Mờ hóa trong một số tiểu thuyết của John Maxwell Coetzee

TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 6 (31) - Thaùng 8/2015 67 Mờ hóa trong một số tiểu thuyết của John Maxwell Coetzee Declearisation in some of John Maxwell Coetzee’s novels CN. Phạm Thị Phương Ngọc Trường Đại học Sư phạm TP.HCM B.A. Pham Thi Phuong Ngoc Ho Chi Minh City University of Pedagogy Tóm tắt John Maxwell Coetzee là một trong những tác giả lớn của văn học đương đại thế giới. Sức hấp dẫn từ những trang tiểu thuyết của Coetzee không chỉ nằm ở nội dung hiện thực lịch sử và số phận con người mà còn ở một phong cách nghệ thuật độc đáo. Trong đó, mờ hóa là thủ pháp nghệ thuật đ c trưng đư c Coetzee sử d ng thành công trong nhi u tác ph m. ài viết này tập trung nghi n cứu nghệ thuật mờ hóa trong tiểu thuyết Coetzee qua việc khảo sát ba tiểu thuyết nổi tiếng Giữa miền đất ấy, Đợi bọn mọi và Cuộc đời và thời đại của Michael K. Từ khóa: John Maxwell Coetzee, văn học hậu hiện đại, mờ hóa Abstract John Maxwell Coetzee, known as one of the greatest authors of our contemporary literature. The attraction drawn from his novels lie not only in slices of historical reality and human fate, but aslo a peculiar style of art. In particular, declearisation was his typical implement to be successfully used for prosody in many works. This article will focus on studying the art of declearisation in three novels of Coetzee, including In the Heart of the Country, Waiting for the Barbarians, and Life and Times of Michael K. Keywords: John Maxwell Coetzee, postmodern literature, declearisation 1. Đặt vấn đề Mờ hóa là thuật ngữ văn học đư c đ xuất lần đầu ti n trong bài báo của L Huy ắc: “Mờ hóa như một cứu cánh của văn xuôi hiện đại” (Tạp chí Văn nghệ quân đội, số 38, tháng 7 năm 1999). Sau đó, khái niệm này tiếp t c đư c L Huy ắc khai thác sâu hơn để áp d ng nghi n cứu loại hình văn xuôi hư cấu hậu hiện đại trong công trình “Văn học hậu hiện đại – lí thuyết và tiếp nhận” ( 13). công trình này, tác giả cho rằng mờ hóa là không phải một thủ pháp nghệ thuật đơn thuần mà bao gồm một hệ thống các thủ pháp như dòng ý thức, phân mảnh, huy n ảo, giễu nhại... M c đích của mờ hóa là nhằm tạo ra hiệu quả th m mĩ, trong đó “đối tượng được miêu tả hiện lên không rõ ràng” và “người viết cố tình xóa mờ các đường viền, các đặc điểm cá biệt của đối tượng nhằm tạo cho độc giả cảm giác về sự mơ hồ, tối nghĩa” [ ;tr.97]. Kĩ thuật mờ hóa khiến cho tác ph m văn xuôi trở n n khó hiểu nhưng chính đi u đó đã góp phần “vẫy gọi” độc giả tham gia đồng sáng tạo với nhà văn. Mờ hóa đư c các tiểu thuyết gia vận d ng hiệu quả trong hoàn cảnh hiện đại và hậu hiện đại. ởi lẽ, từ thế kỉ XX trở đi, con người bắt đầu cảm thấy hoang mang v thế giới hiện thực. Hiện thực không còn là hiện 68 thực không còn là hiện thực đơn nhất mà là hiện thực thậm phồn, đa trị. Do đó, trong quá trình sáng tạo, các nhà văn hạn chế tối đa việc mi u tả thế giới hiện thực một cách rõ ràng, rạch ròi, họ không áp đ t định kiến chủ quan của mình l n người đọc mà tạo cơ hội cho độc giả lí giải hiện thực ấy. Kĩ thuật mờ hóa trở n n đắc d ng trong việc xây dựng một hiện thực đa chi u, mơ hồ, đúng với tinh thần của kỉ nguy n hiện đại và hậu hiện đại. Vì vậy, nó đư c xem là một phương thức sáng tạo chủ đạo và phổ biến của tiểu thuyết đương đại. John Maxwell Coetzee (1940) – nhà văn Nam Phi da trắng, từng đoạt giải Nobel vào năm 3 - là cây bút hậu hiện đại vận d ng khá thành công kĩ thuật mờ hóa trong tiểu thuyết của mình. Các nhà ph bình vẫn gọi Coetzee là nhà văn của “sự phá vỡ và tái tạo” nhằm nhấn mạnh những cách tân v m t kĩ thuật sáng tác của ông. Một trong những cách tân ấy là việc sử d ng thành thạo kĩ thuật mờ hóa như một phương thức sáng tạo cơ bản nhằm phản ánh hiện thực. Thông qua việc mờ hóa, Coetzee đã vẽ n n một hiện thực vừa đa chi u vừa mơ hồ của xã hội Nam Phi thời kì thuộc địa và hậu thuộc địa với tất cả sự rối ren và nhiễu loạn của nó. Trong khuôn khổ của bài viết này, chúng tôi tìm hiểu nghệ thuật mờ hóa qua ba tiểu thuyết của Coetzee là Giữa miền đất ấy, Cuộc đời và thời đại của Michael K và Đợi bọn mọi tr n một số phương diện chủ yếu: cốt truyện, nhân vật, không gian – thời gian. 2. Mờ hóa trong một số tiểu thuyết của John Maxwell Coetzee 2.1. Mờ hóa cốt truyện Trong các sáng tác văn học hậu hiện đại, vai trò của cốt truyện thường mờ nhạt. Các nhà văn không xây dựng cốt truyện tiểu thuyết theo kiểu truy n thống với năm phần: trình bày, thắt nút, phát triển, đỉnh điểm và kết thúc. Họ chú trọng vào việc phân mảnh và phá vỡ cốt truyện. Cốt truyện đư c đơn giản hóa một cách tối đa, đứt gãy, gián đoạn, từ đó tác ph m trở n n tối nghĩa, khó hiểu. Sáng tác theo xu hướng văn học hậu hiện đại, Coetzee không đ cao cốt truyện trong các tiểu thuyết của mình. Nhi u tiểu thuyết của ông có cốt truyện mờ hóa và khó nắm bắt. Giữa miền đất ấy (In the Heart of the Country, 1977) có cốt truyện không quá phức tạp nhưng mơ hồ, khó hiểu. Câu chuyện đư c kể lại qua lời độc thoại ngôi thứ nhất của nhân vật Magda, con gái một chủ đất da trắng tại vùng thảo nguy n hẻo lánh Nam Phi. Nội dung tiểu thuyết xoay quanh cuộc sống tẻ nhạt của cô gái da trắng Magda trong nông trại của gia đình cùng với những mâu thuẫn, xung đột của cô với cha mình và những người đầy tớ. Tuy nhi n, cốt truyện không đư c kể một cách sáng rõ, rành mạch mà bị mờ hóa thông qua dòng ý thức nhập nhằng, đứt gãy của nhân vật. Tiểu thuyết đư c chia thành 66 phân đoạn đư c đánh số, mỗi phân đoạn như một phần nhật kí của Magda chứa đựng những dòng tâm sự của cô v thế giới xung quanh mình. Những yếu tố hiện thực và hư cấu trong tác ph m không đư c phân định một cách rõ ràng mà bị xóa mờ, cùng với nó là các sự kiện đư c mi u tả cũng vô cùng nhập nhằng, đầy mâu thuẫn. Người đọc rất khó khăn để xác định trọng tâm của cốt truyện là gì và câu chuyện thực tế đã diễn ra như thế nào bởi những tình tiết thiếu thống nhất và phi logic. Chẳng hạn, ở phân đoạn thuộc phần đầu cuốn tiểu thuyết, Magda kể v cô dâu mới của cha mình, v v giết người tàn bạo mà Magda đã gây ra với cha và người v mới cưới bằng một cây rìu. Tuy nhi n, ngay sau đó, người cha vẫn 69 sống bình thường, khỏe mạnh. Trong một phân đoạn khác, Magda tiếp t c giết cha khi ông đang tr n giường với người tình mới là v của người nô lệ da đen Hendrik nhưng vào phần cuối cuốn tiểu thuyết, người cha vẫn còn sống như chưa từng có v giết người nào xảy ra. Sự nhập