Hình thức giao tiếp của trẻ với giáo viên trong trường mầm non

TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 25 - Thaùng 12/2014 18 HÌNH THỨC GIAO TIẾP CỦA TRẺ VỚI GIÁO VIÊN TRONG TRƯỜNG MẦM NON TRẦN THỊ PHƯƠNG(*) TÓM TẮT Bài viết đề cập đến các hình thức giao tiếp của trẻ với giáo viên trong trường mầm non, cụ thể là: Giao tiếp cảm xúc trực tiếp, giao tiếp công việc tình huống, giao tiếp nhận thức ngoài tình huống và giao tiếp nhân cách ngoài tình huống. Từ đó, đưa ra các yêu cầu đối với giáo viên mầm non khi giao tiếp với trẻ phù hợp với hình thức giao tiếp của trẻ ở từng độ tuổi. Từ khóa: cảm xúc trực tiếp, công việc tình huống, nhận thức ngoài tình huống, nhân cách ngoài tình huống ABSTRACT This paper mentions communication forms of children with teachers in kindergarten, in specified: Direct emotion communication, Cases of work communication, Out of cases perception communication and Out of cases personality communication. The author then introduce demands for kindergarten teacher when communicating with children to match with communication forms of each age. Keywords: direct emotion, case of work, out of cases perception, out of cases personality 1. MỞ ĐẦU(*) Giao tiếp là con đường cơ bản để phát triển nhân cách của mỗi cá nhân thông qua quá trình lĩnh hội kinh nghiệm lịch sử xã hội đã được tích lũy và truyền lại từ các thế hệ trước. Đối với trẻ 0-6 tuổi, giao tiếp càng đóng vai trò quan trọng vì đây là giai đoạn đầu tiên trong quá trình hình thành và phát triển tâm lý của đứa trẻ, giúp cho chúng có khả năng thích ứng và nhanh chóng hòa nhập vào cuộc sống xã hội trong những giai đoạn tiếp theo. Quá trình phát triển giao tiếp của trẻ mầm non gắn chặt với quá trình hình thành và phát triển nhân cách của chúng. Sự phát triển giao tiếp của trẻ với giáo viên trong trường mầm non được thay đổi bởi nhu cầu giao tiếp của trẻ và thể hiện qua các (*)TS, Trường Đại học Sài Gòn hình thức giao tiếp của chúng. 2. CÁC HÌNH THỨC GIAO TIẾP CỦA TRẺ VỚI GIÁO VIÊN TRONG TRƯỜNG MẦM NON 2.1. Giao tiếp cảm xúc trực tiếp: Trẻ từ 2 tháng đến 6 tháng Giao tiếp cảm xúc trực tiếp là sự trao đổi, tiếp xúc tâm lý giữa trẻ và người lớn, trước hết là mẹ của trẻ, được thực hiện bằng cử chỉ âu yếm, lời nói nhẹ nhàng, thể hiện cảm xúc tích cực có tính trực tiếp giữa mẹ và con. Giao tiếp cảm xúc trực tiếp là hình thức giao tiếp sơ đẳng nhất giữa trẻ với người lớn. Hình thức giao tiếp này được biểu hiện dưới hiện tượng: “Phức cảm hớn hở” khi có người lớn giao tiếp với trẻ khoảng 2 tháng. Trẻ có nét mặt hớn hở, tai mắt hướng về 19 tiếng động, chân tay khua rối rít, nhoẻn miệng cười đó là những phản ứng cảm xúc tích cực của trẻ thể hiện trong các tình huống cụ thể như: khát nước được cho uống, đói được cho bú, được mẹ trò chuyện với trẻ. Đây là hiện tượng tâm lý đầu tiên của trẻ có tính xã hội. Trẻ 4-6 tháng tuổi còn thể hiện cảm xúc tích cực khi người lớn cho trẻ tiếp