Quy luật tỷ suất lợi nhuận có xu hướng giám, các nhân tố ảnh hưởng đến tỷ suất lợi nhuận giảm thành xu hướng

8. QUY LUẬT TỶ SUẤT LỢI NHUẬN CÓ XU HƯỚNG GIẢM, CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỚNG ĐẾN TỶ SUẤT LỢI NHUẬN GIẢM THÀNH XU HƯỚNG. Ý NGHĨA TT Vị trí - 256-322, phần thứ 3 – quy luật tỷ suất lợi nhuận có xu hướng giảm xuống - tập thứ 3, quyển 3 (toàn bộ quá trình sản xuất của tư bản chủ nghĩa, Phần I-BTB) Đối tượng nghiên cứu: Ta có công thức sau: Trong phần thứ nhất đã rút ra khả năng tỷ suất lợi nhuận biến đổi không phụ thuộc vào sự biến đổi của tỷ suất giá trị thặng dư, vì ko thể biến đổi phụ thuộc vào m’. Cho nên trong phần thứ hai đã vạch rõ còn nảy ra một tất yếu nữa là có những tỷ suất lợi nhuận khác nhau trong những ngành sản xuất khác nhau, bởi vì trong các ngành snar xuất khác nhau thi tỷ số giữa v với c+v là khác nhau. Từ đó mới thấy, theo đà phát triển của CNTB thì tỷ suất lợi nhuận phải biến đổi theo chiều hướng giảm xuống. Đây chính là đối tượng nghiên cứu trong phần thứ 3 này.Ở đây, Mác không chỉ giải thích một thực tế là tỷ suất lợi nhuận giảm xuống mà Mác đã nâng việc phân tích lý luận lên một bước mới, cao hơn. Phương pháp nghiên cứu: Mác sử dụng phương pháp đi từ trừu tượng đến cụ thể và kết hợp logic với lịch sử. Trình tự nghiên cứu: Phần này gồm 3 chương và Mác lần lượt nghiên cứu như sau: Chương thứ nhất tức là chương XIII-Bản thân quy luật: nghiên cứu bản chất của quy luật đó dưới hình thái chung nhất. Chương thứ hai tức là chương XIV-Những nguyên nhân tác động ngược lại: nghiên cứu nguyên nhân tác động ngược lại khiến bản thân quy luật trở thành quy luật có tính xu hướng. Chương thứ 3 tức là chương XV-Sự phát triển của các mâu thuẫn bên trong quy luật – nghiên cứu ý nghĩa và tầm quan trọng của quy luật tỷ suất lợi nhuận có xu hướng giảm xuống đối với nền sản xuất tư bản chủ nghĩa. Nội dung Khi nghiªn cøu quy luËt tû suÊt lîi nhuËn d­íi h×nh th¸i chung nhÊt, M¸c ®· t¹m g¸c tÊt c¶ nh÷ng c¸i g× t¸c ®éng ng­îc l¹i víi quy luËt ®ã vµ lµm biÕn ®æi quy luËt ®ã. Vµ ®· ®­a ra gi¶ ®Þnh lµ: tiÒn c«ng cè ®Þnh, ®é dµi ngµy lao ®éng kh«ng ®æi, m’ kh«ng ®æi, gi¸ c¶ hµng ho¸ kh«ng ®æi, cÊu thµnh h÷u c¬ t­ b¶n thay ®æi vµ diÔn ë mäi ngµnh s¶n xuÊt. Ta cã P’= m/c = m/(c+v) Nh­ vËy, víi mét møc ®é bãc lét kh«ng thay ®æi (cïng mét m’), l¹i biÓu hiÖn ra thµnh mét P’ gi¶m xuèng. Mét TB c¸ biÖt nh­ vËy th× ®èi víi TB XH còng nh­ thÕ. §©y lµ quy luËt chung cña