Một số vấn đề trong tác phẩm Tinh thần pháp luật của Montesquieu

Một số vấn đề trong tác phẩm "Tinh thần pháp luật" của Montesquieu Quyển I: Bàn về luật pháp nói chung Mọi vật trong thế giới đều tồn tại theo quy luật của nó, thế giới không được làm nên bởi một định mệnh mù quáng. Những luật của thiên nhiên tạo ra sự tồn tại của chúng ta. Luật thiên nhiên đưa vào đầu óc ta ý niệm về đấng tạo hóa. Con người trong trạng thái tự nhiên có khả năng nhận thức và hiểu biết nghĩ đến mình trước khi nghĩ đến nguồn gốc, hòa bình là luật tự nhiên, quy luật con người phải tự tìm cách để nuôi sống. Lời cầu khẩn của tự nhiên mà luôn luôn nam nữ được nói bên nhau, nguyện vọng được sống thành xã hội là luật thứ tư. Con người có ý thức về sức mạnh vì thế trật tự xã hội phải được duy trì đó là luật chính trị,và phải có mỗi quan hệ giữa các công dân là luật dân sự. Luật chính trị và luật dân sự của mỗi dân tộc là sự vận dụng cụ thể lý trí loài người. Quyển II: Pháp luật rút trực tiếp trong bản chất của chính trị Có ba cách cai trị tương ứng với ba chính thể khác nhau là: dân chủ, quân chủ, chuyên chế. Toàn thể nhân dân nắm quyền lực tối cao thì là chính thể dân chủ. Quyền lực tối cao nằm trong tay một bộ phận dân chúng là chính thể quý tộc. Luật cơ bản cho chính thể dân chủ: tuy dân chúng làm ra luật, nhưng cũng có hàng nghìn trường hợp mà nghị viện phải định ra thể lệ. Trong chế độ quý tộc quyền lực tối cao nằm trong tay một số người, khi quý tộc quá đông phải có nghị viên để điều tiết. Trong trường hợp này nhà nước quý tộc là nhà nước nghị viện Quyền lực trung gian tạo ra bản chất nhà nước quân chủ. Các đạo luật cơ bản chỉ tính đến dòng quyền lực nên không có cái gì gọi là đạo luật cơ bản. Quyển III: Bàn về những nguyên tắc của ba loại chính thể Nhà nước quân chủ hay một nhà nước chuyên chế, không cần phải có đạo đức cũng tồn tại được. Luật của vua và cánh tay chuyên chế là đủ để duy trì tất cả. Tuy nhiên, mất đi đạo đức, sức mạnh của quốc gia chỉ còn là quyền lực của vài công dân, là nơi phá rối cho mọi người. Chính thể quân chủ ắt hẳn phải có đặc quyền, những đẳng cấp và nguồn gốc quý tộc. Bản chất của danh dự và thể diện đòi hỏi phải có sự ưu đãi, phải khác người, hơn người, vì vậy danh dự và thể diện phải đặt trong chính thể quân chủ. Nếu trong chính thể dân chủ phải có đạo đức, chính thể quân chủ phải có hanh dự và thể diện thì trong chính thể chuyên chế phải có sự sợ hãi. Vì ở đây đạo đức là không cần thiết và danh dự sẽ là nguy hiểm. Quyển IV: Luật về giáo dục phải tương ứng với các nguyên tắc của chế độ Giáo dục là các nguyên tắc để cai quản một gia đình đơn lẻ cũng như toàn xã hội. Mục đích của giáo dục trong mỗi chính thể không giống nhau: trong chính thể quân chủ là danh diện, trong chính thể dân chủ là đức hạnh và trong chính thể chuyên chế là sợ hãi. Chúng ta tiếp thu giáo dục qua nhà trường của danh dự. Các