Phát triển nền kinh tế đô thị Việt Nam thông minh và sáng tạo

25 PHÁT TRIỂN NỀN KINH TẾ ĐÔ THỊ VIỆT NAM THÔNG MINH VÀ SÁNG TẠO NCS.ThS.KTS. Tạ Thị Thu Hương Cục Phát triển đô thị, Bộ Xây dựng Tóm tắt Duy trì tốc độ phát triển ổn định và đảm bảo chất lượng sống, tránh suy thoái cho khu vực đô thị là một bài toán quan trọng trong công tác quản lý phát triển đô thị Việt Nam theo hướng bền vững. Muốn đạt được điều này cần đảm bảo sự phát triển ổn định và bền vững của nền kinh tế. Có hai yếu tố có ảnh hưởng quyết định đến sự phát triển ổn định và bền vững của nền kinh tế đó là khả năng huy động nguồn lực và quản lý sử dụng nguồn lực một cách có hiệu quả, hợp lý. Bên cạnh đó, thế giới đang ở trong bối cảnh cuộc cách mạng công nghiệp 4.0, đây là điều kiện khách quan mở ra những cơ hội, yêu cầu và thách thức mới. Hiểu rõ về kinh tế đô thị, nền kinh tế đô thị, cơ hội và những thách thức của nó trong bối cảnh hiện nay sẽ góp phần giúp công tác phát triển và quản lý phát triển đô thị nâng cao hiệu quả và sớm đạt được mục tiêu phát triển thông minh và bền vững. Từ khóa: kinh tế đô thị, cách mạng công nghiệp 4.0, Việt Nam 1. Đặt vấn đề Khoảng 7000 năm trước, những thành phố đầu tiên trên thế giới xuất hiện để tối ưu hóa các nguồn lực phục vụ cho những hoạt động kinh tế không gắn trực tiếp với đất đai. Từ đó đến nay, khu vực đô thị ngày càng đóng vai trò quan trọng trong thúc đẩy phát triển kinh tế và đóng góp phần lớn vào GDP các quốc gia nói riêng và toàn cầu nói chung. Tuy nhiên các đô thị sẽ không phải luôn phát triển ổn định mà cũng có những trường hợp lụi tàn, biến mất do cả yếu tố chủ quan và khách quan ví dụ như: “Làm thế nào để duy trì tốc độ phát triển ổn định và đảm bảo chất lượng sống, tránh suy thoái cho khu vực đô thị?” là một bài toán quan trọng trong công tác quản lý phát triển đô thị theo hướng bền vững hiện nay. 2. Khái niệm nền kinh tế đô thị Ở Việt Nam, ngay từ ban đầu khái niệm “đô thị” hay “thành thị” bao gồm yếu tố: “đô” (nơi đóng quân) hay “thành” (trung tâm hành chính) thì cũng luôn bao gồm yếu tố “thị” (chợ - nơi trao đổi buôn bán, kinh doanh). Khái niệm này thể hiện rõ vai trò của đô thị trong đời sống người dân là trung tâm hành chính, quân sự tập trung dân cư đồng thời cũng là nơi trao đổi, thương mại, dịch vụ, nhằm phát triển kinh tế. 26 Từ thế kỷ XIV đến thế kỷ XVII, môn Kinh tế học đã được phát triển “tiến rất gần tới chỗ trở thành một khoa học thật sự" [1]. Cùng với sự phát triển bùng nổ của đô thị hóa, Kinh tế học đô thị, là một chuyên ngành kinh tế học ứng dụng, được hình thành và chính thức giới thiệu năm 1964 có đối tượng nghiên cứu là các đô thị [2]. Ở Việt Nam trong cuốn Kinh tế và vùng xuất bản năm 2006, tác giả đã đưa ra khái niệm về “Kinh tế đô thị để nói về hoạt động trao đổi giữa bên cung và cầu một cách hợp lý, hợp pháp nhất trong bối cảnh đô thị” [3]. Thế kỷ XXI, trước sự phát triển của các đại đô thị, siêu đô thị, vùng đô thị... có sức ảnh hưởng lớn đến kinh