xúc với đồ vật, đồ chơi. Nhà tâm lý học Xô Viết Đ. B. Encônhin đã phát hiện và diễn tả hiện tượng: “Phức cảm hớn hở”: “Rất sớm, ngay từ tháng thứ 2 của cuộc sống, ở trẻ đã xuất hiện nhu cầu giao tiếp với người lớn” [2]. Giao tiếp cảm xúc trực tiếp đóng vai trò rất quan trọng đối với sự phát triển tâm lý của trẻ trong 6 tháng đầu cuộc đời trẻ. Nhờ loại giao tiếp này, đứa trẻ có cảm giác an toàn, thái độ tích cực với thế giới xung quanh và qua đó, trẻ bắt đầu quan tâm đến thế giới đồ vật, xuất hiện mong muốn cùng chia sẻ những cảm xúc của mình với người lớn và đồng cảm với họ. Các nhà tâm lý học đánh giá cao vai trò của giao tiếp cảm xúc trực tiếp với người lớn. M. I. Lixina viết: “Cha mẹ, những người chăm nom trẻ đặc biệt ghi nhận cái ngày có nhiều ý nghĩa, khi đứa trẻ lần đầu tiên trong đời dừng mắt lại và chăm chú nhìn họ mỉm cười. Từ thời điểm này bắt đầu một thời kỳ mới – Đứa trẻ chuyển từ một sinh vật không biết gì về sự tồn tại của người khác, thành một đứa trẻ cảm nhận được môt cách nhạy bén sự âu yếm của người lớn và biểu thị sự “cảm ơn” về điều đó”. [1] Khi giao tiếp với trẻ 2 tháng đến 6 tháng với hình thức giao tiếp cảm xúc trực tiếp, người lớn trước hết là mẹ của trẻ phải thật nhẹ nhàng, kiên trì, âu yếm trẻ. Trẻ nghe người lớn nói chuyện, chưa hiểu nội dung nói gì nhưng người lớn vẫn phải thường xuyên giao tiếp với trẻ bằng lời nói, cử chỉ, nét mặt, nụ cười để tạo cơ hội cho trẻ làm quen với âm thanh tiếng nói của con người. Khi trẻ 4 đến 6 tháng tuổi, người lớn lựa chọn đồ vật, đồ chơi phù hợp để trẻ tập cầm nắm vì đồ vật đồ chơi cũng là phương tiện tạo cảm xúc tích cực khi giao tiếp với người lớn. Ở giai đoạn này, người lớn đóng vai trò “trung gian” hướng trẻ chú ý tới đồ vật, đồ chơi, giúp trẻ nhận ra chúng và hình thành kỹ năng cầm, nắm. Khi cho trẻ tiếp xúc với đồ vật, đồ chơi, người lớn vẫn phải giao tiếp với trẻ bằng các phương tiện như lời nói và cử chỉ, điệu bộ. Người lớn phải thật nhạy cảm trong việc phán đoán các tâm trạng và nhu cầu sinh lý, tâm lý của trẻ để thỏa mãn các nhu cầu đó và tạo cảm giác an toàn, phát triển các xúc cảm tích cực cho trẻ. Trẻ 2 tháng đến 6 tháng chưa vào học tại trường mầm non, chưa trực tiếp giao tiếp với giáo viên mầm non, nhưng hình thức giao tiếp cảm xúc trực tiếp ở giai đoạn này rất quan trọng, nó tạo cơ sở thuận lợi cho sự phát triển các hình thức giao tiếp ở các độ tuổi lớn hơn của trẻ với giáo viên mầm non sau này. 2.2. Giao tiếp công việc tình huống: Trẻ từ 6 tháng đến 3 tuổi Giao tiếp công việc tình huống thể hiện khi trẻ bắt đầu tiếp xúc với thế giới đồ vật xung quanh bằng hành động của chính mình, song khi gặp khó khăn, trẻ hướng về phía người lớn thể hiện nhu cầu giúp đỡ trong tình huống, hoàn cảnh cụ thể. Theo M.I.Lixina [1], giao tiếp công việc tình huống của trẻ với người lớn diễn ra ở 3 mức độ như sau: Mức độ thứ nhất: Trẻ từ 1 tuổi đến 1 tuổi rưỡi, khi ngôn ngữ chưa phát triển, trẻ cần có sự giúp đỡ trực tiếp của người lớn trong hành động với các đồ vật. Mức độ thứ hai: Trẻ từ 1 tuổi rưỡi đến 20 2 tuổi, khi ngôn ngữ bắt đầu trở thành phương tiện giao tiếp chính thức, trẻ chủ động yêu cầu sự giúp đỡ của người lớn khi chúng hành động với đồ vật để giúp trẻ khám phá đặc điểm, chức năng và phương thức sử dụng đồ vật. Mức độ thứ ba: Trẻ từ 2 tuổi đến 3 tuổi, khi trẻ chủ động hành động theo mẫu của người lớn. Người lớn đóng vai trò: Làm mẫu cho trẻ làm theo và đánh giá hành động của trẻ. Qua thái độ và sự nhận xét đánh giá của người lớn, trẻ sẽ mạnh dạn, tự tin và chủ động trong hành động của mình. Trẻ nắm được hành động khảo sát đồ vật, từ đó tìm hiểu đặc điểm, chức năng, phương thức và qui tắc sử dụng đồ vật. Giao tiếp công việc tình huống là hình thức giao tiếp của trẻ từ 6 tháng đến 3 tuổi, tức là trong giai đoạn hoạt động chủ đạo của trẻ là hoạt động với đồ vật. Đây là giai đoạn trẻ tập trung tìm hiểu thế giới xung quanh, nên hình thức giao tiếp công việc tình huống đóng vai trò rất quan trọng đối với sự phát triển trí tuệ như: Tri giác, trí nhớ, tư duy, tưởng tượng và ngôn ngữ; Phát triển các loại tình cảm cấp cao như: Tình cảm đạo đức, tình cảm trí tuệ và tình cảm thẩm mỹ của trẻ. Khi trẻ tiếp xúc với thế giới đồ vật xung quanh bằng hành động khám phá hoặc thông qua câu hỏi: Cái gì đấy?; Làm gì đấy? là thực ra trẻ đang khảo sát đồ vật, tìm hiểu xem đồ vật này: Màu gì?; To hay nhỏ?; Có dạng hình gì?; Dùng để làm gì?; Cách sử dụng như thế nào? Nếu gặp khó khăn khi đang tìm hiểu đồ vật thì trẻ thể hiện nhu cầu được người lớn giúp đỡ. Ở giai đoạn 1 của hình thức giao tiếp công việc tình huống, trẻ dùng phương tiện phi ngôn ngữ (ngôn ngữ cơ thể) là chủ yếu, ở giai đoạn 2 và giai đoạn 3 thì trẻ đã biết dùng phương tiện ngôn ngữ để giao tiếp với giáo viên mầm non. Chính việc dùng phương tiện giao tiếp là ngôn ngữ ở giai đoạn này là tiền đề rất quan trọng để giúp trẻ phát triển ngôn ngữ ở các giai đoạn sau. Để hình thức giao tiếp công việc tình huống của trẻ 6 tháng đến 3 tuổi phát triển tốt, giáo viên mầm non phải nắm được phương tiện giao tiếp chủ yếu của trẻ ở từng độ tuổi để có cách ứng xử cho phù hợp. Giáo viên phải có sự nhạy cảm nắm bắt được nhu cầu của trẻ để kịp thời giúp đỡ trẻ. Giai đoạn từ 6 tháng đến 18 tháng, trẻ đã tự vận động như: bò, đi đến chỗ có đồ vật, đồ chơi và tự cầm nắm chúng, người lớn nói chung và giáo viên mầm non nói riêng lúc này đóng vai trò là người hướng dẫn trẻ sử dụng đồ vật, đồ chơi theo đúng chức năng của chúng. Trẻ là người chủ động thực hiện các hành động như cầm, nắm, lắc, đập, người lớn giúp trẻ bước đầu khám phá các đồ vật, đồ chơi đó. Nếu trẻ có nhu cầu giúp đỡ, giáo viên mầm non không nên làm dùm trẻ mà tạo cơ hội giúp đỡ trẻ tự hoạt động theo khả năng của mình với các đồ vật, đồ chơi đó. Đối với trẻ từ 18 tháng đến 36 tháng, trẻ thường gặp khó khăn trong việc tìm hiểu chức năng và