quy tắc của danh dự: thứ nhất phải nghĩ đến vận mệnh chung; thứ hai, không được làm điều gì biểu lộ ta dưới tầm địa vị của mình; thứ ba, điều gì danh dự cấm đoán thì phải coi là nghiệm ngặt; thứ tư, điều gì danh diện đòi hỏi thì phải coi đó là cần thiết. Ngày nay ta tiếp nhận ba loại giáo dục khác nhau: giáo dục của cha đẻ, của thầy giáo và của xã hội. Trong đó, điều xã hội dạy ta mâu thuẫn tư tưởng của người cha đẻ và thầy giáo. Giáo dục trong chính thể cộng hòa là đạo đức. Đó là tình yêu luật pháp và Tổ quốc. Tình yêu ấy đòi hỏi luôn đặt lợi ích chung lên trên lợi ích cá nhân. Muốn trẻ em có tình yêu ấy thì cha mẹ phải có tình yêu ấy đã. Quyển V: Các luật do nhà lập pháp đưa ra phải tương ứng với nguyên tắc chính thể Đạo đức là tình yêu nước. Khi dân chúng có lòng tin ở kỷ cương, họ giữ vững kỷ cương. Lòng yêu mến nền cộng hòa trong chính thể dân chủ là lòng yêu dân chủ: bao gồm lòng yêu sự bình đẳng và lòng yêu cuộc sống thanh đạm. Trong các nước quân chủ chuyên chế, không ai muốn bình đẳng, ghét nếp sống thanh đạm. Trong chính thể cộng hòa, phải có luật khuyến khích bình đẳng và nếp sống thanh đạm. Mọi sự bất bình đẳng trong chính thể dân chủ đều phải tương đối hợp với bản chất nền dân chủ. Tư tưởng thương mại, bản chất hướng tới sự thanh đạm và tính tiết kiệm, nhưng sự thừa thãi của cải nảy sinh mọi thứ bất bình đẳng. Để duy trì tư tưởng thương mại, người công dân chủ yếu phải làm gương, mọi điều luật phải phù hợp, khuyến khích mọi người phải làm việc. Cái hay của chính thể quân chủ là trật tự nhà nước quân chủ khá ổn định. Trường hợp nhà nước rối ren, những người có uy tín can thiệp vào. Trong chính thể chuyên chế, không cần có nhiều luật lệ và không cần đổi mới. Dân không biết vua là người như thế nào. Kết hợp sự an toàn của nhà nước (thông qua quân đội) với sự an toàn cùa cá nhân nhà vua. Tôn giáo có nhiều ảnh hưởng. Không có luật cơ bản, quyền nối ngôi là do nhà vua quyết định. Quyển VI: Hệ quả của nguyên tắc trong mối liên quan đến việc đơn giản hóa các luật dân sự, hình sự, hình thức xét xử và phương thức trừng phạt Chính thể càng gần với dân chủ thì cách phán xử càng cố định. Trong cách phán xét phải xác định hình thức câu hỏi để dân chúng dễ thấy được sự việc một cách hiển nhiên. Các luật xưa của Pháp có tinh thần quân chủ. Ở Nhật Bản, hầu như tất cả các tội trạng đều bị phạt tử hình, vì bất tuân lệnh nhà vua là tội rất to. Ở Rome, viện nguyên lão cho rằng phạt quá mức chỉ reo rắc sợ hãi, nhưng phạt nặng thì mới có hiệu quả. Ở mỗi nước, mỗi triều đại khác nhau thì hình phạt cho kẻ phạm tội lại khác nhau. Tuy nhiên, về bản chất, việc tra khảo người phạm tội là không cần thiết. Không phải lúc nào cũng phạt tiền hay phạt thân thể, việc đó tùy vào từng đối tượng. Một số quốc gia cả chuyên chế và cộng hòa đều có thể áp dụng luật này Quyển VII. Hệ quả của các nguyên tắc khác nhau trong ba