tế quốc gia và toàn cầu, khái niệm “nền kinh tế” ra đời để đánh dấu việc hình thành một cách hệ thống các hoạt động của cộng đồng người liên quan đến sản xuất, phân phối, trao đổi, và tiêu thụ hàng hóa và dịch vụ trên toàn cầu, trong một quốc gia hoặc một khu vực địa lý nhất định. Ngày nay “Nền kinh tế đô thị” được hiểu là hệ thống các hoạt động của cộng đồng người liên quan đến sản xuất, phân phối, trao đổi, và tiêu thụ hàng hóa và dịch vụ một cách hợp lý, hợp pháp nhất trong bối cảnh không gian địa lý cụ thể (đô thị). 3. Vai trò của nền kinh tế trong phát triển đô thị Sự phát triển của nền kinh tế luôn là thước đo tăng trưởng của một đất nước hoặc một khu vực, quyết định quá trình phát triển vùng đô thị nói chung và từng đô thị nói riêng. Nền kinh tế tăng trưởng là động lực thúc đẩy quá trình đô thị hóa, ngược lại nền kinh tế suy thoái sẽ dẫn đến giảm việc làm, dư thừa lao động, mất ổn định và an toàn xã hội trong đô thị. Nền kinh tế đô thị phát triển sẽ kéo theo những nhu cầu về thay đổi không gian, nâng cao chất lượng cuộc sống. Ví dụ trực quan nhất là quy mô gia đình, các gia đình không mua nhà mới khi họ có thêm con mà mua nhà mới khi có đủ điều kiện. Khi hội tụ đủ các điều kiện về kinh tế, tài chính có thể là do có đủ tiền mặt hoặc đi vay, đi thuê, mượn... thì người dân dù đông con hay ít con cũng có thể lựa chọn không gian sống phù hợp với nhu cầu của mình hơn. Ở quy mô đô thị, việc quy hoạch phát triển không gian đô thị cũng cần căn cứ dựa trên khả năng và tiềm lực của nền kinh tế đô thị bên cạnh sự phát triển quy mô dân số đô thị. Dự báo sự tăng trưởng của nền kinh tế có thể xây dựng dựa trên tính toán về nguồn tài chính thu được của các chính quyền đô thị và các đánh giá tác động do thay đổi cơ chế chính sách để thu hút thêm đầu tư hoặc gia tăng hạn mức tín dụng đô thị. Những chỉ số này có cơ sở để dự báo được và đo lường đánh giá được để đảm bảo tính khoa học và chính xác tương đối của số liệu. Có hai yếu tố quyết định sự phát triển của nền kinh tế đô thị đó là khả năng huy động nguồn lực và quản lý sử dụng nguồn lực một cách hiệu quả, hợp lý [4]. 27 4. Một số thách thức đối với nền kinh tế đô thị ở Việt Nam hiện nay Từ sau đổi mới đến nay, tốc độ đô thị hóa của Việt Nam diễn ra nhanh chóng, theo báo cáo thống kê chính thức, dân số Việt Nam năm 2018 là khoảng 94 triệu người, trong đó dân số đô thị là khoảng 36 triệu người, chiếm 38,4%. Như vậy, Việt Nam được xếp vào nhóm có trình độ đô thị hóa trung bình trên thế giới. Hiện nay các đô thị đang là nơi cư trú của khoảng 38.4% dân số, sản sinh ra 75% GDP, tiêu thụ phần lớn năng lượng, đồng thời xả ra 80% chất thải rắn, có vai trò ngày càng quan trọng trong phát triển kinh tế và xã hội bền vững. Tuy nhiên do tư duy quản lý đô thị chưa thích ứng kịp thời đã dẫn đến một số vấn đề bất cập trong hoạch định chính sách phát triển đô thị, ảnh hưởng tới phát triển kinh tế đô thị nói riêng và quốc gia nói chung. Trong những năm qua, nền kinh