phương thức sử dụng chúng. Giáo viên mầm non không nên áp đặt trẻ phải sử dụng đồ vật, đồ chơi theo chức năng chính mà gợi ý cho trẻ khám phá cách sử dụng theo chức năng phụ một cách sáng tạo. Đặc biệt giáo viên mầm non yêu cầu trẻ nói bằng lời: tên gọi, tên đặc điểm , chức năng, cách sử dụng đồ vật, đồ chơi. Đây là cơ hội rất tốt để phát triển ngôn ngữ cho trẻ phù hợp với giai đoạn “phát cảm ngôn ngữ” của trẻ. Giáo viên mầm non phải biết chọn đồ vật, đồ chơi phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý của trẻ, tổ chức tốt hoạt động với đồ vật để trẻ có cơ hội thực hiện hành động công cụ và hành động thiết lập mối tương quan nhằm tìm được các đặc điểm bên 21 ngoài, chức năng của đồ vật, phương thức sử dụng và quy tắc hành vi xã hội khi sử dụng đồ vật đó. Yêu cầu giáo viên mầm non phải có thái độ tích cực khi trẻ có nhu cầu giúp đỡ trong hoạt động với đồ vật. 2.3. Giao tiếp nhận thức ngoài tình huống: Trẻ từ 3 tuổi đến 5 tuổi Giao tiếp nhận thức ngoài tình huống là hình thức giao tiếp của trẻ trong việc nhận thức thế giới xung quanh và lồng vào các hoạt động nhận thức cùng người lớn. Tính chất ngoài tình huống thể hiện ở chỗ nhận thức của trẻ không bó hẹp với tình huống cụ thể mà nó diễn ra liên tục với các loại tình huống khác nhau. Giao tiếp nhận thức ngoài tình huống thể hiện tính hiểu biết, thích khám phá các sự vật, hiện tượng ở thế giới xung quanh của trẻ ở các độ tuổi khác nhau, cụ thể: Trẻ 3-4 tuổi khám phá thế giới xung quanh thông qua hành động khảo sát đồ vật, đồ chơi và các câu hỏi “Cái gì đây?”; “Làm gì vậy?”. Nội dung câu hỏi của trẻ tập trung vào tìm hiểu đặc điểm bên ngoài, công dụng và phương thức sử dụng các đồ vật. Trẻ 4-5 tuổi có nội dung các câu hỏi ngày một phức tạp hơn không chỉ về đặc điểm bên ngoài của sự vật, hiện tượng mà còn đi sâu hỏi về nguồn gốc, cấu tạo của sự vật – hiện tượng ở thế giới xung quanh cũng như mối quan hệ giữa các sự vật hiện tượng trong tự nhiên và xã hội, đó là câu hỏi “Tại sao?”, “Như thế nào?”. Trẻ có thể đưa ra một câu hỏi nhiều lần nhằm hiểu rõ ràng hơn, cụ thể hơn, chính xác hơn về vấn đề mà chúng quan tâm. Trong loại hình giao tiếp này trẻ rất nhạy cảm với thái độ của người lớn đối với những câu hỏi mà trẻ đặt ra và những hành động khám phá thế giới xung quanh do trẻ thực hiện. Giao tiếp nhận thức này chỉ thực sự có ý nghĩa khi người lớn tôn trọng tính chất nhận thức trong các câu hỏi của trẻ và tôn trọng bản thân trẻ. Giao tiếp nhận thức ngoài tình huống đóng vai trò rất quan trọng đối với sự phát triển nhận thức, ngôn ngữ của trẻ, đặc biệt là hình thành và phát triển sự tò mò, ham hiểu biết về thế giới xung quanh, tức là phát triển tình cảm trí tuệ cho trẻ. Vì vậy, sự hình thành và phát triển hình thức giao tiếp nhận thức ngoài tình huống giữa trẻ và người lớn có ý nghĩa vô cùng quan trọng đối với sự phát triển tâm lý của trẻ. Lần đầu tiên trẻ tham gia vào sự hợp tác với người lớn