ph­¬ng thøc sx TBCN, bëi v× ph­¬ng thøc sx TBCN cµng ph¸t triÓn th× TBKB l¹i cµng gi¶m mét c¸ch t­¬ng ®èi so víi TBBB. Do đó, xu h­íng ngµy cµng gi¶m xuèng cña tû suÊt lîi nhuËn chung chØ lµ biÓu hiÖn sù tiÕn bé cña NSL§XH. PTSX TBCN cµng ph¸t triÓn th× tû su©t gi¸ trÞ thÆng d­ trung b×nh biÓu hiÖn thµnh mét tû suÊt lîi nhuËn chung sÏ ngµy cµng gi¶m xuèng. V× khèi l­îng lao ®éng sèng ®­îc sö dông kh«ng ngõng gi¶m xuèng so víi lao ®éng ®· vËt ho¸, nªn tû suÊt lîi nhuËn kh«ng ngõng gi¶m xuèng. * DÉu quy luËt tû suÊt lîi nhuËn cã xu h­íng gi¶m xuèng cã vÎ ®¬n gi¶n, nh­ng c¸c nhµ KTCT tr­íc M¸c ®· kh«ng gi¶i thÝch ®­îc quy luËt nµy. Së dÜ vËy, lµ v× hä kh«ng t¸ch biÖt gi¸ trÞ thÆng d­ víi lîi nhuËn, lîi nhuËn víi c¸c bé phËn cÊu thµnh cña nã, nh­: lîi nhuËn c«ng nghiÖp, lîi nhuËn th­¬ng nghiÖp, lîi tøc, ®Þa t«; kh«ng ph©n tÝch ®­îc nh÷ng sù kh¸c nhau trong cÊu t¹o h÷u c¬ cña t­ b¶n, do ®ã kh«ng ph©n tÝch thÊu ®¸o sù h×nh thµnh P’ nãi chung. Quy luËt tû suÊt lîi nhuËn cã xu h­íng gi¶m dÇn kh«ng phô thuéc vµo sù ph©n chia lîi nhuËn ra thµnh nh÷ng bé phËn kh¸c nhau, do sù gi¶m xuèng cña tû suÊt lîi nhuËn biÓu hiÖn tû sè gi¶m bít gi÷a b¶n th©n gi¸ trÞ thÆng víi tæng t­ b¶n øng tr­íc. C¸c n­íc kh¸c nhau vÒ tr×nh ®é ph¸t triÓn th× cã tû suÊt lîi nhuËn kh¸c nhau vµ th­êng c¸c n­íc ch­a ph¸t triÓn th× tû suÊt lîi nhuËn cao h¬n c¸c n­íc ®· ph¸t triÓn. Sù chªnh lÖch gi÷a 2 tû suÊt lîi nhuËn cña hai n­íc sÏ cã thÓ mÊt ®i hay thËm chÝ bÞ ®¶o ng­îc, v× ë c¸c n­íc kÐm ph¸t triÓn lao ®éng cã hiÖu suÊt thÊp h¬n v× thÕ mét sè l­îng lao ®éng lín h¬n l¹i biÓu hiÖn thµnh mét sè l­îng bÐ h¬n cña cïng mét thø hµng ho¸. Do ®ã c«ng nh©n ph¶i tiªu phÝ mét phÇn thêi gian lín h¬n cña m×nh ®Ó t¸i s¶n xuÊt nh÷ng t­ liÖu sinh ho¹t cña b¶n th©n m×nh vµ hao phÝ mét thêi gian Ýt h¬n ®Ó s¶n xuÊt ra gi¸ trÞ thÆng d­. ---> NhËn xÐt: + Khi so s¸nh nh÷ng n­íc cã tr×nh ®é ph¸t triÓn kh¸c nhau, ®Æc biÖt lµ nh÷ng n­íc cã nÒn sx TBCN ph¸t triÓn víi n­íc ë ®ã lao ®éng bÞ lÖ thuéc vÒ h×nh thøc vµo t­ b¶n, th× viÖc lÊy tû suÊt lîi tøc ®Ó ®o tû suÊt lîi nhuËn ë trong n­íc th× lµ ®iÒu sai lÇm. V× trong c¸c n­íc mµ ë ®ã, lao ®éng ch­a bÞ lÖ thuéc vÒ h×nh thøc vµo t­ b¶n, lîi tøc cã thÓ bao gåm toµn bé lîi nhuËn vµ thËm chÝ nhiÒu h¬n lîi nhuËn, cßn trong c¸c n­íc cã mét nÒn s¶n xuÊt TBCN ph¸t triÓn th× lîi tøc chØ lµ mét bé phËn nhÊt ®Þnh cña gi¸ trÞ thÆng d­, ®· ®­îc s¶n xuÊt ra, hay cña lîi nhuËn. + C¸c n­íc kh¸c nhau th× sù ph¸t triÓn cña