tế đô thị Việt Nam vẫn đang phát triển mạnh mẽ, có nhiều thành tựu đáng kể, góp chung vào kết quả tăng trưởng hơn GDP hơn 6% đến 7%/năm của cả nước. Việt Nam đã và đang phát triển nhiều khía cạnh vững mạnh của nền kinh tế bao gồm: một khu vực sản xuất, xuất khẩu cạnh tranh; một thị trường tiêu dùng sôi động tại 819 đô thị và những cơ hội đầu tư hấp dẫn trong hạ tầng và nông nghiệp. Năm 2018, Tổ chức đánh giá tín nhiệm Moody đã đánh giá triển vọng tín nhiệm của Việt Nam tăng từ “tích cực” thành “ổn định” (6). Tuy nhiên hiện nay trong các đô thị vẫn có sự chênh lệch rõ rệt giữa tăng trưởng nền kinh tế đô thị với phát triển không gian đô thị. Sự chênh lệch này làm sản sinh ra nhiều hệ lụy đáng kể, không gian đô thị không phù hợp với tình hình phát triển sẽ kìm hãm sự phát triển của nền kinh tế đô thị, giảm chất lượng cuộc sống của người dân, không hỗ trợ nâng tầm phát triển như vai trò cần có và sự lãng phí của những quy hoạch treo, đầu tư xây dựng kém hiệu quả cũng làm giảm niềm tin và dẫn đến hạn chế trong huy động vốn phát triển đô thị.... Để có thể tạo ra không gian phù hợp hỗ trợ phát triển cho nền kinh tế đô thị, công tác định hướng, xây dựng chiến lược, hoàn thiện quy hoạch, chương trình phát triển đô thị cần được nghiêm túc xem xét trong bối cảnh cạnh tranh toàn cầu ngày càng khốc liệt hiện nay. 5. Cơ hội phát triển nền kinh tế đô thị Việt Nam Một xu hướng phát triển nổi lên trong giai đoạn gần đây là áp dụng thành tựu khoa học công nghệ trong Cách mạng công nghiệp lần thứ tư để có thể khắc phục những tồn tại hạn chế và đón đầu phát triển. Sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ đã dẫn đến sự thay đổi của các ngành nghề truyền thống, tạo ra nguy cơ khủng hoảng thiếu việc làm hàng loạt trong cách mạng công nghiệp lần thứ tư tại các lĩnh vực như: may mặc, da giày, ngân hàng, giao thông, phiên dịch, kiểm toán... Để có thể đón đầu làn sóng này, không bị rơi vào tình trạng dư thừa lao động làm suy thoái nền kinh tế đô thị, lãnh đạo đô thị cần có tầm nhìn chiến lược cho phát triển. 28 Cần xác định đúng phân khúc thị trường, định vị được nhu cầu, xây dựng được chuỗi giá trị cung cầu, sản phẩm cốt lõi, đảm bảo các lợi ích và việc làm.... Dự báo được sự phát triển của nền kinh tế sẽ góp phần dự báo được nhu cầu không gian đô thị để xây dựng nhiệm vụ quy hoạch phù hợp. Nền kinh tế đô thị trong bối cảnh cách mạng công nghiệp lần thứ tư sẽ dựa trên nền tảng kinh tế chia sẻ 1. Kinh tế chia sẻ sẽ làm thay đổi cơ bản không gian đô thị, thay đổi nhu cầu sử dụng không gian, do đó các nhà quy hoạch, phát triển đô thị cũng cần cập nhật xu hướng để có những dữ liệu đầu vào cho quy hoạch, phát triển đô thị chính xác cụ thể. Việc phát triển đô thị cũng cần tính đến tích hợp mô hình kinh tế tuần hoàn để tăng cường sử dụng hiệu quả các nguồn nguyên liệu không tái tạo, gia tăng liên kết trong đô thị và bảo vệ môi trường. Nguồn lực truyền thống như đất, lao động, vốn... sẽ cần ưu tiên sử dụng