mang tính trí tuệ cao, nhờ đó mà cuộc sống tinh thần của trẻ trở nên phong phú, sâu sắc hơn, suy nghĩ của trẻ tách dần ra khỏi các tình huống cụ thể, mang tính xã hội hóa cao hơn. Khi giao tiếp với trẻ ở hình thức giao tiếp nhận thức ngoài tình huống, giáo viên chọn lọc một số câu hỏi trả lời ngay, còn các câu khác có thể hỏi trẻ và các trẻ trong lớp để trẻ suy nghĩ tìm ra câu trả lời. Muốn giúp trẻ tìm hiểu thế giới xung quanh một cách tích cực và hiệu quả, giáo viên mầm non có thể giải đáp các thắc mắc của trẻ bằng nhiều cách khác nhau như bằng lời, bằng các thí nghiệm khoa học, bằng cách lồng ghép vào các tiết dạy và tạo ra các tình huống có vấn đề. Như vậy yêu cầu giáo viên mầm non phải có kiến thức phong phú, đa dạng về sự vật, hiện tượng, con người. Giáo viên mầm non tuyệt đối không được chê bai trẻ, không được “làm ngơ” khi trẻ đặt các câu hỏi về thế giới xung quanh mà luôn động viên, khuyến khích khen ngợi tính hiếu kỳ, ham nhận thức ở trẻ. 2.4. Giao tiếp nhân cách ngoài tình huống: Trẻ từ 5 đến 6 tuổi Giao tiếp nhân cách ngoài tình huống là hình thức giao tiếp giữa trẻ và người lớn 22 với nội dung giao tiếp xoay quanh những chủ đề xã hội, con người. Thực chất khi giao tiếp, trẻ tìm hiểu chuẩn mực đạo đức, quy tắc hành vi xã hội, ý thức được trách nhiệm về quyền hạn của mình đối với những người xung quanh, tìm hiểu mối quan hệ giữa người với người trong xã hội. Trong hình thức giao tiếp nhân cách, trẻ học, bắt chước người lớn, coi người lớn là sự thể hiện mẫu mực về hành vi, đạo đức đối với trẻ. Trẻ thể hiện mong muốn hiểu biết và cảm thông trong quan hệ với người lớn, trẻ thường cố gắng tìm hiểu lý do tại sao người lớn lại hành động như vậy, chính lúc đó trẻ có cơ hội nhớ lâu những điều người lớn nói và những hành động mà người lớn thực hiện. Trong hình thức giao tiếp nhân cách ngoài tình huống, trẻ tìm hiểu mối quan hệ giữa con người với con người thông qua sự đánh giá của người lớn hoặc sự tự đánh giá về hành vi của trẻ. Từ đó sẽ hình thành ở trẻ tình cảm tự hào và xấu hổ, trẻ sẽ hạn chế hành vi xấu và phát huy hành vi tốt, đúng chuẩn mực đạo đức và quy tắc hành vi xã hội. Giao tiếp nhân cách ngoài tình huống có ý nghĩa đặc biệt quan trọng trong việc chuẩn bị cho trẻ mẫu giáo 5-6 tuổi tiếp nhận các nhiệm vụ học tập ở trường phổ thông sau này, nó là điều kiện thuận lợi giúp cho hoạt động nhận thức, nâng cao năng lực hoạt động trí óc và là cơ sở rất quan trọng hình thành và phát triển nhân cách của trẻ. Trong trường mầm non, để giúp trẻ phát triển hình thức giao tiếp nhân cách ngoài tình huống, giúp trẻ lĩnh hội chuẩn mực đạo đức và các quy tắc hành vi xã hội, trước hết giáo viên phải là tấm gương về hành vi, lời nói, tác phong, cách ứng xử với trẻ, với những người xung quanh để trẻ noi theo. Đồng thời giáo viên phải yêu cầu trẻ thực hiện tốt chế độ sinh hoạt, nội quy sử dụng đồ vật, đồ chơi và quy tắc giao tiếp với người lớn, bạn bè, em