nhằng của các tình tiết đã góp phần phản ánh bản chất xã hội Nam Phi nhiễu loạn, đầy mâu thuẫn trong thời kì thuộc địa. Với tính phi lí, lấp lửng của các sự kiện, người đọc hầu như không thể tìm thấy một cốt truyện cơ bản nếu không ngẫm nghĩ, suy luận. Không quá khó hiểu như Giữa miền đất ấy, tiểu thuyết Đợi bọn mọi (Waiting for the Barbarians, 1980) có tình tiết rành mạch hơn với lối trần thuật tuyến tính. Tuy nhi n trong tiểu thuyết này, Coetzee tập trung xây dựng rất nhi u những khoảng trống khiến người đọc phải suy tưởng. Đan xen câu chuyện xảy ra trong đời sống thực của các nhân vật là câu chuyện v chuỗi giấc mơ trong ti m thức của vị Quan tòa – chủ thể trần thuật ngôi thứ nhất xưng tôi. Chuỗi giấc mơ đư c xem là mạch tự sự thứ hai, mi u tả v sự thức tỉnh cá nhân của vị Quan tòa. Đó là sự thức tỉnh nhập nhằng và đầy mâu thuẫn của chủ thể thực dân tr n mảnh đất thuộc địa từ chỗ là đầy tớ trung thành của Đế chế, trải qua quá trình nhận thức lại chính mình đã trở thành kẻ thù đối đầu với Đế quốc. Sự xuất hiện của mạch tự sự thứ hai này khiến cho cốt truyện chính nhòe mờ, khó nắm bắt. Chính vì thế, tờ “The New York Times” đã nhận định đây là một tiểu thuyết “vừa khó nắm bắt, vừa dễ hiểu, rất đáng sợ nhưng cũng thật quen thuộc” [5]. Một tiểu thuyết khác của Coetzee là Cuộc đời và thời đại của Michael K (Life and Times of Michael K, 1983) cũng có cốt truyện mờ hóa, đư c tạo n n từ thủ pháp đánh tráo chủ thể trần thuật. Mạch truyện chính ở hai chương đầu đang mi u tả cuộc hành trình của Michael K tìm v qu mẹ dưới điểm nhìn trần thuật là ngôi thứ ba toàn tri nhưng đến chương cuối cùng, điểm nhìn trần thuật đư c đ t vào nhân vật xưng tôi là bác sĩ ở trại tập trung. Đi u này làm cho cốt truyện và mạch tự sự ở hai chương đầu đứt gãy, người đọc từ chỗ tập trung sự chú ý vào hành động và thế giới nội tâm của nhân vật Michael K lại buộc phải tham gia vào tiến trình quan sát và kể chuyện vị bác sĩ. Câu chuyện vì thế trở n n thiếu tính mạch lạc. Tuy nhi n, sự đứt gãy của mạch tự sự và mờ hóa cốt truyện này đã tạo ra một hiệu quả nghệ thuật khác, nó khiến cho tiểu thuyết này trở thành một tác ph m si u hư cấu, khiến “độc giả sa vào sự “mù lòa” trong việc nhận thức về bản chất của hư cấu”[1;tr.336], đúng với tinh thần của văn học hậu hiện đại. Các tiểu thuyết khác của Coetzee như Tuổi sắt đá, Ruồng bỏ, Người chậm.... cũng có cốt truyện mờ hóa đư c tạo n n từ hiệu ứng của thủ pháp dòng chảy ý thức, đánh tráo chủ thế trần thuật, sự hư cấu các tình tiết và thủ pháp phân mảnh. Có thể nói, cốt truyện mờ hóa không những góp phần thúc đ y độc giả tham gia vào quá trình kiến giải câu chuyện mà còn giúp cho hiện thực đư c phản ánh trở n n đa chi u. Xuy n suốt các tiểu thuyết không chỉ có một mạch tự sự duy nhất mà tồn tại song song những tự sự khác nhau. Từ đó, chủ đ của truyện cũng trở n n đa dạng và có thể đư c hiểu theo nhi u tầng nghĩa, kích thích độc giả phát hiện, khám phá. 2.2. Mờ hóa nhân vật n cạnh việc mờ hóa chủ đ , Coetzee đồng thời chú trọng vào việc mờ hóa hệ thống nhân vật. Nhân vật trong tiểu thuyết của ông chỉ đư c phác họa với vài đường nét cơ bản. Hầu hết nhân vật đư c tối giản 70 hóa, mờ hóa đến mức tối đa trở thành những chủ thể ti