chính thể liên quan tới luật hạn chế xa hoa và điều kiện phụ nữ. Sự xa hoa tỉ lệ thuận với tình trạng bất bình đẳng là tài sản. Ở Trung Quốc, gian đoạn đầu, các triều đại đều kéo dài vì cai trị thông minh và đất nước chưa rộng lắm, nhưng về sau các đức tính ấy mất dần đó. Đên đời vui thứ 3 thứ 4 thì bị thối xa hoa trác táng làm hoàng tộc suy vi. Về phía đàn bà, người đàn bà làm việc nước giỏi giang, mềm yếu nhưng thường có đức tính dịu dàng và mức độ vừa phải khiến cho nền cai trị tốt hơn. Chuyện đàn bà cầm đầu cả quốc gia chẳng có gì trái với lí trí và tự nhiên. Quyển VIII. Sự sa đọa trong nguyên tắc của ba loại chính trị. Nguyên tắc của chính thể dân chủ tự nó sa đọa. Thứ nhất, khi người ta để mất tư tưởng bình đẳng sẽ kéo nó lùi lại chính thể quý tộc hoặc chính thể một người cai trị. Thứ hai, tư tưởng bình đẳng cực đoan khi mọi người đều muốn ngang bằng với nhà cầm quyền. Nhân dân rơi vào tai họa khi những kẻ được dân giao phó muốn che giấu sự sa đọa của bản thân họ. Sự sa đọa gia tăng khi dân chúng chơi bời xa xỉ, lười biếng bằng cách bòn rút kho tàng quốc gia. Chính thể quý tộc sẽ đồi bại khi quyền binh của các nhà quý tộc trở thành quyền độc tài. Chính thể cộng hòa chỉ tồn tại trong đám quý tộc, dân chúng bị cai trị phải chịu chính thể chuyên chế. Nền quân chủ sẽ tiêu vong khi ông vua quy tất cả vào cho bản thân mình, thay đổi những quy luật tự nhiên, khi ông vua không hiểu gì về quyền năng, vị trí của mình, không thấu hiểu hoàn cảnh dân chúng, không cảm thấy phải giữ vững an ninh. Nguyên tắc của nền quân chủ tự nó sa đọa khi các ông lớn không được dân kính trọng nữa và phải dùng công cụ cưỡng chế bắt dân kính trọng, khi một danh diện này trở nên đối lập với danh diện khác, khi mà ông vua tỏ thái độ khắc nghiệt, khi dân nhận ra phục vụ vua không phải phục vụ tổ quốc; và khi quyền lực vua càng cao thì sự an ninh của ông ta càng giảm sút, rồi suy sụp dần đến lúc biến chất. Nguyên tắc của chính thể chuyên chế lúc nào cũng sa đọa, vì bản chất của nó là sự tàn bạo luôn tồn tại, mặc dù đôi khi có dịu bớt tí chút. Quyển IX: Pháp luật trong quan hệ với lực lượng phòng thủ Hình thức xã hội tốt trong nước sẽ giúp chống được ngoại xâm và những điều bất lợi. Muốn giữ được sức mạnh thì lãnh thổ nên rộng vừa phải để có thể nhanh chóng vận dụng các lực lượng chống thù trong giặc ngoài. Quyển X: Các luật trong quan hệ với lực lượng tấn công Lực lượng tấn công do quyền con người điều chỉnh, quyền này thuộc về luật chính trị, xác định mối quan hệ giữa các quốc gia với nhau. Quốc gia có quyền tiến hành chiến tranh tự vệ, ưu tiên cho các nước nhỏ. Tiếng tăm về sự hùng mạnh của vua chúa làm tăng thêm lực lượng quốc gia nhưng nếu nổi tiếng công minh thì đất nước càng mạnh hơn. Quyền chinh phục là hệ quả của quyền chiến tranh và tuân theo luật tự nhiên, luật cấu trúc xã hội chính trị, luật trong từng sự vật. Kẻ chinh