tổ Công Tác: 4 Tổ Công Tác về Giáo dục và Xã hội. Higher Education in Developing Countries: Peril and Promise (Washington D.C: The World Bank, 2000), trang 48. Những nhân tố vô hình tạo nên sự ưu tú Page 6 of 68 Quốc. Những bảng ño lường uy tín quốc tế và chất lượng của nghiên cứu và ñào tạo thông qua một loạt các chỉ báo chủ quan và khách quan khác nhau, bao gồm ñiểm ñẳng duyệt, tỉ lệ giảng viên/sinh viên, số lượng công bố khoa học, số lượng trích dẫn trên các tạp chí quốc tế. Các nhà bình luận Việt Nam thấy các trường ñại học của mình bị coi là khác biệt do sự vắng mặt trong các bảng xếp hạng này.5 Chúng ta cần làm rõ là khi thảo luận về một “trường ñại học ñỉnh cao” ở Việt Nam, chúng tôi không có ý nói ñến việc lọt vào top 100 hay 200 trong các bảng xếp hạng toàn cầu này, mà là nói ñến việc xây dựng một trường ñại học ñạt chất lượng cao trong nghiên cứu và ñào tạo, khi ñược ñánh giá bằng những tiêu chuẩn ñược quốc tế công nhận. Một trong những nỗ lực gần ñây nhằm xác ñịnh những vấn ñề chủ yếu trong việc tìm kiếm con ñường xây dựng các trường ñại học chất lượng hàng ñầu là bản báo cáo do Jamil Salmi thực hiện cho Ngân hàng Thế giới, có tên gọi Những thách thức trong việc xây dựng Các trường ñại học ñẳng cấp Quốc tế.6 Công trình này bắt ñầu bằng giả thiết cho rằng các nhà hoạch ñịnh chính sách khắp thế giới ñều muốn có các trường ñại học ñẳng cấp quốc tế,” và cho rằng trong lúc các nước theo ñuổi những chiến lược khác nhau nhằm ñạt ñến kết quả ấy, thì tất cả các trường ñại học nghiên cứu ưu việt ñều ñòi hỏi những ñiều kiện cốt lõi: một sự tập trung nhân tài ở mức ñộ cao, một nguồn lực dồi dào, và cơ chế quản trị thuận lợi. Salmi kết luận rằng ñối với hầu hết các nước, theo ñuổi việc gia nhập vào những vị trí ñầu bảng trong các bảng xếp hạng các trường ñại học nghiên cứu toàn cầu là một ñiều không thực tế, thậm chí gây ra những thứ không mong muốn. Quan trọng hơn nhiều so với các trường ñại học ñẳng cấp quốc tế là một hệ thống giáo dục ñại học ñược thiết kế phù hợp với nhu cầu kinh tế và xã hội của quốc gia. C. Những chính sách của nhà nước Việt Nam Nhà nước Việt Nam xem việc xây dựng các trường ñại học nghiên cứu chất lượng cao như một khâu then chốt trong chính sách giáo dục quốc gia. Mục tiêu này ñã ñược nêu rõ trong Nghị quyết 14 (14/2005/NQ-CP), ñược Thủ tướng Phan Văn Khải thông qua vào tháng 11- 2005. Nghị quyết 14 ñã kêu gọi “cải tổ giáo dục ñại học một cách toàn diện và căn bản”. Trong lời nói ñầu, bản nghị quyết thành thật thừa nhận rằng giáo dục ñại học Việt Nam ñã thất bại trong việc “thực hiện yêu cầu công nghiệp hóa và hiện ñại hóa ñất nước, ñáp ứng nhu cầu học tập của người dân và yêu cầu hội nhập quốc tế trong giai ñoạn mới”.7 Bản Nghị quyết kêu gọi tập trung ñầu tư, huy ñộng các chuyên gia trong và ngoài nước, và thiết lập một cơ chế phù hợp nhằm xây dựng các trường ñại học theo tiêu chuẩn quốc tế.” Nghị quyết 14 ñã ñược tiếp theo bằng nhiều chính sách và tuyên bố về tầm nhìn. Năm 2006, Hội nghị Lần thứ 10 của Đảng Cộng sản Việt Nam ñã kêu gọi “ñổi mới toàn diện giáo dục ñại học” bao gồm cả “tập trung vào việc xây dựng một hoặc hai trường ñại học Việt Nam có vị trí quốc tế ”8. 5 Các trường ñại học Việt Nam không có mặt cả trong Bảng xếp hạng 100 trường hàng ñầu châu Á của SJTU lẫn Bảng xếp hạng 200 trường hàng ñầu châu Á của QS Ranking . (QS biên dịch kết quả xếp hạng của THES). 6 Toàn văn báo cáo có thể ñọc tại 1099079877269/547664-1099079956815/547670-1237305262556/WCU.pdf. 7 Nghị quyết về ñổi mới cơ bản và toàn diện giáo dục ñại học Việt Nam giai ñoạn 2006-2010. 14/2005/NQ-CP (2 November 2005). Có tại GDĐT.gov.vn/?page=1.4&c2=NQ 8 Báo Điện Tử Đảng Cộng Sản Việt Nam. Báo cáo của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa IX ngày 10 tháng 4 năm 2006 về phương hướng, nhiệm vụ phát triển kinh tế - xã hội 5 năm 2006 – 2010]. Có thể ñọc tại =191&subtopic=8&leader_topic=699&id=BT160635244 Những nhân tố vô hình tạo nên sự ưu tú Page 7 of 68 Dưới sự lãnh ñạo của Bộ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo Nguyễn Thiện Nhân, những mục tiêu ñược xác ñịnh trong các văn bản nói trên ñã ñược cụ thể hóa hơn. Bộ Giáo dục và Đào tạo ñã thông báo một loạt các mục tiêu táo bạo, trong ñó có việc ñưa bốn trường ñại học Việt Nam vào top 200 trước năm 2020.9 Khi chúng tôi viết bài này, chính phủ ñã ñồng ý về nguyên tắc sẽ vay 500 triệu USD của Ngân hàng Phát triển Châu Á ñể cun