nÒn sx TBCN ë nh÷ng tr×nh ®é kh¸c nhau, nªn cÊu t¹o h÷u c¬ kh¸c nhau, th× gi¸ trÞ thÆng d­ ë nh÷ng n­íc cã ngµy lao ®éng b×nh th­êng ng¾n h¬n cã thÓ cao h¬n tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d­ ë nh÷ng n­íc cã ngµy lao ®éng dµi h¬n. V× c­êng ®é lao ®éng lín h¬n vµ lao ®éng thÆng d­ (ë Anh) cã thÓ bao gåm mét bé phËn ngµy lao ®éng lín h¬n (ë ¸o). ---> P’ gi¶m xuèng (m kh«ng ®æi, hay t¨ng lªn) cã nghÜa: trong tæng t­ b¶n øng tr­íc, phÇn chuyÓn ho¸ thµnh lao ®éng sèng ngµy cµng nhá ®i vµ v× v©y, tæng TB ®ã ngµy cµng thu hót Ýt lao ®éng thÆng d­ h¬n so víi ®¹i l­îng cña nã. P’ gi¶m xuèng hay quy luËt l® thÆng d­ ®· chiÕm ®o¹t ®­îc gi¶m xuèng mét c¸ch t­¬ng ®èi so víi khèi l­îng lao ®éng vËt ho¸ ®· sö dông, tuyÖt nhiªn kh«ng lo¹i trõ sù t¨ng lªn vÒ khèi l­îng tuyÖt ®èi cña l® do TBXH vËn dông vµ bãt lét, do ®ã kh«ng lo¹i trõ khèi l­îng lao ®éng thÆng d­ ngµy cµng t¨ng. P’ = m/(c+v). P’ gi¶m kh«ng chØ trong tr­êng hîp m vµ v kh«ng ®æi mµ ngµy c¶ sè c«ng nh©n ngµy cµng t¨ng --> khèi l­îng lao ®éng ngµy cµng t¨ng --> khèi l­îng gi¸ trÞ thÆng d­ t¨ng nh­ng tèc ®é t¨ng chËm h¬n tèc ®é t¨ng cña TBBB. ---> Tû suÊt lîi nhuËn gi¶m nh­ng khèi l­îng lîi nhuËn t¨ng. * Qu¸ tr×nh sx TBCN thùc chÊt còng ®ång thêi lµ qu¸ tr×nh tÝch luü. NÒn sx TBCN cµng ph¸t triÓn th× khèi l­îng gi¸ trÞ ®­îc t¸i s¶n xuÊt ra sÏ cµng t¨ng lªn cïng víi sù t¨ng lªn cña NSL§. §ång thêi cïng víi sù ph¸t triÓn cña søc s¶n xuÊt x· héi cña lao ®éng th× khèi l­îng c¸c gtsd ®­îc s¶n xuÊt ra trong ®ã mét phÇn lµ TLSX l¹i cßn t¨ng nhanh h¬n. TB phô thªm t¹m thêi d­ thõa so víi nh©n khÈu c«ng nh©n mµ nã chi phèi dÔ cã t¸c dông lµm t¨ng nh©n khÈu thõa c«ng nh©n. Bëi vËy, do b¶n chÊt cña qu¸ tr×nh tÝch luü TBCN nªn khèi l­îng cµng lín cña TLSX nh»m ®Ó chuyÓn ho¸ thµnh t­ b¶n, lóc nµo còng cã nh©n khÈu t¨ng lªn mét c¸ch t­¬ng øng vµ thËm chÝ cßn thõa n÷a, s½n sµng ®Ó bÞ bãc lét. VËy cïng víi sù tiÕn triÓn cña qu¸ tr×nh öan xuÊt vµ qu¸ tr×nh tÝch luü, th× khèi l­îng lao ®éng thÆng d­ cã thÓ chiÕm ®o¹t ®­îc vµ thùc sù bÞ chiÕm ®o¹t sÏ t¨ng lªn vµ do ®ã khèi l­îng tuyÖt ®èi cña lîi nhuËn mµ TBXH chiÕm ®o¹t còng ph¶i t¨ng lªn. Nh­ vËy, chÝnh nh÷ng quy luËt lµm cho khèi l­îng tuyÖt ®èi cña lîi nhuËn ®èi víi TBXH t¨ng lªn còng lµ nh÷ng quy luËt lµm cho tû suÊt lîi nhuËn gi¶m xuèng. Tuy nhiªn, ®èi víi mét t­ b¶n c¸ biÖt (víi mét l­îng nhÊt ®Þnh cña TB) th× cïng víi sù gi¶m bít t­¬ng ®èi cña bé phËn TBKB so víi TBBB th× P’ gi¶m