m n như một văn bản thứ hai mà người đọc phải giải nghĩa. Khảo sát ba tiểu thuyết của Coetzee, chúng tôi nhận thấy hệ thống nhân vật trong các tiểu thuyết không nhi u và không đư c mi u tả một cách toàn vẹn. Nhà văn ít chú trọng đ cập chi tiết các dữ kiện v mỗi nhân vật, khiến họ trở thành những chủ thể phi trung tâm, là những đối tư ng đã đư c mờ hóa để ph c v cho một ý đồ nghệ thuật nhất định. Độc giả sẽ dễ dàng nhận thấy các cứ liệu như t n tuổi, ngoại hình, tính cách, quá khứ... của nhân vật thường không đư c nói đến một cách c thể. Nhà văn rõ ràng có d ng ý mờ hóa hệ thống nhân vật của mình, buộc người đọc phải suy luận nếu muốn thấu hiểu vấn đ mà tác giả gửi gắm thông qua nhân vật. Chẳng hạn, nhân vật Michael K trong Cuộc đời và thời đại của Michael K đư c xây dựng như một người Nam Phi đơn thuần, các dữ kiện v con người anh hầu như ít đư c nói đến một cách chi tiết. Anh không có một cái t n đầy đủ, vẻ b ngoài cũng không đư c khắc họa rõ nét, ngoài một đôi môi bị dị tật b m sinh. M c dù nội dung chủ yếu của tác ph m là vấn đ phân biệt chủng tộc nhưng Coetzee thậm chí không giới thiệu Michael K là người da đen hay da trắng. Độc giả chỉ có thể suy đoán rằng anh không phải là người da trắng vì xuy n suốt cuốn tiểu thuyết, Michael K chịu sự áp bức của chủ nghĩa Apartheid và luôn tìm cách trốn khỏi cơ chế kiểm soát của nhà nước. Mọi dữ kiện v nhân vật Micheal K đ u đư c mờ hóa, thay vào đó, tác giả đ t trọng tâm vào việc trần thuật ch ng đường gian khổ của anh khi tìm v qu mẹ nhằm phản ánh tình cảnh mất tự do của con người trong thời kì phân biệt chủng tộc ở Nam Phi. Dominic Head - tác giả cuốn “The Cambridge Introduction to J.M.Coetzee” - cho rằng: “sự vắng mặt của bất kì tài liệu công khai nào về danh tính, chủng tộc hoặc ngoại hình của Michael K là một sự từ chối của hệ thống phân loại chủng tộc ám ảnh của chế độ Apartheid” [7;tr.56]. Rõ ràng, việc mờ hóa nhân vật là một ý đồ nghệ thuật của Coetzee, nó góp phần tích cực trong việc làm sáng rõ giá trị ph phán của tác ph m. tiểu thuyết Đợi bọn mọi, Coetzee cũng vận d ng thành công kĩ thuật mờ hóa trong việc xây dựng nhân vật. Những nhân vật chính hầu hết đ u không có t n, không qu hương, không đư c mi u tả tính cách. Họ đư c gọi bằng những danh xưng v ngh nghiệp và chủng tộc như vị Quan tòa, Đại tá Joll, cô gái mọi. đây, việc cố tình xóa mờ định danh v nhân vật mang một hàm ý quan trọng. Với cách gọi t n nhân vật như thế, Coetzee muốn nhấn mạnh đến chức năng, vai trò của từng nhân vật trong tác ph m. Đơn cử như nhân vật vị Quan tòa, ban đầu đư c giới thiệu là một cai quản khu vực thuộc địa của Đế chế nhưng càng thâm nhập vào chi u sâu của nhân vật này, người đọc càng nhận ra rằng hình như ông không đơn thuần là một người cai quản. Quan trọng hơn, vị Quan tòa đóng vai trò phán xét lại lịch sử một cách công bằng và khách quan. Ông là vị Quan tòa của lịch sử vùng thuộc địa Đế chế với những suy nghiệm sâu sắc, mang đầy tính triết lí. Tương tự, Đại tá Joll là người thay m t cho quân đội Đế chế với hành động truy bắt và tra tấn dã man những người dân đư c xem là “bọn mọi” hay nhân vật cô gái mọi đại diện cho những chủ thể thuộc địa vừa ph c tùng vừa đầy sức phản kháng. Tiểu thuyết