nhằm tạo ra các sản phẩm có tính năng tái tạo, dùng chung và gắn kết cộng hưởng. Cùng với sự phát triển của công nghệ những ngành nghề mới sẽ được sinh ra, nhiều ngành nghề cũ sẽ dần biến mất2. Do đó, các đô thị cần đánh giá đúng vai trò của các công cụ mới như AI, Big Data, Block chain, IOE, IOT... phát triển các công cụ này sớm thì càng có giá trị, càng nhiều liên kết thì càng tạo ra hiệu quả sử dụng tốt. Các đô thị cần tính đến xây dựng hệ sinh thái tài nguyên số dựa trên những nền tảng này cũng như phát triển các ngành nghề của tương lai như Khoa học về dữ liệu, hỗ trợ các mô hình kinh doanh mới của các doanh nghiệp khởi nghiệp và tích cực tham gia các mạng lưới quốc tế để gia tăng sức mạnh cho nền kinh tế. Trong lĩnh vực phát triển đô thị, việc xây dựng trung tâm quy hoạch thông minh tích hợp các loại quy hoạch đa dạng được thể hiện bằng nhiều hình thức (bản đồ, mô hình, đồ họa, bản vẽ...) sẽ giúp minh bạch hóa thông tin quy hoạch, giúp người dân tăng khả năng tiếp cận và đóng góp ý kiến xây dựng không gian sống của mình và cộng đồng. 6. Các nguồn lực có thể khai thác để phát triển nền kinh tế đô thị Dựa trên những lý thuyết của Arthur O’Sullivan [2], một số nguồn lực để phục vụ phát triển đô thị đang được khai thác hiệu quả hiện nay có thể đề cập đến bao gồm: 1 Mô hình AirB&B nên được khuyến khích để gia tăng hiệu quả sử dụng bất động sản trong khu vực đô thị; mô hình Grab, Uber, Go Việt góp phần giúp thay đổi phương thức sử dụng vận tải hành khách công cộng... 2 Sự phát triển vượt bậc của trí tuệ nhân tạo đã dẫn đến thay đổi trong các ngành dịch vụ truyền thống, trí tuệ nhân tạo không chỉ lặp lại các hành vi của con người mà con phân tích, đánh giá và hỗ trợ quá trình ra quyết định. Hệ thống xe tự hành chở người đã được triển khai tại Singapore là một bước tiến nổi bật bên cạnh hệ thống xe tự hành đã hoạt động hiệu quả tại các kho bãi hàng hóa dịch vụ trên thế giới đã thay thế sức lao động của con người. Ngành xây dựng sẽ chứng kiến sự biến chuyển mạnh mẽ trong công nghệ và vật liệu bởi sự xuất hiện của máy in 3D và công nghệ nano. Những cây cầu, ngôi nhà đầu tiên được sản xuất bằng máy in 3D đã lần lượt ra mắt trong năm 2017, 2018 tại Hà Lan và Tây Ban Nha đã đặt ra những thách thức mới cho ngành xây dựng truyền thống. 29 + Tài nguyên đất đô thị - là nguồn lực được khai thác qua các chính sách: Đổi đất lấy hạ tầng; Thu thuế đất; Gia tăng giá trị cho đất thông qua chuyển đổi hoạt động kinh tế trên đất, Tái điều chỉnh đất... + Nhà ở đô thị - do có giá trị lớn, gắn liền với thị trường bất động sản – thị trường đóng vai trò quyết định quan trọng trong sự ổn định của kinh tế đô thị. Nguồn lực này phục vụ phát triển đô thị thông qua: Giá trị tăng thêm trong mua, bán, cho thuê nhà ở... của nhà nước và tư nhân..; Thuế từ các biến động trong sở hữu, mua bán, cho thuê...; Chi phí xác định quyền sở hữu.... + Chi phí môi trường - Đây là một nguồn thu quan trọng nhằm phát triển đô thị ở các nước