nhỏ. Trong giao tiếp với trẻ mẫu giáo 5 – 6 tuổi, giáo viên mầm non luôn chú ý đánh giá việc lĩnh hội các chuẩn mực đạo đức và các quy tắc hành vi xã hội của trẻ và kịp thời khen ngợi, nhắc nhở trẻ. Nếu trẻ biết lễ phép với người lớn, với cô giáo, biết nhường nhịn và giúp đỡ bạn, thực hiện đúng các nội quy của trường lớp, giáo viên mầm non khen ngợi trẻ để từ đó hình thành ở trẻ tình cảm tự hào. Trẻ sẽ cố gắng phát huy các hành vi tốt. Đây là cơ sở quan trọng hình thành nhân cách cho trẻ sau này. Đồng thời giáo viên mầm non có thể nhắc nhở khi trẻ thực hiện chưa tốt nội quy của trường lớp, trẻ có tình cảm xấu hổ, sẽ hạn chế thực hiện các hành vi đó. Trong giao tiếp với giáo viên mầm non, trẻ cũng thường thắc mắc, tìm hiểu các mối quan hệ xã hội của những người xung quanh, khám phá về tình cảm, trách nhiệm của con người đối với con người, về chuẩn mực đạo đức và quy tắc hành vi xã hội. Giáo viên mầm non phải có thái độ tích cực, biết lắng nghe, có trách nhiệm trả lời các thắc mắc trên của trẻ. Giáo viên có thể trả lời các câu hỏi của trẻ một cách trực tiếp, nhưng cũng có thể thông qua các gương tốt, việc tốt của những người xung quanh, của bạn bè trẻ, của các nhân vật trong truyện. để giúp trẻ thỏa mãn nhu cầu khám phá về con người, về xã hội. 3. KẾT LUẬN Quá trình hình thành và phát triển các hình thức giao tiếp của trẻ mầm non với người lớn nói chung và giáo viên mầm non nói riêng: Từ giao tiếp cảm xúc trực tiếp đến giao tiếp công việc tình huống, giao tiếp nhận thức ngoài tình huống và giao tiếp nhân cách ngoài tình huống, gắn liền 23 với sự thay đổi nội dung, nhu cầu giao tiếp giữa trẻ với người lớn. Sự xuất hiện các hình thức giao tiếp mới không loại bỏ những hình thức giao tiếp trước mà bổ sung, hoàn thiện thành một khối liên kết mới phức tạp hơn, sâu sắc hơn quy định sự phát triển tâm lý cao hơn ở trẻ. Giao tiếp với người lớn là con đường cơ bản để trẻ lĩnh hội những kinh nghiệm lịch sử xã hội loài người, nhờ đó mà nhân cách của trẻ được hình thành và phát triển góp phần tích cực cho việc chuẩn bị vào học ở trường phổ thông. Giáo viên mầm non cần nắm vững bản chất và yêu cầu từng hình thức giao tiếp của trẻ để tìm cách ứng xử phù hợp, góp phần thực hiện công tác chăm sóc trẻ một cách hiệu quả nhất. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Cao Thị Thanh (2002), Thực trạng giao tiếp giữa trẻ 5-6 tuổi với giáo viên trong trường mầm non tại Thành phố Hồ Chí Minh, đề tài khoa học công nghệ cấp Bộ. 2. Encônhin A.B., Vấn đề phân kỳ sự phát triển tâm lý trẻ em, Bản dịch của Viện Khoa học Giáo dục. 3. Лисина М. И. (1985), Общение и регь. Развитие реги у детей в общении со возросльыми, Москва, Предагогика. 4. Mukhina V.X. (1980), Tâm lý học mẫu giáo tập I, II, Nxb. Giáo dục, Hà Nội. 5. Горшова Е. (1998), Учите детей общаться, Дошкоьное востание Н. 12 стр. 91-97. * Ngày nhận bài: 14/7/2014. Biên tập xong: 1/12/2014. Duyệt đăng: 6/12/2014