Giữa miền đất ấy cũng có cách xây dựng nhân vật khá mơ hồ khi mà nhân vật chính Magda hoàn toàn không đư c giới thiệu. Người đọc chỉ có thể nhận biết 71 cô là một ph nữ da trắng cô độc mắc chứng bệnh thần kinh dựa tr n những lời độc thoại đứt đoạn không đầu không cuối. Các nhà nghi n cứu cho rằng hình ảnh người ph nữ độc thân Magda là đại diện cho Nam Phi trong sự cô lập v chính trị quốc tế trong những năm 7 của thế kỉ trước. Rõ ràng, sự đơn giản hóa, mờ hóa nhân vật không đồng nhất với sự đơn giản v ý nghĩa thực sự mà nhà văn muốn gửi gắm. Có thể nói, việc mờ hóa nhân vật đã tạo n n một sự thú vị đối với độc giả trong việc tiếp cận văn bản. Mờ hóa chính là chiếc chìa khóa để giải mã những tầng nghĩa sâu xa của tác ph m. Với kĩ thuật mờ hóa, Coetzee đã tạo dựng một thế giới nhân vật độc đáo. Mỗi nhân vật tuy không đư c khắc họa một cách rõ nét v t n tuổi, ngoại hình, tính cách nhưng lại có sức ám ảnh sâu sắc. ởi lẽ, ngay từ lúc xuất hiện, nhân vật đã là một yếu tố nhòe mờ, bí n, thôi thúc người đọc li n tưởng và kiến giải những tầng nghĩa sâu xa của nó. 2.3. Mờ hóa không – thời gian n cạnh việc mờ hóa cốt truyện và nhân vật, John Maxwell Coetzee còn chú trọng xóa mờ các yếu tố không – thời gian trong tiểu thuyết. Thời gian và không gian chẳng những không đư c xác định một cách rõ ràng mà còn bị đảo lộn, đôi khi trở n n phi lí, nhập nhằng. Việc định vị lịch sử cũng như bối cảnh của tiểu thuyết Coetzee sẽ là một khó khăn lớn đối với độc giả, nhất là những độc giả không nắm rõ tiến trình lịch sử thuộc địa và hậu thuộc địa Nam Phi. Không gian và thời gian trong Giữa miền đất ấy hoàn toàn bị xóa mờ, gây cho người đọc cảm giác mơ hồ v bối cảnh tác ph m. Không gian đư c nói đến là một vùng thảo nguy n hẻo lánh, xa xôi. Vùng đất này không đư c tác giả định danh, người đọc chỉ có thể suy đoán rằng đây là mi n đất nằm trong khu vực thuộc địa thông qua mối quan hệ trong gia đình của các nhân vật. Gia đình Magda là mô hình thu nhỏ của những mâu thuẫn xã hội gay gắt nảy sinh từ việc thực thi chính sách bất công của chính quy n thực dân. Trong đó, quan hệ gia đình giữa cha – con, quan hệ lao động giữa chủ đất – đầy tớ đ u trở n n lẫn lộn. Việc xóa mờ bối cảnh không gian nhằm m c đích để cho người đọc tập trung vào các mối quan hệ ấy và nhấn mạnh những mâu thuẫn đang nảy sinh trong lòng các quốc gia thuộc địa, không chỉ ri ng Nam Phi. Ngoài ra, thời gian lịch sử cũng không đư c xác định một cách chính xác. Xuy n suốt tiểu thuyết, các hình thức vận chuyển đư c sử d ng như ngựa, xe đạp, xe lửa khiến chúng ta hình dung v hình ảnh một trang trại vào cuối thế kỉ XIX ho c đầu thế kỉ XX nhưng đến những trang cuối của cuốn tiểu thuyết với hình ảnh máy bay xuất hiện lại mang chúng ta đến cuối thế kỉ XX. Đi u này khiến cho độc giả suy ngẫm nhi u hơn v tình hình chính trị Nam Phi vào thời điểm năm 1977 khi tiểu thuyết đư c xuất bản. Coetzee muốn dự báo rằng những mâu thuẫn v sắc tộc, địa vị xã hội ở Nam Phi lúc bấy giờ có thể vẫn còn kéo dài trong nhi u năm sau nữa. Đ c tính mờ ảo v không – thời gian cũng đư c thể hiện trong tiểu thuyết Đợi bọn mọi. tác ph m này, Coetzee dựng n n không gian giả định là một thị trấn có tường bao quanh, thuộc ti n đồn bi n