phát triển đối với các doanh nghiệp sản xuất kinh doanh, do có tính đến việc lực lượng lao động tập trung trong các nhà máy xí nghiệp làm gia tăng sức ép lên hạ tầng đô thị, gia tăng ô nhiễm môi trường, nguồn nước, không khí, âm thanh (tiếng ồn), tăng rủi ro (tai nạn giao thông, hỏa hoạn...), giảm an toàn xã hội và an toàn cá nhân (tội phạm, trộm cướp, ma túy, mại dâm... trong khu vực đô thị cao hơn nông thôn). + Nguồn lực con người - là nguồn lực quan trọng nhất trong phát triển đô thị. Ở góc độ kinh tế ngoại biên: thu hút nhiều người, phát triển du lịch, dịch vụ... đã trở thành một kênh quan trọng, vừa là đối tượng phục vụ, vừa là lực lượng sản xuất thúc đẩy mạnh mẽ quá trình đô thị hóa. Ở góc độ kinh tế nội biên: thuế thu nhập cá nhân, thuế giá trị gia tăng ngày càng đóng vai trò quan trọng trong phát triển... Con người nói chung và nhân tài nói riêng sẽ tạo ra nhiều giá trị gia tăng, xây dựng nên các doanh nghiệp khởi nghiệp, tạo thêm nhiều sản phẩm, dịch vụ, việc làm... và là động lực cho phát triển. Xu hướng phát triển đô thị thông minh diễn ra mạnh mẽ trên thế giới hiện nay, lấy tôn chỉ hướng tới phục vụ con người là trung tâm phát triển, mục tiêu chính là thu hút thêm nhân tài, đào tạo, bồi dưỡng nhân tài để trở thành những mũi nhọn thúc đẩy phát triển kinh tế đô thị. + Nguồn tín dụng đô thị: Khác với các nguồn lực trên chủ yếu được đánh giá ở thì hiện tại, nguồn tín dụng đô thị là khoản huy động dựa trên niềm tin và sự kỳ vọng phát triển đô thị trong tương lai. Trong một khoảng thời gian xác định, căn cứ vào tốc độ tăng trưởng nền kinh tế đô thị, sự ổn định của thị trường và các chính sách quản lý đầu tư phát triển, niềm tin của cộng đồng... các ngân hàng trong nước và quốc tế, các quỹ đầu tư phát triển sẽ hỗ trợ các đô thị vay tiền hoặc các doanh nghiệp tham gia mô hình PPP, BOT, BT... để triển khai các dự án đầu tư cơ sở hạ tầng đô thị hoặc các dự án an sinh xã hội cần thiết. + Nguồn lực sáng tạo đô thị: Trên thế giới và tại Việt Nam cũng đang ghi nhận những dự án sáng tạo ở quy mô đô thị (gọi tắt là DIY). Những dự án DIY có đặc điểm chung là được xây dựng không dựa trên khung chính sách có sẵn mà là 30 những hoạt động tự phát của cộng đồng và người dân trong khuôn khổ pháp luật không cấm. Những dự án này sẽ do cộng đồng thực hiện bằng nguồn vốn xã hội hóa để cải tạo chỉnh trang các không gian chung, không gian công cộng trong đô thị và tạo ra những giá trị văn hóa, nghệ thuật, thẩm mỹ riêng của đô thị. Những giá trị này sẽ quảng bá văn hóa, thu hút du lịch và gắn kết cộng đồng tạo ra các đặc trưng văn hoá du lịch riêng có của đô thị, nâng cao sức cạnh tranh thu hút nguồn lực đầu tư phát triển đô thị. Một số dự án đã thành công tại Việt Nam có thể kể đến như: Làng bích họa Tam Thanh - Quảng Nam; Làng bích họa Gành Yến - Quảng Ngãi; Dự án nghĩ về sân chơi trong phố, Dự án Nghệ thuật kiến tạo cộng đồng - Hà Nội Nghiên cứu phát triển, khai thác sử dụng nguồn lực đô thị hiệu quả, tạo