xuèng, ®ång thêi ®¹i l­îng cña gi¸ trÞ thÆng hay cña lîi nhuËn còng gi¶m xuèng mét c¸ch tuyÖt ®èi. Nh­ vËy, TBKB gi¶m xuèng mét c¸ch t­¬ng ®èi, th× cÇn ph¶i cã mét khèi l­îng tæng t­ b¶n lu«n lu«n t¨ng lªn ®Ó vËn dông cïng mét sè l­îng søc lao ®éng nh­ tr­íc vµ ®Ó thu hót mét khèi l­îng lao ®éng thÆng d­ nh­ tr­íc. Bëi vËy, theo ®µ ph¸t triÓn cña nÒn s¶n xuÊt TBCN, th× kh¶ n¨ng cã mét sè nh©n khÈu c«ng nh©n rhõa t­¬ng ®èi còng ph¸t triÓn, së dÜ nh­ thÕ lµ do cã sù kh«ng t­¬ng xøng gi÷a t­ b¶n ngµy cµng t¨ng lªn vµ nhu cÇu ngµy cµng gi¶m xuèng mét c¸ch t­¬ng ®èi cña t­ b¶n ®ã víi sù t¨ng lªn cña nh©n khÈu. Muèn cã mét lîi nhuËn lín h¬n, th× TB ph¶i t¨ng lªn theo mét tû lÖ lín h¬n sù gi¶m xuèng cña tû suÊt lîi nhuËn (hay ph¶i lín h¬n lµ tû lÖ gi¶m xuèng cña tû sè % cña TBKB). Nh­ vËy, víi sù ph¸t triÓn cña PTSX TBCN, th× mét sù ph¸t triÓn cña søc s¶n xuÊt x· héi cña lao ®éng, mét mÆt biÓu hiÖn tû suÊt lîi nhuËn cã xu h­íng cø gi¶m xuèng dÇn, vµ mÆt kh¸c khèi l­îng tuyÖt ®èi cña gi¸ trÞ thÆng d­ chiÕm ®o¹t ®­îc, hay cña lîi nhuËn l¹i kh«ng ngõng t¨ng lªn. §iÒu nµy cho thÊy r»ng, ph­¬ng thøc s¶n xuÊt TBCN cµng ph¸t triÓn, th× nã ®ßi hái ph¶i cã mét sè l­îng t­ b¶n ngµy cµng lín h¬n ®Ó sö dông cïng mét sè l­îng søc lao ®éng nh­ cò, vµ ®Ó sö dông mét søc lao ®éng ngµy cµng t¨ng th× l¹i cµng cÇn nhiÒu t­ b¶n h¬n n÷a. Nh­ vËy, trªn c¬ së s¶n xuÊt TBCN, søc s¶n xuÊt cña lao ®éng t¨ng lªn tÊt yÕu t¹o ra t×nh tr¹ng nh©n khÈu c«ng nh©n thõa th­êng xuyªn vµ râ rÖt. * Quy luËt mµ theo ®ã sù ph¸t triÓn cña søc s¶n xuÊt khiÕn cho tû suÊt lîi nhuËn gi¶m xuèng ®ång thêi khèi l­îng lîi nhuËn t¨ng lªn – quy luËt Êy còng biÓu hiÖn ra thµnh: gi¸ c¶ cña c¸c hµng ho¸ do t­ b¶n sinh ra, gi¶m xuèng th× ®ång thêi khèi l­îng P chøa ®ùng trong c¸c hµng ho¸ Êy còng t¨ng lªn mét c¸ch t­¬ng ®èi. Gi¸ trÞ hµng ho¸ gi¶m xuèng lµ v× ®i ®«i víi tÝch luü t­ b¶n, cÊu thµnh h÷u c¬ cña TB n©ng cao vµ NSL§ t¨ng lªn. Trªn mçi ®¬n vÞ hµng ho¸, kh«ng nh÷ng hao phÝ lao ®éng sèng Ýt h¬n mµ hao phÝ lao ®éng vËt ho¸ trong TLSX còng Ýt h¬n. V× vËy, gi¸ c¶ mçi ®¬n vÞ hµng ho¸ gi¶m xuèng. MÆt kh¸c, cïng víi sù ph¸t triÓn cña søc s¶n xuÊt th× khèi l­îng lîi nhuËn trªn mçi ®¬n vÞ hµng ho¸ gi¶m xuèng, nh­ng khèi l­îng lîi nhuËn trªn tæng sè hµng ho¸ l¹i t¨ng. V× nÕu lao ®éng sèng ®­îc vËt ho¸ trong mét ®¬n vÞ hµng ho¸ Ýt h¬n, th× lao ®éng thÆng d­ ®­îc vËt ho¸ trong ®¬n vÞ hµng ho¸ ®ã còng Ýt h¬n. Do møc ®é bãc lét t¨ng lªn nªn bé phËn lao ®éng kh«ng ®­îc tr¶ c«ng trong tõng hµng ho¸ l¬n h¬n so víi bé phËn lao ®éng ®­îc tr¶ c«ng, nh­ng vÒ mÆt tuyÖt ®èi th× bé phËn lao ®éng kh«ng ®­îc tr¶ c«ng ngµy cµng trë nªn Ýt h¬n. Do ®ã, trong mçi hµng ho¸ riªng biÖt chøa ®ùng Ýt gi¸ trÞ thÆng d­ h¬n. Nh­ng trong toµn bé khèi l­îng hµng ho¸ ®­îc s¶n xuÊt b»ng t­ b¶n mµ bé phËn kh¶ biÕn gi¶m t­¬ng ®èi nh­ng t¨ng tuyÖt ®èi, th× lao ®éng sèng ®­îc vËt ho¸ nhiÒu h¬n, do ®ã lao ®éng thÆng d­ ®­îc vËt ho¸ còng nhiÒu h¬n. NghÜa lµ trong toµn bé khèi l­îng hµng ho¸ chøa ®ùng gi¸ trÞ thÆng d­ nhiÒu h¬n. Tuy nhiªn, sù gi¶m xuèng cña tû suÊt lîi nhuËn chung chØ lµ mét xu h­íng, v× trªn thùc tÕ cã nh÷ng ¶nh h­ëng c¶n l¹i lµm suy yÕu vµ lµm tª liÖt t¸c dông cña quy luËt ®ã. Trong nh÷ng nguyªn nh©n Êy th× nh÷ng nguyªn nh©n phæ biÕn nhÊt lµ nh÷ng nguyªn nh©n sau ®©y: Thø nhÊt, t¨ng møc bãc lét lao ®éng Møc bãc lét lao ®éng, sù chiÕm ®o¹t lao ®éng thÆng vµ gi¸ trÞ thÆng d­, t¨ng lªn b»ng c¸ch kÐo dµi ngµy lao ®éng vµ t¨ng c­êng ®é lao ®éng. Cã nhiÒu nh©n tè lµm t¨ng møc ®é bãc lét lao ®éng (kÐo dµi ngµy lao ®éng vµ t¨ng c­êng ®é lao ®éng), nh÷ng nh©n tè nµy gi¶ ®Þnh lµ t­ b¶n bÊt biÕn ph¶i t¨ng nhanh h¬n t­ b¶n kh¶ biÕn, do ®ã cïng mét lóc c¶ m vµ K ®iÒu t¨ng. Nh­ng v× m t¨ng chËm h¬n K cho nªn kÕt qu¶ chung lµ P’ gi¶m xuèng. Nh­ng bªn c¹nh ®ã l¹i cã nh÷ng nh©n tè kh¸c lµm t¨ng thªm c­êng ®é lao ®éng, ch¼ng h¹n nh­ sù t¨ng thªm tèc ®é cña m¸y mãc, sö dông tèt h¬n kü thuËt hiÖn cã. VÉn trong thêi gian nh­ thÕ, nh÷ng m¸y mãc nµy sÏ tiªu dïng nhiÒu nguyªn liÖu h¬n, tuy nhiªn tû sè gi÷a gi¸ trÞ cña m¸y mãc (cho dï cã sù hao mßn nhanh h¬n) vµ gi¸ c¶ cña lao ®éng sö dông chóng tuyÖt nhiªn kh«ng hÒ bÞ ¶nh h­ëng. ViÖc kÐo dµi ngµy lao ®éng - sù ph¸t minh cña nÒn ®¹i c«ng nghiÖp - lµm t¨ng thªm khèi l­îng lao ®éng thÆng d­ bÞ chiÕm ®o¹t trong khi kh«ng lµm thay ®æi mét c¸ch c¨n b¶n tû sè gi÷a søc lao ®éng ®­îc sö dông vµ t­ b¶n bÊt biÕn mµ søc lao ®éng Êy vËn dông. §iÒu nµy lµm cho t­ b¶n bÊt biÕn gi¶m xuèng mét c¸ch t­¬ng ®èi. M¸c còng chøng minh r»ng ®©y chÝnh lµ sù bÝ Èn vÒ xu h­íng gi¶m xuèng cña tû suÊt lîi nhuËn: mét mÆt biÕn mét phÇn cµng lín cµng tèt cña mét khèi l­îng lao ®éng nhÊt ®Þnh thµnh gi¸ trÞ thÆng d­. MÆt kh¸c, t×m mäi c¸ch sö dông Ýt lao ®éng nhÊt so víi tæng t­ b¶n øng ra. ChÝnh nguyªn nh©n nµy lµm cho møc ®é bãc lét lao ®éng t¨ng lªn còng chÝnh lµ nh÷ng nguyªn nh©n kh«ng cho phÐp mét t­ b¶n vÉn cã ®¹i l­îng nh­ tr­íc l¹i bãc lét lao ®éng ®­îc