phục thường có bốn cách đối xử: cai trị, lập chính thể mới, phá bỏ xã hội sẵn có để di tản vào một xã hội khác, diệt chủng. Cuộc chinh phục có thể xoá đi những mê tín có hại và đặt dân tộc dưới một vị thần tốt hơn. Quyển XI: Các luật tạo ra tự do chính trị trong mối quan hệ với hiến pháp Tác giả phân biệt các luật tạo ra tự do chính trị trong quan hệ với hiến pháp khác với các luật tự do chính trị trong quan hệ với công dân. Tóm lại mọi người gọi “tự do” là chính thể phù hợp với tập quán và khuynh hướng của mình. Ở nước cộng hòa, thường người ta coi chính thể cộng hòa là tự do. Còn trong các nước dân chủ, người ta đồng nhất ý niệm “quyền của nhân dân” với “tự do của nhân dân”. Tự do là quyền được làm tất cả những điều mà luật cho phép. Trong mỗi quốc gia đều có ba thứ quyền lực: quyền lập pháp, quyền thi hành những điều hợp với quốc tế công pháp và quyền thi hành những điều trong luật dân sự… Quyển XII: Các luật tạo ra tự do chính trị trong mối quan hệ với công dân Tự do chính trị trong quan hệ với công dân là do phong tục, tập quán. Khi người công dân vô tội không được bảo đảm an ninh thì tự do không còn nữa. Luật quy định tội tử hình mà chỉ cần một nhân chứng là trái với tự do. Luật bao giờ cũng chỉ trừng phạt hành động đã thể hiện ra. Không thể lấy lời nói làm chứng cứ khép người ta vào trọng tội. Nếu văn chương không chuẩn bị để làm nên việc chống đối thì không phải là chứng liệu để kết tội. Trong các nhà nước thân dân thường có việc buộc tội công cộng và mỗi người đều có quyền buộc tội bất cứ người nào. Từ đó dẫn tới việc thiết lập các luật bảo vệ sự vô tội của công dân. Quyển XIII: Tự do trong quan hệ giữa mức đóng góp với sự dồi dào của thu nhập công cộng Thu nhập quốc gia là phần đóng góp của mỗi công dân để đảm bảo an ninh quốc gia và để hưởng nền an ninh ấy một cách thoải mái.Phải vận dụng trí thông minh và tính thận trọng để tính toán, điều chỉnh giữa 2 phần: phần lấy của dân và phần để lại cho dân. Quan hệ giữa mức đóng góp với tự do có thể nâng cao mức đóng góp tỉ lệ với mức hưởng tự do của nhân dân và phải có hạn chế mức đóng góp chừng nào nhà nước còn tăng mức yêu cầu thần dân phải phục vụ. Các nước chuyên chế, dân mất tự do nên mức đóng góp rất tùy tiện. Về việc thu thuế, ở các nước chuyên chế là một trong các chức vụ của quan tổng trấn. Còn ở các nước quân chủ,  mâu thuẩn tư tưởng với chính thể quân chủ vì nghề này danh diện ít đc coi trọng, người thu thuế cũng chẳng cần giữ thái độ từ tốn. Quyển XIV: Pháp luật trong quan hệ với khí hậu tự nhiên Ở các vùng khác khí hậu khác nhau, tinh thần, tình cảm của con người cũng khác nhau nên pháp luật cũng khác nhau. Ở xứ lạnh, con người năng động, can đảm. Ở xứ nóng, con người nhút nhát, nhạy cảm cực kỳ. Khi tâm hồn đã nhận những cảm xúc cũ thì nó không thẻ thay đổi đầu óc lười biến không đủ sức để có đc một tác động, một cố gắng, một cưỡng chống