đòn bẩy cho phát triển kinh tế đô thị bền vững là một mục tiêu quan trọng và cần thiết trong hệ thống nghiên cứu về đô thị. Việc xác định được nguồn lực phù hợp để phát triển nền kinh tế đô thị tạo tiền đề cho phát triển không gian đô thị đang là một yêu cầu khách quan và cần thiết cho phát triển bền vững đô thị Việt Nam. Những kết quả nghiên cứu về huy động nguồn lực được chứng minh tính hiệu quả và thực tiễn cần được nhanh chóng đưa vào các văn bản quy phạm pháp luật để góp phần hoàn thiện hệ thống chính sách về phát triển kinh tế đô thị nói riêng và phát triển đô thị nói chung. 7. Quản lý sử dụng nguồn lực hiệu quả để phát triển nền kinh tế đô thị Bên cạnh việc khai thác và huy động nguồn lực, thì việc quản lý sử dụng hiệu quả các nguồn lực nhằm phục vụ mục tiêu phát triển, mang lại việc làm, nâng cao chất lượng cuộc sống cho người dân, thúc đẩy nền kinh tế đô thị tăng trưởng cũng là một nội dung quan trọng. Quản lý sử dụng nguồn lực hiệu quả là xây dựng những quy hoạch, giải pháp, kế hoạch, chương trình để thúc đẩy phát triển nền kinh tế đô thị dựa trên đặc thù của cộng đồng địa phương. Từ những yêu cầu cụ thể thì cần phân loại các giải pháp về phần cứng (đầu tư xây dựng cơ bản...), phần mềm (giải pháp bằng cơ chế chính sách, đào tạo nguồn nhân lực...) để có thể đạt được các mục tiêu tăng trưởng đã đề ra. Ở Việt Nam, năm 2013 khái niệm Chương trình phát triển đô thị [5] đã được đề cập đến lần đầu trong hệ thống văn bản quy phạm pháp luật đã nêu lên vai trò của nguồn lực cũng như việc quản lý sử dụng nguồn lực để phục vụ phát triển đô thị. Đây là một văn bản quan trọng hỗ trợ các đô thị tự đánh giá, nhìn nhận chính xác, thực tế tình hình phát triển tại địa phương, để xây dựng các chỉ tiêu, nhiệm vụ, giải pháp, danh mục các chương trình đầu tư, khu vực phát triển đô thị theo kế hoạch cho từng giai đoạn 5 năm và hàng năm gắn với nguồn lực. Các dự án trọng điểm được nêu lên tại Chương trình phát triển đô thị sẽ đóng vai trò quan trọng trong thúc đẩy nền kinh tế, định hướng được không gian vật chất cho phát triển, mang lại những giá trị tăng thêm cụ thể cho nền kinh tế như: tăng giá 31 bất động sản, đất đai, giao thông thuận lợi sẽ tăng năng suất lao động, đóng góp trực tiếp vào tăng trưởng GDP, thúc đẩy logistics góp phần mở rộng thị trường, gia tăng niềm tin đô thị. Chương trình phát triển đô thị là công tác trung gian cần thiết để từng bước hiện thực hóa mục tiêu phát triển đô thị được xác định trong các quy hoạch xây dựng đô thị. Do đó các đô thị cần nhận thức rõ vai trò của việc xây dựng Chương trình phát triển đô thị và chủ động xây dựng ở cấp tỉnh và cấp đô thị để gia tăng khả năng hiện thực hóa quy hoạch, minh bạch hóa việc quản lý sử dụng có hiệu quả các nguồn lực cho phát triển nền kinh tế đô thị, đảm bảo phát triển đô thị theo quy hoạch và kế hoạch. 8. Giải pháp cụ thể phát triển nền kinh tế đô thị Việt Nam Đứng trước những cơ hội và thách thức mà cuộc các mạng công nghiệp lần thứ