giới của Đế chế, nơi sinh sống của bọn mọi là “b n kia sông”. Trong khi, trọng tâm của tiểu thuyết xoáy sâu vào vấn đ xung đột giữa thực dân và thuộc địa nhưng tác giả không xác định những xung đột ấy diễn ra tr n đất nước nào. Đi u này mang đến một ý nghĩa phổ quát, nó không những 72 g i mở v nạn phân biệt chủng tộc và tình hình chính trị ở ri ng Nam Phi mà còn đ cập đến nỗi đau của thân phận nô lệ tr n bất cứ đất nước nào có thực dân chiếm đóng. Khác với Giữa miền đất và Đợi bọn mọi, Cuộc đời và thời đại của Michael K có không gian c thể hơn, mỗi nơi chốn trong tác ph m đư c định danh một cách rõ ràng như thành phố Cape Town, trại Jakkalsdrif, bệnh viện tại Stellenbosch... g i n n bối cảnh sáng rõ v đất nước Nam Phi. Tuy nhi n, thời gian trong tác ph m hầu như không đư c nói đến, nếu không tự mình trang bị những kiến thức v lịch sử Nam Phi, người đọc khó lòng nhận ra đây là gian đoạn khủng hoảng cuối thời thuộc địa. Những tình tiết v sự áp bức, mất tự do của nhân vật không đư c đ cập một cách c thể là do thế lực nào gây n n và trong thời điểm lịch sử nào. Ngữ cảnh của truyện rõ ràng chỉ là một sự ám chỉ v chủ nghĩa Apartheid, hoàn toàn không đư c tác giả mô tả một cách trực tiếp. Có lẽ vì thế mà người ta gọi Cuộc đời và thời đại của Michael K là một câu chuyện ng ngôn v chính trị. Nó thôi thúc người đọc tư duy và tham chiếu vào các cứ liệu lịch sử để nhận ra những ý nghĩa hàm n mà nhà văn gửi gắm. Như vậy, việc mờ hóa không – thời gian trong tiểu thuyết Coetzee đã tạo ra một hiệu ứng nghệ thuật đ c biệt, đó là mở ra chi u kích rộng lớn hơn của hiện thực đư c mô tả. Thông qua việc mờ hóa không – thời gian, tác giả đã phác họa một thế giới vừa thực lại vừa hư, vừa c thể lại vừa phổ quát, phản ánh sự hỗn độn và vô định của hiện thực và tâm hồn con người trong kỉ nguy n hậu hiện đại. 3. Kết luận Mờ hóa là một hiện tư ng nghệ thuật đ c trưng của văn chương đương đại nói chung và tiểu thuyết John Maxwell Coetzee nói riêng. Qua ba tiểu thuyết Giữa miền đất ấy, Đợi bọn mọi và Cuộc đời và thời đại của Michael K, chúng ta càng nhận thấy rõ hiệu quả của kĩ thuật mờ hóa trong việc mở rộng ranh giới ý nghĩa trong mỗi tác ph m. Nó vẫy gọi người đọc phải có cách đọc tương ứng nhằm đạt hiệu quả cao trong công cuộc tìm nghĩa. Tiếp cận với tiểu thuyết Coetzee, ta không còn là những người đọc “khả tín” mà buộc phải tham gia vào công cuộc truy tìm hiện thực, đồng sáng tạo với nhà văn bởi những đối tư ng đư c mi u tả đ u hiện l n không rõ ràng và cần đư c khám phá. Trong tương lai, kĩ thuật mờ hóa tiếp t c sẽ là một hiện tư ng nghệ thuật phổ biến trong các tiểu thuyết văn học giá trị, đ c biệt là sáng tác của những nghệ sĩ ưu tú như John Maxwell Coetzee. TÀI LIỆU THAM KHẢO Tiếng Việt 1. L Huy ắc ( 13), Phê bình văn học hậu hiện đại Việt Nam, NX Tri thức. 2. L Huy ắc ( 13), Văn học hậu hiện đại – lí thuyết và tiếp nhận, NX Đại học Sư phạm Hà Nội. 3. John Maxwell Coetzee (2004), (Thanh Vân dịch), Cuộc đời và thời đại của Michael K, NX Ph nữ. 4. John Maxwell Coetzee (2008), (Song Kha dịch), Giữa miền đất ấy, NX Văn học. 5. John Maxwell Coetzee (2014), (Crimson Mai và Phương Văn dịch), Đợi bọn mọi, NX Văn học. 6. Phạm Ngọc Lan, Lý thuyết siêu hư cấu, truy