nào. Như vậy tôn giáo phong tục phong cách pháp luật ngày nay chẳng khác gì ngàn năm trước. QuyÓn XV:LuËt n« lÖ d©n sù cã quan hÖ thÕ nµo víi tÝnh chÊt khÝ hËu Tuú vµo tõng chÝnh thÓ mµ sù ph©n biÖt tÇng líp n« lÖ cã sù kh¸c biÖt. C¸c d©n téc Ch©u ¢u sö dông ng­êi Ch©u Phi ®Ó khai khÈn nh÷ng vïng ®Êt réng lín. Hä bÞ ph©n biÖt tõ ngo¹i h×nh vãc d¸ng cho ®Õn ý thøc, trÝ tuÖ. Nh÷ng ng­êi n« lÖ tù t×m c¸ch b¸n m×nh do nghÜ r»ng hä qu¸ yÕu ®uèi tr­íc ChÝnh phñ. KhÝ hËu nãng lµm cho con người mÊt hÕt can ®¶m, sî bÞ ®¸nh ®Ëp nªn chÊp nhËn lµm mäi viÖc bÒ trªn sai b¶o. LuËt ph¸p cÇn xo¸ bá ®i sù l¹m dông quan hÖ n« lÖ vµ nh÷ng ®iÒu nguy h¹i cña nã. QuyÓn  XVI : LuËt vÒ n« lÖ trong gia ®×nh trong quan hÖ thÕ nµo víi tÝnh chÊt khÝ hËu N« lÖ gia ®×nh lµ sù phôc dÞch cña nh÷ng ng­êi n« lÖ – kh¸c hoµn toµn víi sù phôc dÞch cña nh÷ng bµ vî. Ở c¸c xø nhiÖt ®íi, nh÷ng ng­êi phô n÷ lËp gia ®×nh khi hä míi chØ t¸m chÝn tuæi nªn viÖc ng­êi ®µn «ng bá vî lµ lÏ th­êng xuyªn. Tr¸i l¹i, ë nh÷ng xø «n ®íi, hä lËp gia ®×nh khi ®· tr­ëng thµnh, ®· cã sù hiÓu biÕt s©u réng nªn cã thÓ sèng víi nhau l©u bÒn. Theo sè liÖu tÝnh to¸n, ë  Ch©u ¢u, con trai nhiÒu h¬n con g¸i. Cßn ë Ch©u ¸ vµ Ch©u Phi th× ng­îc l¹i. LuËt mét vî ë Ch©u ¢u vµ luËt ®a thª ë Ch©u ¸ cã liªn quan tíi khÝ hËu. QuyÓn XVII: C¸c viÖc phôc vô chÝnh trÞ trong quan hÖ víi khÝ hËu ViÖc phôc vô chÝnh trÞ còng phô thuéc vµo tÝnh chÊt khÝ hËu. Ở nh÷ng n¬i khÝ hËu nãng th× søc m¹nh vµ tÝnh dòng c¶m cña con ng­êi bÞ chïn l¹i. KhÝ hËu l¹nh gióp cho th©n thÓ vµ ®Çu ãc ta thÝch øng víi nh÷ng ho¹t ®éng dai d¼ng, nhäc nh»n, gan gãc. Quyển XVIII: Các luật trong quan hệ với tính chất đất đai Đất đai ảnh hưởng đến việc thiết lập và xây dựng các chính thể nhà nước. Chính thể của một người thường ở các xứ phì nhiêu. Chính thể của nhiều người thường ở các xứ kém phì nhiêu. Đất đai cằn cỗi thiết lập chính thể nhân dân. Đất đai phì nhiêu thiết lập chính thể quý tộc. Quyển XIX: Pháp luật trong quan hệ với những nguyên tắc tạo ra tính cách chung tức là phong tục tập quán của dân tộc Có nhiều yếu tố thống trị con người: khi hậu, tôn giáo, luật pháp, kỷ cương nhà nước, phong tục, tập quán… từ đó mà hình thành tính cách chung của một xã hội loài người. Tính cách tốt thì vài khuyết điểm là không đáng kể. Nhà lập pháp cần tôn trọng tính cách của dân tộc nếu nó không trái ngược với nguyên tắc của chính thể. Tính khoe khoang là một động cơ tốt, tính kiêu căng lại là nguy cơ của chính thể. Quyển XX: Xét về bản chất và đặc điểm các luật trong quan hệ với thương mại Ở đâu có phong tục thuần dịu thì ở đó có thương mại, và ở đâu có thương mại thì ở đó có thuần phong mỹ tục. Thương mại đã làm cho  người ta hiểu biết về phong tục các nước và so sánh với  nhau, trau dồi cho phong tục tốt lên và làm mất đi những phong tục xấu. Tác dụng tự nhiên của tinh thần thương mại là đưa tới hoà bình. Nếu thương