nhiÒu nh­ tr­íc. ViÖc sö dông lao ®éng phô n÷ vµ trÎ em nghÜa lµ ë ®©y toµn thÓ gia ®×nh cung cÊp cho t­ b¶n mét khèi l­îng lao ®éng thÆng d­ lín h¬n tr­íc ngay khi tæng sè tiÒn c«ng gia ®×nh Êy lÜnh ®­îc vÉn t¨ng lªn. Khèi l­îng gi¸ trÞ thÆng d­ lµ tÝch sè gi÷a tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d­ víi sè c«ng nh©n ®­îc thuª m­ín theo tû suÊt Êy. ChÝnh nh÷ng nguyªn nh©n lµm cho tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d­ t­¬ng ®èi t¨ng lªn còng chÝnh lµ nguyªn nh©n lµm cho khèi l­îng søc lao ®éng ®­îc sö dông gi¶m xuèng. Nh­ng sù t¨ng hay gi¶m ë ®©y phô thuéc vµo tû lÖ nhÊt ®Þnh gi÷a nh÷ng vËn ®éng tr¸i ng­îc nhau ®ã vµ xu h­íng gi¶m xuèng cña tû suÊt lîi nhuËn l¹i bÞ yÕu ®i ®Æc biÖt lµ do viÖc t¨ng tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d­ tuyÖt ®èi nhê kÐo dµi ngµy lao ®éng. Tû suÊt gÝa trÞ thÆng d­ t¨ng lªn, trong ®ã t­ b¶n bÊt biÕn kh«ng t¨ng lªn mét chót nµo hay t¨ng lªn kh«ng cïng tû lÖ víi t­ b¶n kh¶ biÕn lµ mét trong nh÷ng nh©n tè quyÕt ®Þnh khèi l­îng gi¸ trÞ thÆng d­ vµ do ®ã quyÕt ®Þnh tû suÊt lîi nhuËn. Nh©n tè ®ã kh«ng thñ tiªu quy luËt chung nh­ng nã lµm cho quy luËt Êy ho¹t ®éng ®óng nh­ lµ mét xu h­íng nghÜa lµ mét quy luËt bÞ nh÷ng nguyªn nh©n t¸c ®éng ng­îc l¹i lµm cho viÖc thùc hiÖn mét c¸ch tuyÖt ®èi quy luËt ®ã bÞ k×m h·m, chËm trÔ vµ yÕu ®i. Thø hai, h¹ thÊp tiÒn c«ng xuèng d­íi gi¸ trÞ cña søc lao ®éng. Nh©n tè nµy t¸c ®éng vÒ hai mÆt: 1. khèi l­îng gi¸ trÞ thÆng d­ t¨ng lªn; 2. t­ b¶n øng tr­íc (K) gi¶m xuèng mét sè b»ng tiÒn c«ng ®· gi¶m xuèng. Do ®ã, tû suÊt lîi nhuËn m/K ®­îc n©ng lªn võa do m t¨ng lªn, võa do gi¶m K. Thø ba, nh÷ng yÕu tè cña t­ b¶n bÊt biÕn trë nªn rÎ h¬n, vµ ®­îc sö dông tiÕt kiÖm h¬n. ChÝnh sù ph¸t triÓn cña CNTB lµm cho khèi l­îng t­ b¶n bÊt biÕn t¨ng lªn so víi t­ b¶n kh¶ biÕn, ®ång thêi còng lµm cho gi¸ trÞ c¸c yÕu tè bÊt biÕn ®ã gi¶m xuèng do søc s¶n xuÊt cña t­ b¶n t¨ng lªn. §iÒu nµy cho thÊy gi¸ tÞ t­ b¶n bÊt biÕn tuy vÉn kh«ng ngõng t¨ng lªn nh­ng kh«ng t¨ng lªn cïng mét tû lÖ víi khèi l­îng vËt chÊt cña nã tøc lµ víi khèi l­îng cña c¸c t­ liÖu s¶n xuÊt do mét sè l­îng søc lao ®éng nh­ cò vËn dông. Trong mét sè tr­êng hîp c¸ biÖt, khèi l­îng c¸c yÕu tè cña t­ b¶n bÊt biÕn vÉn cã thÓ t¨ng lªn trong khi gi¸ trÞ cña nã vÉn nh­ tr­íc hay thËm chÝ cßn gi¶m xuèng n÷a. Nh÷ng nguyªn nh©n ®Î ra xu h­íng gi¶m xuèng cña tû suÊt lîi nhuËn ®ång thêi còng k×m h·m sù thùc hiÖn xu h­íng Êy. ViÖc n©ng