mại liên kết được các nước thì nó không liên kết được các cá nhân. Tinh thần thương mại tạo nên ý thức về công bằng đúng mức. Ở đâu có thương mại ở đó có thuế quan. Nhà nước phải trung lập giữa thương mại và thuế quan, như vậy mới hưởng được cái lợi của tự do thương mại. Ngành tài chính phá hoại thương mại bằng cách thu thuế quá mức, bằng những thể lệ phiền hà, thủ tục rắc rối. Quyển XXI: Pháp luật trong mối quan hệ với thương mại khi có các cuộc biến đổi lớn trên thế giới Tuỳ vào từng điều kiện hoàn cảnh xã hội, tự nhiên của từng thời điểm khác nhau mà làm cho thương mại thay đổi. Thương mại nay phát triển hơn thương mại xưa. Thương mại xưa bị cản trở do cạnh tranh, vua chúa. Thương mại nay ngự trị ở mọi vùng. La bàn mở hướng ra vũ trụ. Người ta tìm thấy nhiều vùng đất mới. Diễn ra tranh chấp phân chia thuộc địa mục đích làm thương mại với các điều kiện tốt, hơn là thương mại với láng giềng hai bên cùng có lợi. Phát hiện Châu Mỹ dẫn đến việc nối liền Châu Á và Châu Phi với Châu Âu. Châu Âu trở nên một đất nước siêu cường chưa ai sánh kip trong lịch sử. Quyển XXII: Pháp luật trong quan hệ với việc sử dụng tiền tệ Trước khi chưa có tiền tệ, các dân tộc có ít hàng hoá thường buôn bán bằng cách thương lượng hàng hoá trao đổi với nhau cho đến lúc 2 bên ưng ý. Nhưng một khi số hàng hoá đã lớn thì tất cả các nước có nhu cầu trao đổi hàng hoá thường xảy ra tình trạng: Nước thứ nhất cần nhiều hàng hoá của nước thứ hai mà nước thứ hai chẳng cần hàng hoá của nước thứ nhất, trong khi một nước thứ ba lại cần hàng hoá của nước thứ nhất. Người ta dùng tiền tệ thay cho trao đổi. Tiền tệ là một dấu hiệu hiện đại cho giá trị của mọi hàng hoá. Tuy nhiên, nếu pháp luật không được công bằng thì nhiều khi vật dụng vào tay một kẻ không liêm chính nó vẫn không đại diện cho tiền bạc. Một đôi khi nhà lập pháp dùng nguyên tắc lấy vật dụng coi như tiền bạc. Quyển XXIII: Pháp luật trong quan hệ với dân số. Với các loài vật giống cái phát triển không ngừng. Với loài người do tác động của nhiều yếu tố chủ quan đã làm cho việc sinh sôi nòi giống của phái nữ gặp vô vàn cản trở. Những điều quy định về dân số tùy thuộc ở hoàn cảnh. Ở những nơi điều kiện tự nhiên thận lợi các nhà lập pháp không phải làm gì nữa. Trái lại, ở những nước dân số tăng nhanh, các nhà lập pháp phải có những biện pháp tác động. Dưới thời Charlemagne, Châu Âu là đế quốc lớn, chia thành nhiều vương quốc. Mỗi ông lãnh chúa cai trị một vùng và luôn tìm cách làm tăng thêm dân số của mình. Nhưng, những cuộc sáp nhập các vương quốc nhỏ đã dẫn tới sự giảm sút dân số nói chung. Hai thế kỉ qua, hàng hải châu Âu tăng gia rất nhiều. Điều này vừa đưa thêm người, vừa rút bớt người khỏi châu Âu. Ngày nay, châu Âu đang cần có luật khuyến khích sinh sôi nhân khẩu. Quyển XXIV: Pháp luật trong tương quan với tôn giáo các nước. Đối với tôn giáo chân chính, lợi ích tôn giáo và lợi ích chính trị phải luôn liên kết với nhau. Đằng sau tôn giáo, pháp luật là tài sản to lớn nhất mà con người có thể cho và nhận. Các vua theo đạo Thiên Chúa gần thần dân, có tình với người hơn, ít tàn bạo hơn, vua và bề tôi có lòng tin, họ làm ra pháp luật và biết mình không phải là tất cả. Trong khi, các vua theo Đạo hồi thì tàn bạo hơn. Chính thể chuyên chế thích hợp với đạo Hồi. Người ta phải ưu ái với Thiên Chúa giáo mà khước từ Hồi giáo. Môn phái khắc kỷ tỏ ra khinh thường khoái lạc và đau đớn. Những người khắc kỷ coi giàu sang, đau khổ, lạc thú là vô nghĩa, chỉ lo toan cho hạnh phúc chung, thực hành nghĩa vụ trong xã hội. Có những điều luật dân sự rất hay, duy trì phong tục và chống lại sự nhầm lẫn trong tôn giáo. Tôn giáo có thể ủng hộ nhà nước khi mà luật chính trị bất lực. Quyển XXV: Pháp luật trong quan hệ với việc thiết lập tôn giáo ở mỗi nước và chính sách đối ngoại của tôn giáo Những người mộ đạo và những vô thần đều nói về tôn giáo. Người ta xây nhà cho Thần để thờ phụng và họ tìm thần về với sự sợ hãi và niềm tin hi vọng. Luật của Moise cho rằng những kẻ ngộ sát là vô tội, nhưng phải để họ tránh xa khỏi tầm mắt người thân của kẻ bị giết; còn bọn phạm trọng tội giết người thì không có nơi trú ngụ. Khi tôn giáo đã có nhiều giáo sĩ thì đòi hỏi phải có một giáo sĩ cầm đầu. Do đó mà lập ra toà thánh Giáo chủ. Một số nước đặt toà thánh Giáo chủ ở xa kinh đô (thường là ở các nước quân chủ), và một số nước chuyên chế thì mọi quyền lực trong tay vua nhưng vua phải coi tôn giáo như pháp luật của mình. Khi pháp luật một số nước phải chấp nhận nhiều tôn giáo thì pháp luật cũng phải buộc các tôn giáo khoan dung lẫn nhau. Mọi tôn giáo bị đàn áp đều trở thành kẻ đàn áp tôn giáo khác. Do đó, pháp luật nên đòi hỏi các tôn giáo chẳng những không quấy rối nhà nước mà còn không được quấy rối lẫn nhau. Nên tránh hình phạt đối với tôn giáo. Quy luật chung trong việc thay đổi tôn giáo là những lời mời mọc có sức mạnh hơn những hình phạt.  QUYỂN XXVI:Pháp luật trong quan hệ tất yếu với trật tự các sự vật lam cơ sở xây dựng nên pháp luật. Con người bị cai trị bởi nhiều thứ luật khác nhau. Có nhiều thứ tự của luật, mà tính tôn nghiêm, cao thượng, lí trí của con người cần biết trật tự nào thích ứng với sự vật nào, và chớ lẫn lộn trong việc cai quản con người. Tính chất pháp luật của con người thay đổi tùy theo những thay đổi của ý chí con người. Tính chất pháp luật của tôn giáo không bao giờ thay đổi. Người ta tin vào tôn giáo và người ta sợ pháp luật. Những gì thuộc về bản chất, hình thức và cách thể hiện hôn nhân… đều liên quan đến tôn giáo. Còn về hậu quả của hôn nhân, liên quan đến điều lợi của vợ chồng… thì đều liên quan đến luật dân sự. Ngoài những điều mà tôn giáo đòi hỏi, luật dân sự có thể yêu cầu hôn nhân phải tuân thủ các điều kiện khác. Những điều mà luật dân sự đề ra có tính chất bổ sung, không phản