cao tû suÊt lîi nhuËn còng cã thÓ ®­îc tiÕn hµnh nhê viÖc tiÕt kiÖm trong viÖc sö dông TBBB. §Ó tiÕt kiÖm TBBB, nhµ t­ b¶n tiÕn hµnh nhiÒu c¸ch: tÝch tô TLSX vµ tËp trung c«ng nh©n s¶n xuÊt trªn mét quy m« lín; Rót ng¾n thêi gian l­u th«ng; c¶i tiÕn m¸y mãc (c¶i tiÕn chÊt l­îng m¸y mãc, c¶i tiÕn ®Æc biÖt ®Ó cã thÓ sö dông m¸y mãc s½n cã tèt h¬n, gi¶m phÕ liÖu vµ hao mßn m¸y mãc); tiÕt kiÖm trong viÖc s¶n xuÊt ®éng lùc, trong truyÒn lùc vµ trong x©y dùng; ViÖc sö dông cÆn b· cña s¶n xuÊt vµ tiªu dïng ®­îc më réng; tiÕt kiÖm nhê nh÷ng ph¸t minh. Thø t­, nh©n khÈu thõa t­¬ng ®èi. Nh©n khÈu thõa t­¬ng ®èi lµ mét bé phËn hîp thµnh cña quy luËt chung cña tÝch luü t­ b¶n chñ nghÜa, vµ do ®ã cña quy luËt tû suÊt lîi nhuËn cã xu h­íng gi¶m xuèng. Nh­ng nh©n khÈu thõa t­¬ng ®èi t¸c ®éng ng­îc chiÒu víi t¸c ®éng cña tÝch luü. TÝch luü lµm gi¶m tû suÊt lîi nhuËn, cßn nh©n khÈu thõa t­¬ng ®èi lµm t¨ng tû suÊt lîi nhuËn. Nh©n khÈu thõa t­¬ng ®èi n©ng cao møc ®é bãc lét lao ®éng vµ nã g©y ¸p lùc ®èi víi tiÒn c«ng, trong ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh thóc ®Èy tiÒn c«ng h¹ xuèng d­íi gi¸ trÞ søc lao ®éng. Nh©n khÈu thõa t­¬ng ®èi lµ mét nguån dù tr÷ søc lao ®éng ®Ó cung cÊp cho c¸c ngµnh c«ng nghiÖp chËm tiÕn nhÊt, vµ lµ c¬ së ®Ó c¸c ngµnh nµy cã thÓ tån t¹i ®­îc. MÆt kh¸c, quy luËt ph¸t triÓn kh«ng ®Òu cña CNTB cßn biÓu hiÖn ë chç sù tiÕn bé kü thuËt trong nh÷ng ngµnh s¶n xuÊt nµy th­êng dÉn ®Õn sù ®×nh trÖ vÒ kü thuËt trong nh÷ng ngµnh kh¸c. ViÖc n©ng cao cÊu thµnh h÷u c¬ t­ b¶n cã t¸c dông sa th¶i vµ t¹o ra sè c«ng nh©n thõa ë mét sè ngµnh, buéc hä ph¶i chuyÓn hµng lo¹t sang c¸c ngµnh mµ lao ®éng sèng cßn chiÕm ­u thÕ, vµ do ®ã, sù ph¸t triÓn cña lùc l­îng s¶n xuÊt trong c¸c ngµnh nµy bÞ ®×nh trÖ l©u dµi T×nh tr¹ng ®ã khiÕn cho nh÷ng ngµnh s¶n xuÊt l¹c hËu vÒ kü thuËt nãi trªn cã møc ®é bãc lét qu¸ cao; do ®ã, ë ®©y thu ®­îc mét khèi l­îng lîi nhuËn qu¸ lín, kh«ng t­¬ng xøng víi l­îng t­ b¶n dïng ë ®ã. Do sù b×nh qu©n ho¸ tû suÊt lîi nhuËn mµ sè gi¸ trÞ thÆng d­ tréi lªn ë c¸c ngµnh chËm tiÕn ®­îc chuyÓn sang c¸c ngµnh ph¸t triÓn h¬n, vµ tû suÊt lîi nhuËn chung ®­îc n©ng lªn. Thø n¨m, ngo¹i th­¬ng. Tr­íc hÕt, ngo¹i th­¬ng cung c¸p c¸c yÕu tè t­ b¶n bÊt biÕn rÎ h¬n, nh­ nguyªn liÖu, vËt liÖu phô,… MÆt kh¸c, ngo¹i th­¬ng còng cung cÊp vËt phÈm tiªu dïng rÎ h¬n, vµ do ®ã, gi¶m ®­îc gi¸ trÞ søc lao ®éng, gi¶m ®­îc thêi gian lao ®éng tÊt yÕu vµ t¨ng ®­îc tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d­. KÕt qu¶ lµ: do t­ b¶n bÊt biÕn vµ tiÒn c«ng gi¶m xuèng mµ t­ b¶n øng tr­íc gi¶m xuèng; do thêi gian thÆng d­ t¨ng lªn b»ng c¸ch gi¶m thêi gian tÊt yÕu (nhê gi¶m gi¸ trÞ søc lao ®éng) mµ tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d­ t¨ng lªn. Do ®ã, ph©n sè m/K biÓu hiÖn tû suÊt lîi nhuËn, tö sè t¨ng lªn vµ mÉu sè th× gi¶m xuèng, tøc lµ tû suÊt lîi nhuËn t¨ng lªn ®¸ng kÓ. Nh­ng mÆt kh¸c, ngo¹i th­¬ng thóc ®Èy më réng s¶n xuÊt vµ tÝch luü t­ b¶n, rèt cuéc còng thóc ®Èy h¹ thÊp tû suÊt lîi nhuËn. Thø s¸u, t­ b¶n cæ phÇn t¨ng lªn. T­ b¶n cæ phÇn ®em l¹i cho c¸c chñ cæ phÇn kh«ng ph¶i lµ lîi nhuËn b×nh qu©n, mµ chØ lµ lîi tøc (lîi tøc cæ phÇn) cao h¬n. Vai trß cña viÖc t¨ng t­ b¶n cæ phÇn víi t­ c¸ch lµ nh©n tè t¸c ®éng ng­îc l¹i quy luËt chung chØ lµ: do viÖc lËp c¸c c«ng ty cæ phÇn mµ nhiÒu xÝ nghiÖp, thËm chÝ nhiÒu ngµnh kh«ng tham dù ®­îc vµo viÖc b×nh qu©n ho¸ tû suÊt lîi nhuËn chung. V¶ l¹i ®ã lµ nh÷ng xÝ nghiÖp vµ nh÷ng ngµnh kinh tÕ cã cÊu thµnh h÷u c¬ t­ b¶n cao nhÊt. Do ®ã, c¸c xÝ nghiÖp vµ c¸c ngµnh nãi trªn kh«ng tham d­ vµo viÖc b×nh qu©n ho¸ tû suÊt lîi nhuËn chung, cã nghÜa lµ c¸c xÝ nghiÖp vµ c¸c ngµnh ®ã kh«ng thu hót ®­îc gi¸ trÞ thÆng d­ tõ nh÷ng ngµnh cã cÊu thµnh t­ b¶n thÊp h¬n. Ngoµi 6 nguyªn nh©n trªn th× viÖc ®Èy nhanh tèc ®é chu chuyÓn cña tæng t­ b¶n còng gãp phÇn lµm t¨ng tû suÊt lîi nhuËn. V× thêi gian chu chuyÓn cña t­ b¶n cµng ng¾n, th× l­îng gi¸ trÞ thÆng d­ mµ nhµ t­ b¶n thu ®­îc cµng lín, do ®ã tû suÊt lîi nhuËn cµng lín. Ý nghĩa Chủ nghĩa tư bản càng phát triển, quy mô sản xuất càng được tăng cường cả chiều rộng và chiều sâu, tức là vừa tăng thêm số lượng tư liệu sản xuất và công nhân sử dụng, vừa tăng cấu tạo hữu cơ của tư bản. Do số lượng công nhân làm thuê thăng lên cùng với việc nâng cao mức độ bóc lột nên tất yếu làm tăng khối lượng lợi nhuận. Nhưng mặt khác, do cấu tạo hữu cơ tư bản tăng lên nên lượng giá trị thặng dư lại giảm đi một cách tương đối so với tổng tư bản. Vì vậy, tỷ suất lợi nhuận lại giảm xuống. Và do đó, việc nâng cao kỹ thuật của các nhà tư bản nhằm mục đích thu thật nhiều lợi nhuận nhưng kết quả cố gắng của họ lại là tỷ suất lợi nhuận hạ thấp xuống. Tuy nhiên, sự giảm xuống của tỷ suất lợi nhuận chỉ là một xu hướng vì có những nhân tố ngăn cản. Đó là việc tăng cường bóc lột công nhân làm thuê, hạ thấp giá trị sức lao động, hạ giá cả các yếu tố TBBB và những lợi thế do thương mại quốc tế đem lại.